Luận văn Thạc sĩ Văn học: Phong cách nghệ thuật thơ Ý Nhi

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Lê Thị Thanh Huyền PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT THƠ Ý NHI LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2012

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Lê Thị Thanh Huyền PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT THƠ Ý NHI Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. LÊ THỊ THANH TÂM Thành phố Hồ Chí Minh – 2012

KÝ HỌA NHÀ THƠ Ý NHI

LỜI CẢM ƠN Em xin gửi lời cảm ơn chân thành đến: TS. Lê Thị Thanh Tâm tận tình hướng dẫn, tru yền đạt kinh ngh iệm và luô n động viên giúp đỡ em trong quá trình học tập, làm luận văn. Nhà thơ Ý Nhi đã hết lòng giúp đỡ và cung cấp nhiều tư liệu quý báu cho luận văn của em. Ban giám hiệu, Phòng đào tạo sau đại học, Khoa Ngữ văn đã tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt thời gian học tập và làm luận văn ở trường. Các Thầy, Cô trong hội đồng đã dành thời gian đọc và đóng góp nhiều ý kiến cho luận văn của em. Lê Thị Thanh Huyền

MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Mục lục DẪN LUẬN ............................................................................................................... 1 Chương 1: CƠ SỞ NGHIÊN CỨU PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ CÁC YẾU TỐ ĐỊNH HÌNH PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT THƠ Ý NHI ............. 11 1.1. Cơ sở nghiên cứu phong cách nghệ thuật ....................................................... 11 1.2. Các yếu tố định hình phong cách nghệ thuật thơ Ý Nhi ................................ 14 1.2.1. Hoàn cảnh xã hội – thời đại ..................................................................... 14 1.1.2. Nền tảng quê hương, gia đình và đặc điểm con người nhà thơ ............... 18 1.3. Khái lược về các chặng đường sáng tác thơ Ý Nhi ........................................ 21 Chương 2: PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT THƠ Ý NHI NHÌN TỪ GÓC ĐỘ NGÔN NGỮ, THỂ LOẠI, KẾT CẤU ................................................................... 34 2.1. Phong cách sử dụng ngôn từ nghệ thuật ......................................................... 34 2.1.1. Ngôn từ giản dị mà chân thành ................................................................ 35 2.1.2. Ngôn từ mang tính khái quát, triết luận ................................................... 41 2.1.3. Một số biện pháp tu từ tiêu biểu .............................................................. 46 2.2. Phong cách thể loại ......................................................................................... 57 2.2.1. Thơ tự do – thể nghiệm và thành tựu ....................................................... 58 2.2.2. Bản lĩnh cách tân trong thể thơ năm chữ ................................................. 62 2.3. Phong cách kết cấu ......................................................................................... 67 2.3.1. Kết cấu theo mô hình triết luận................................................................ 67 2.3.2. Cách tạo khoảng lặng trong kết cấu thơ .................................................. 71 Chương 3: PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT THƠ Ý NHI NHÌN TỪ GÓC ĐỘ TRIẾT LUẬN VỀ CÁI ĐẸP VÀ ĐỜI SỐNG ...................................................... 77 3.1. Cơ sở nghiên cứu ............................................................................................ 77 3.1.1. Về khái niệm triết luận ............................................................................ 77

3.1.2. Xung quanh vấn đề cái đẹp và đời sống trong thơ Ý Nhi ....................... 78 3.2. Phong cách ng hệ thuật thơ Ý Nhi nhìn từ góc độ triết luận về cái đẹp ................ 80 3.2.1. Triết luận về cái đẹp khách quan ............................................................. 80 3.2.2. Triết luận về vẻ đẹp của thiên chức nghệ sĩ ............................................. 86 3.2.3. Triết luận về vẻ đẹp của tâm hồn tri ân ................................................... 94 3.3. Phong cách nghệ thuật thơ Ý Nhi từ góc độ triết luận về đời sống ............. 102 3.3.1. Triết luận về đời sống qua các biểu tượng thơ ...................................... 102 3.3.2. Triết luận về đời sống qua các phạm trù đối lập .................................... 107 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 115 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 123

DẪN LUẬN 1. Lý do chọn đề tài Trên một đất nước thi ca như ở Việt Nam ta thì vi ệc sáng tác thơ có thể ví như một mạch nước ngầm không bao giờ cạn kiệt. Mạch ngầm đó chứa đựng một lượng không nhỏ những khoáng chất giá trị làm nên sự giàu có của văn hóa – văn học dân tộc. Một trong những khoáng chất quý báu của nền văn học Việt Nam ta là lực lượng nữ thi sĩ. Theo thời gian, những nữ thi sĩ đã khẳng định một vị trí nhất định trên thi đàn dân tộc. Giở lại những trang viết của phụ nữ Việt Nam trong quá khứ, chúng ta tự hào không chỉ có một Hồ Xuân Hương ngổn ngang bao nỗi dở dang, một bà huyện Thanh Quan trang nghiêm, trăn trở trong nỗi u hoài thế sự mà còn tỏa sáng những cái tên của giới nữ lưu những năm cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX như: Sương Nguyệt Anh, Đạm Phương, Tương Phố… Rồi đến phong trào Thơ Mới thi đàn xuất hiện những Nguyễn Thị Kiêm, Anh Thơ, Thu Hồng, Vân Đài, Ngân Giang, Hằng Phương, Mộng Tuyết… Trong kháng chiến và thời kì hòa bình thơ nữ vẫn để lại những thi âm “dịu dàng mà sâu lắng lạ” của Xuân Quỳnh, Lâm Thị Mỹ Dạ… Cho đến hôm nay thơ nữ vẫn mang trong nó những vẻ đẹp rất riêng nhưng rất hiển nhiên và cố hữu của văn chương. Và việc tìm hiểu về một nhà thơ nữ cùng phong cách thơ của họ là việc làm hữu ích để kết luận thuyết phục sức sống mạnh mẽ của thi ca Việt Nam nói chung và thơ nữ nói riêng. Ý Nhi - một nhà thơ nữ k há nổi bật của thơ ca cuối giai đoạn ch ống Mỹ - một gương mặt ấn tượng của thơ ca Việt Nam thời kì đổi mới. Vượt qua những dòng thơ dễ dãi, “ngòn ngọt” của một thời, Ý Nhi tìm được một chất thơ mới lạ với một bút pháp rất riên g. Với giải thưởng của Hội nhà văn năm 1986 cho tập thơ Người đàn bàn ngồi đan thì Ý Nhi đã khẳng được độ chín của một tài thơ. Người đàn bà ngồi đan trở thành “hiện tượng” của văn học một thời gian dài

sau đó vì rất nhiều vấn đề mang tính thơ ca đương đại được đặt ra và đòi hỏi tìm hiểu. Cho đến nay nhà thơ đã có được một khối lượng sáng tá c phong phú gồm gần chục tập thơ. Ngoài ra còn có những tập sách chân dung, bút kí khá ấn tượng. Tất cả làm nên vị trí văn học sử của nhà thơ Ý Nhi. Cùng với sự thay đổi của đời sống , ta có thể thấy thơ Ý Nhi đã và đang định hình một phong cách viết mới lạ buộc người đọc phải thay đổi chính mình, trước hết là về cách đọc và cảm nhận thơ. Ý Nhi và phong cách thơ Ý Nhi gây hứng thú cho nhiều bạn đọc yêu thơ và các nhà nghiên cứu thơ. Tuy nhiên các nghiên cứu chỉ dừng lại ở mức độ những bài phê bình ngắn về một phương diện, hay những cảm nhận chung chung về một tập thơ hoặc một bài thơ trên các trang báo và mạng xã hội chứ chưa thành một hệ thống mang tính ch ất tổng hợp những vấn đề thi pháp hình thành phong cách nghệ thuật thơ Ý Nhi. Vì vậy việc thực hiện đề tài “Pho ng cách nghệ thuật thơ Ý Nhi” là thử thách thú vị. Tìm hiểu “Phong cá ch ngh ệ thuật thơ Ý Nhi”, chúng tôi nhằm mục đích tìm hiểu một cách đầy đủ và toàn diện sự đóng góp của Ý Nhi cho thơ ca và cố gắng chỉ ra những thuộc tính riêng trong nội dung và nghệ thuật của nhà thơ, nhằm khẳng định những phương diện cơ bản nhất trong phong c ách sáng tác của nhà thơ Ý Nhi. 2. Lịch sử vấn đề Theo thống kê của chúng tôi, đến thời điểm này đã có trên dưới bốn mươi bài viết về thơ Ý Nhi trên các báo và tạp chí đồng thời cũng đã có một luận văn thạc sĩ nghiên cứu về quan niệm nghệ thuật của bà. Đó là những nghiên cứu có giá trị của Mã Giang Lân, Chu Văn Sơn, Lưu Khánh Thơ, Trần Trung, Nguyễn Hoàng Sơn, Hoàng Hưng, Nguyễn Thị Minh Thái, Ngô Thị Kim Cúc, Ngô Thị Hoa… Nhìn chung các tác giả đều đánh giá cao thơ Ý Nhi, khẳng định giọng thơ và vị trí thơ rất riêng của bà. Thơ của Ý Nhi có nét giản dị của cuộc sống đời thường mà lại đậm chất suy nghĩ, chất trí tuệ. Để thấy rõ hơn quá trình phát triển

và đánh giá thơ Ý Nhi, ở phần này chúng tôi lược khảo vấn đề theo tiêu chí, phạm vi nghiên cứu. 2.1. Những tuyển tập in thơ Ý Nhi Theo quan điểm của chúng tôi, không phải ngẫu nhiên mà tên tuổi và sáng tác của một nhà thơ được chọn in trong các tuyển tập. Khi làm công tác tuyển thơ, phần nào đó các nhà biên soạn đã có sự cân nhắc về vai trò và vị trí của một nhà thơ, một tác phẩm thơ đối với đời sống văn học. Vì vậy sự chọn lọc đó, ở một phương diện nhất định có thể được xem là một sự “định giá”. Và những bài thơ của Ý Nhi được chọn in trong các tuyển tập thơ trong nước và th ế giới ph ần nào cho thấy sức hút mạnh mẽ và tính vấn đề trong thơ Ý Nhi. Có thể kể đến những tuyển tập sau: Cuốn 100 bài thơ Việt Nam hay nhất thế kỉ XX (từ cuộc bình chọn do Trung tâm Văn hóa Doanh Nhân và Nhà xuất bản Giáo dục phối hợp tổ chức năm 2005) đã in tác phẩm Người đàn bà ngồi đan của Ý Nhi. Lời giới thiệu sau đây của người soạn sách đã phần nào khái quát được đặt trưng phong cách thơ Ý Nhi: “Sau một vài lần thử sức, Ý Nhi thờ ơ với thơ cho đến tận năm 1978, khi chị lao động thật sự nghiêm túc để cho ra đời tập thơ Đến với dòng sông. Thơ của Ý Nhi đầy nữ tính lại có chất trí tuệ, mang nỗi khắc khoải khôn nguôi của chị trước những gì trông thấy và cảm nhận”. Với 2 bài thơ Lời bài hát và Buổi sáng được (Nguyễn Đỗ?) tuyển in trong tập Black dog, black night, Ý Nhi trở thành một trong số 15 nhà thơ Việt Nam được vinh dự ghi tên mình vào tổng tập LitFinder (Người tìm ánh sáng). Thơ Ý Nhi cũng có mặt trong cuốn Thơ nữ Việt Nam từ xưa đến nay của NXB Phụ nữ phối hợp với NXB Feminist thuộc đại học thành phố Ne w York vừa ra mắ t bạn đọc tại Mỹ. Ngoài ra thơ Ý Nhi còn được chọn đăng trong các tập thơ dành riêng cho nữ thi sĩ như: Tuyển thơ tác giả nữ Việt Nam, Các nhà thơ nữ Việt Nam – sáng

tác và phê bình, Thơ nữ Việt N am, Tuyển chọn 1945 – 1995, Tinh hoa thơ Việt (cuốn 2)… 2.2. Những bài bình luận, nhận định, đánh giá về các tập thơ của Ý Nhi Sau khi tập thơ Người đàn bà ngồi đan ra đời và đoạt giải A của Hội nhà văn Việt Nam năm 1985, thơ Ý Nhi trở thành tâm điểm của những người yêu thơ, của các nhà phê bình, nghiên cứu… Thơ Ý Nhi thành công ở một chặng đường mới mẻ, phù hợp với tâm thế của một đất nước vừa hùng dũng bước ra khỏi chiến tranh vừa ngập ngừng trong cuộc sống hòa bình đầy bất trắc. 2.2.1. Về tập thơ Người đàn bà ngồi đan và bài thơ cùng tên Ngay khi tập thơ ra đời, Mã Giang Lân viết bài Người đàn bà ngồi đan và khẳng định hướng tìm tòi và phẩm chất thơ Ý Nhi là hướng vào nội tâm. Ông cho rằng Ý Nhi có những mạnh bạo trong tư duy sáng tạo, câu thơ có độ khái quát, độ sâu, bút pháp chính là hồi tưởng. Thơ Ý Nhi tuy không d ễ cảm nhận nhưng lại là một giọng thơ khiến người đọc yêu mến vì sự chân thành tột bậc. Với Người đàn ngồi đan, Ý Nhi thật sự đã thể hiện một bản lĩnh nghệ thuật khá cứng cỏi và sắc sảo. Trong bài viết Trò chuyện về thơ với “Người đàn bà ngồi đan”, Nguyễn Thị Minh Thái nhận định đây là đỉnh ca o nhất trong sự nghiệp thơ Ý Nhi; là tập thơ đánh dấu một phong cách, giọng điệu thơ rất riêng của Ý Nhi. Từ đó, tác giả khái quát thơ Ý Nhi là bút pháp của một con người bên ngoài thì lạnh lùng nhưng trong lòng thì hôi hổi cảm xúc: “đằng sau cái vẻ ngo à i g ần như lạnh lùng khép kín ấy, là trái tim ấm nóng, cái tình chín muộn của người đàn bà làm thơ”. Nguyễn Hoàng Sơn trong Ý Nhi qua tuyển thơ phát hiện thơ Ý Nhi là “một giọng thơ mới lạ, đương vào độ chín” ngay khi tập Người đàn bà ngồi đan xuất hiện. Ý Nhi có nhiều bài thơ gây ấn tượng với bạn đọc nhưng được biết đến nhiều nhất có lẽ vẫn là bài Người đàn bà ngồi đan. Bài thơ được xem là một trong số những bài thơ hay nhất của thế kỉ XX và nhận được khá nhiều ý kiến