Luận án Thạc sĩ Giáo dục học: Tìm hiểu tư tưởng giáo dục của Khổng Tử

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM VÕ VĂN NAM TÌM HIỂU TƢ TƢỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ CHUYÊN NGÀNH : LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ SƢ PHẠM HỌC. MÃ SỐ : 5-07-01 LUẬN ÁN THÁC SĨ GIÁO DỤC HỌC Ngƣời hƣớng dẫn Khoa học : PHẠM KHẮC CHƢƠNG Phó Tiến sĩ Giáo dục học HÀ NỘI – 1999

ii LỜI CÁM ƠN Đề tài này đã đƣợc thực hiện tại trƣờng Đại học Sƣ Phạm thuộc Đại học Quốc Gia TP. HCM liên kết với trƣờng Đại học Sƣ Phạm thuộc Đại học Quốc Gia Hà Nội, trong thời gian 3 năm từ năm 1996 đến 1999, dƣới sự hƣớng dẫn của PTS. PHẠM KHẮC CHƢƠNG giảng viên Khoa Tâm lý giáo dục học trƣờng Đại học Sƣ Phạm thuộc Đại học Quốc Gia Hà Nội. Luận án nầy là kết quả bao công sức của quý thầy cô thuộc Khoa Tâm lý giáo dục Đại học Sƣ Phạm thuộc Đại học Quốc Gia Hà Nội và quý thầy cô tại TP. HCM. Xin ghi lòng tạc dạ công ơn quý thầy cô đã ân cần dạy dỗ và tận tình hƣớng dẫn trong những năm tháng qua... Đặc biệt xin cảm ơn sâu sắc thầy PTS. PHẠM KHẮC CHƢƠNG đã tận tâm dìu dắt từ những bƣớc đi đầu tiên và trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài. Vô cùng biết ơn thầy PGS - PTS VÕ QUANG PHÚC đã đóng góp nhiều ý kiến quý báu cho đề tài. Chân thành ghi ơn các Thầy Cô thuộc phòng Quản Lý Khoa học và Sau Đại học hai trƣờng đã nhiệt tình theo dõi, kịp thời động viên và giúp đỡ tác giả trong quá trình nghiên cứu. Tác giả

iii CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN LN = Luận ngữ (Tài liệu gốc, ghi những lời nói của Khổng tử) Số La mã kèm theo sau chữ LN chỉ số Chƣơng trong Luận ngữ Số Arập kèm theo sau số La mã chỉ số thứ tự của câu nói trong Chƣơng ấy. Thí dụ : LN. I, 1 : nghĩa là Luận ngữ, Chƣơng 1 : "Học nhi", câu số 1.

iv MỤC LỤC LỜI CÁM ƠN ................................................................................................................ ii CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN .................................................................. iii MỤC LỤC .................................................................................................................... iv PHẦN MỞ ĐẦU............................................................................................................ 1 • Tên luận án: ........................................................................................................ 1 • Mục đích nghiên cứu: .......................................................................................... 1 • Lý do chọn đề tài: ................................................................................................ 2 • Nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................................... 3 • Đối tƣợng nghiên cứu: ......................................................................................... 4 • Giới hạn đề tài: .................................................................................................... 4 • Giả thuyết nghiên cứu: ........................................................................................ 4 • Phƣơng pháp và thể thức nghiên cứu: ................................................................. 5 • Lƣợc khảo lịch sử nghiên cứu đề tài: .................................................................. 7 PHẦN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................................ 9 CHƢƠNG I : KHỔNG TỬ TRONG HOÀN CẢNH VÀ THỜI ĐẠI CỦA ÔNG .... 9 I. Hoàn cảnh và thời đại ......................................................................................... 9 II. Tiểu sử Khổng Tử ........................................................................................... 12 Hình 1: Chân dung Khổng Tử ............................................................................. 18 CHƢƠNG II: KHỔNG TỬ VỚI TƢ TƢỞNG "HỮU GIÁO VÔ LOẠI ................ 19 1) Bình dân hóa giáo dục…………………………………………………..19 2. Chính trị hóa giáo dục ...................................................................................... 21 3. Đạo đức hóa giáo dục: ..................................................................................... 22

v Hình 2. Khổng Tử và các môn sinh ...................................................................... 23 CHƢƠNG III. KHỔNG TỬ VỚI MỤC TIÊU XÂY DỰNG MẪU NGƢỜI QUÂN TỬ ........................................................................................................................................ 24 1) Học để làm ngƣời có tri thức. .......................................................................... 24 2) Học để làm ngƣời - có lòng nhân: ................................................................... 24 3) Học để hành – Hành đạo, sống đạo làm quan, giúp đời, cứu nƣớc ................. 26 4) Học để thành ngƣời quân tử ............................................................................ 27 CHƢƠNG IV : KHỔNG TỬ VỚI TƢ TƢỞNG TU - TỀ - TRỊ - BÌNH............... 28 1) Tu thân……………………………………………………………. ............ 28 - Tu thân trƣớc hết là học để biết thấu đáo ngọn nguồn (Cách vật trí tri) ....... 29 - Tu thân là rèn luyện bản thân trong mối quan hệ ứng xử (xử thế).. .............. 29 - Hƣng ƣ thi: ..................................................................................................... 30 - Lập ƣ Lễ: ....................................................................................................... 31 - Thành ƣ Nhạc: ............................................................................................... 33 - Trọng tâm của Tu thân là tu bồi lòng Nhân…. .............................................. 35 - Tu thân để rèn luyện Nhân tài… ................................................................... 36 2) Tề gia………………………………………. .............................................. 38 - Tề gia là tạo dựng nền nếp gia phong.. ......................................................... 38 - Tề gia để làm gƣơng trị quốc (Hiếu, Đễ, Trung, Tín).. ................................. 39 3) Trị quốc (vi chính) để bình thiên hạ.. .......................................................... 39 - Đức trị.. .......................................................................................................... 39 - Thứ, Phú, Giáo chi… ..................................................................................... 40 - Giáo dục dân trƣớc khi dùng… ..................................................................... 40 - Thực, Binh, Tín… ......................................................................................... 40

vi - Chính kỳ thân................................................................................................. 40 - Tam cƣơng và vấn đề giáo dục đối với phụ nữ… ......................................... 41 CHƢƠNG V: KHỔNG TỬ DẠY CÁCH HỌC ...................................................... 42 - Học gắn liền với luyện tập ; học đi đôi với hành ............................................... 42 - Học phải suy nghĩ.. ............................................................................................ 42 - Học cái cũ để biết cái mới.. ............................................................................... 43 - Học với mọi ngƣời, ở mọi nơi, mọi lúc… ......................................................... 44 - Học bằng cách phát huy nội lực tự thân.. .......................................................... 44 - Học bằng cách hỏi.. ........................................................................................... 45 - Học một cách nhất quán.. .................................................................................. 46 - Học một cách gắng sức kiên trì.. ....................................................................... 47 - Học một cách vui thú… ..................................................................................... 47 CHƢƠNG V: KHỔNG TỬ VỚI PHƢƠNG PHÁP GIÁO DỤC............................ 50 A. Những tƣ tƣởng mang tính nguyên tắc ........................................................... 50 1) Muốn nên ngƣời, phải học ........................................................................... 50 2). Học là một quá trình ................................................................................... 50 3). Muốn học giỏi phải biết mở rộng thông tin (đa kiến, đa văn): ................... 51 4). Muốn tiến bộ phải khiêm tốn - trung thực. ................................................. 53 5). Muốn thành công phải khổ công : .............................................................. 53 B. Phƣơng pháp giáo dục cụ thể : ........................................................................ 54 1). Phƣơng pháp may đo (The "sur mesure " method). ................................... 54 2). Phƣơng pháp thuyết phục, cảm hóa bằng sự gƣơng mẫu. .......................... 56 3). Phƣơng pháp khuyến khích, phát huy tài đức và lòng thành khẩn của ngƣời học. ............................................................................................................................... 57 4). Phƣơng pháp tìm hiểu để thấu hiểu nội tâm con ngƣời. ............................. 59 5). Phƣơng pháp rèn luyện bằng thực hành ..................................................... 60

vii 6). Phƣơng pháp đàm thoại ............................................................................. 65 7). Làm cho ngƣời học có ý thức cầu học, cầu tiến một cách tự giác .............. 66 8 - Lấy niềm vui, nguồn hạnh phúc kích thích sự phát triển ở ngƣời học ....... 70 9 - Biết khuyến khích, động viên và tạo dƣ luận khi cần thiết ........................ 72 10) Dùng hình tƣợng, ẩn dụ để dẫn dắt. ........................................................... 75 PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................................... 81 PHỤ LỤC: MÔN SINH CỦA KHỔNG TỬ ............................................................... 86 THƢ MỤC THAM KHẢO .......................................................................................... 90

1 PHẦN MỞ ĐẦU • Tên luận án: "TÌM HIỂU TƢ TƢỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ " • Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu, nhận diện và mô tả chân dung hệ thống tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử. • Mục tiêu cụ thể Để đạt đƣợc mục đích trên, đề tài nhằm đi tìm câu trả lời cho những câu hỏi cụ thể có liên quan đến mục tiêu nhƣ sau : 1) Có hay không có một hệ thống tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử ? Nói cách khác những tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử là những tƣ tƣởng rời rạc, tản mạn, tình cờ theo tình huống ngẫu nhiên hay là một hệ thống hoàn chỉnh, thống nhất chặt chẽ với nhau ? 2) Nếu có, các yếu tố cấu thành hệ thống tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử bao gồm những yếu tố nào? Chúng quan hệ ràng buộc với nhau ra sao? 3) Hệ thống tƣ tƣởng ấy đặt trong bối cảnh của thời đại ngày nay, ngoài giá trị lịch sử còn giá trị nào khác hay không? Tại sao?

2 4) Bài học sƣ phạm có thể rút ra từ hệ thống tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử là bài học gì ? Bài học ấy có ý nghĩa ra sao đối với chúng ta hôm nay và các thế hệ mai sau ? • Lý do chọn đề tài: * Giáo dục là quá trình trải dài theo chiều thời gian. Nó không ngừng tiếp nối truyền thống để hƣớng tới tƣơng lai. Học xƣa vì nay là mục tiêu vốn có của mọi nền giáo dục. Học cái cũ để biết cái mới là phƣơng pháp vừa cổ điển vừa hiện đại. Chính Khổng tử cũng đã từng nói: "Ôn cố nhi tri tân, khả dĩ vi sư hỉ": Ôn cái cũ để biết rõ cái mới. Bấy nhiêu đó cũng đủ làm thầy đƣợc rồi ! (LN. II, 11) * Lịch sử là một dòng chảy liên tục, tiếp nối không ngừng. Xƣa - nay, và cả ngày mai, vốn có quan hệ chặt chẽ theo dòng thời gian. Nhìn lại quá khứ để mạnh tiến và tiến vững đến tƣơng lai - đó là lý do thứ nhất để ngƣời viết chọn đề tài này làm đề tài nghiên cứu. * Mặt khác, xét trên chiều rộng không gian, trên bình diện thế giới, không phải vô cớ mà những năm gần đây, các học giả phƣơng Tây - kể cả Âu lẫn Mỹ -đang ráo riết hƣớng về phƣơng Đông, nghiên cứu, tìm hiểu Nho giáo nhƣ là nhân tố căn bản tạo ra sức mạnh thần kỳ của các "con rồng" Châu Á - Thái Bình Dƣơng. Vậy thì, với tƣ cách là "người trong cuộc", chúng ta không thể không quan tâm nghiên cứu, tìm hiểu Nho học và đặc biệt là tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử - nhƣ là một dịp để tìm hiểu và hiểu rõ thêm cha ông ta. Liên tiếp hai năm liền, 1994, 1995 thế giới đã long trọng tổ chức hội nghị mang tên "Khổng tử cơ duyên hội" quy tụ đến 130 đại biểu từ khắp nơi trên thế giới và 170 đại biểu Trung Quốc, cho thấy thế giới ngày càng quan tâm đến Đông phƣơng học. Do đó ta càng cần hiểu rõ ta hơn. Có hiểu ta một cách thấu đáo mới có thể hòa nhập với ngƣời một cách mạnh dạn, và có hiệu quả. Dĩ nhiên