Luận án Thạc sĩ Giáo dục học: Tìm hiểu tư tưởng giáo dục của Khổng Tử

7,053
788
101
ĐẠI HC QUC GIA HÀ NI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
VÕ VĂN NAM
TÌM HIỂU TƢ TƢỞNG GIÁO DC
CA KHNG T
CHUYÊN NGÀNH : LÝ LUN VÀ LCH S SƢ PHẠM HC.
MÃ S : 5-07-01
LUẬN ÁN THÁC SĨ GIÁO DỤC HC
Ngƣời hƣớng dn Khoa hc :
PHM KHẮC CHƢƠNG
Phó Tiến sĩ Giáo dục hc
HÀ NI 1999
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM VÕ VĂN NAM TÌM HIỂU TƢ TƢỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ CHUYÊN NGÀNH : LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ SƢ PHẠM HỌC. MÃ SỐ : 5-07-01 LUẬN ÁN THÁC SĨ GIÁO DỤC HỌC Ngƣời hƣớng dẫn Khoa học : PHẠM KHẮC CHƢƠNG Phó Tiến sĩ Giáo dục học HÀ NỘI – 1999
ii
LỜI CÁM ƠN
Đề tài này đã đƣợc thc hin tại trƣờng Đại học Phạm thuộc Đại hc Quc Gia
TP. HCM liên kết với trƣờng Đại học Sƣ Phạm thuộc Đại hc Quc Gia Hà Ni, trong thi
gian 3 m t năm 1996 đến 1999, dƣới s hƣớng dn ca PTS. PHM KHẮC CHƢƠNG
ging viên Khoa Tâm lý giáo dc học trƣờng Đại học Sƣ Phm thuộc Đại hc Quc Gia
Ni.
Lun án ny là kết qu bao công sc ca quý thy cô thuc Khoa Tâm lý giáo dục Đại
học Sƣ Phạm thuộc Đại hc Quc Gia Hà Ni và quý thy cô ti TP. HCM.
Xin ghi lòng tc d công ơn quý thầy cô đã ân cần dy d và tận tình hƣng dn trong
những năm tháng qua...
Đặc bit xin cảm ơn sâu sắc thy PTS. PHM KHẮC CHƢƠNG đã tận tâm dìu dt
t những bƣớc đi đầu tiên và trong sut quá trình nghiên cứu đề tài.
Vô cùng biết ơn thầy PGS - PTS VÕ QUANG PHÚC đã đóng góp nhiều ý kiến quý
báu cho đề tài.
Chân thành ghi ơn các Thầy Cô thuc phòng Qun Khoa học và Sau Đại hc hai
trƣờng đã nhiệt tình theo dõi, kp thời động viên giúp đỡ tác gi trong quá trình nghiên
cu.
Tác gi
ii LỜI CÁM ƠN Đề tài này đã đƣợc thực hiện tại trƣờng Đại học Sƣ Phạm thuộc Đại học Quốc Gia TP. HCM liên kết với trƣờng Đại học Sƣ Phạm thuộc Đại học Quốc Gia Hà Nội, trong thời gian 3 năm từ năm 1996 đến 1999, dƣới sự hƣớng dẫn của PTS. PHẠM KHẮC CHƢƠNG giảng viên Khoa Tâm lý giáo dục học trƣờng Đại học Sƣ Phạm thuộc Đại học Quốc Gia Hà Nội. Luận án nầy là kết quả bao công sức của quý thầy cô thuộc Khoa Tâm lý giáo dục Đại học Sƣ Phạm thuộc Đại học Quốc Gia Hà Nội và quý thầy cô tại TP. HCM. Xin ghi lòng tạc dạ công ơn quý thầy cô đã ân cần dạy dỗ và tận tình hƣớng dẫn trong những năm tháng qua... Đặc biệt xin cảm ơn sâu sắc thầy PTS. PHẠM KHẮC CHƢƠNG đã tận tâm dìu dắt từ những bƣớc đi đầu tiên và trong suốt quá trình nghiên cứu đề tài. Vô cùng biết ơn thầy PGS - PTS VÕ QUANG PHÚC đã đóng góp nhiều ý kiến quý báu cho đề tài. Chân thành ghi ơn các Thầy Cô thuộc phòng Quản Lý Khoa học và Sau Đại học hai trƣờng đã nhiệt tình theo dõi, kịp thời động viên và giúp đỡ tác giả trong quá trình nghiên cứu. Tác giả
iii
CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN
LN = Lun ng (Tài liu gc, ghi nhng li nói ca Khng t)
S La mã kèm theo sau ch LN ch s Chƣơng trong Luận ng
S Arp kèm theo sau s La mã ch s th t của câu nói trong Chƣơng ấy.
Thí d : LN. I, 1 : nghĩa là Luận ngữ, Chƣơng 1 : "Hc nhi", câu s 1.
iii CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN LN = Luận ngữ (Tài liệu gốc, ghi những lời nói của Khổng tử) Số La mã kèm theo sau chữ LN chỉ số Chƣơng trong Luận ngữ Số Arập kèm theo sau số La mã chỉ số thứ tự của câu nói trong Chƣơng ấy. Thí dụ : LN. I, 1 : nghĩa là Luận ngữ, Chƣơng 1 : "Học nhi", câu số 1.
iv
MỤC LỤC
LỜI CÁM ƠN ................................................................................................................ ii
CÁC T VIT TT TRONG LUN ÁN .................................................................. iii
MC LC .................................................................................................................... iv
PHN M ĐẦU............................................................................................................ 1
• Tên luận án: ........................................................................................................ 1
• Mục đích nghiên cứu: .......................................................................................... 1
Lý do chọn đề tài: ................................................................................................ 2
Nhim v nghiên cu .......................................................................................... 3
Đối tƣợng nghiên cu: ......................................................................................... 4
Gii hạn đề tài: .................................................................................................... 4
Gi thuyết nghiên cu: ........................................................................................ 4
Phƣơng pháp và thể thc nghiên cu: ................................................................. 5
• Lƣợc kho lch s nghiên cứu đề tài: .................................................................. 7
PHN KT QU NGHIÊN CU ................................................................................ 9
CHƢƠNG I : KHỔNG T TRONG HOÀN CNH VÀ THỜI ĐẠI CA ÔNG .... 9
I. Hoàn cnh và thời đại ......................................................................................... 9
II. Tiu s Khng T ........................................................................................... 12
Hình 1: Chân dung Khng T ............................................................................. 18
CHƢƠNG II: KHỔNG T VỚI TƢ TƢỞNG "HU GIÁO VÔ LOI ................ 19
1) Bình dân hóa giáo dục…………………………………………………..19
2. Chính tr hóa giáo dc ...................................................................................... 21
3. Đạo đức hóa giáo dc: ..................................................................................... 22
iv MỤC LỤC LỜI CÁM ƠN ................................................................................................................ ii CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN .................................................................. iii MỤC LỤC .................................................................................................................... iv PHẦN MỞ ĐẦU............................................................................................................ 1 • Tên luận án: ........................................................................................................ 1 • Mục đích nghiên cứu: .......................................................................................... 1 • Lý do chọn đề tài: ................................................................................................ 2 • Nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................................... 3 • Đối tƣợng nghiên cứu: ......................................................................................... 4 • Giới hạn đề tài: .................................................................................................... 4 • Giả thuyết nghiên cứu: ........................................................................................ 4 • Phƣơng pháp và thể thức nghiên cứu: ................................................................. 5 • Lƣợc khảo lịch sử nghiên cứu đề tài: .................................................................. 7 PHẦN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................................ 9 CHƢƠNG I : KHỔNG TỬ TRONG HOÀN CẢNH VÀ THỜI ĐẠI CỦA ÔNG .... 9 I. Hoàn cảnh và thời đại ......................................................................................... 9 II. Tiểu sử Khổng Tử ........................................................................................... 12 Hình 1: Chân dung Khổng Tử ............................................................................. 18 CHƢƠNG II: KHỔNG TỬ VỚI TƢ TƢỞNG "HỮU GIÁO VÔ LOẠI ................ 19 1) Bình dân hóa giáo dục…………………………………………………..19 2. Chính trị hóa giáo dục ...................................................................................... 21 3. Đạo đức hóa giáo dục: ..................................................................................... 22
v
Hình 2. Khng T và các môn sinh ...................................................................... 23
CHƢƠNG III. KHỔNG T VI MC TIÊU XÂY DNG MẪU NGƢỜI QUÂN
T ........................................................................................................................................ 24
1) Hc để làm ngƣời có tri thc. .......................................................................... 24
2) Học để làm ngƣời - có lòng nhân: ................................................................... 24
3) Học để hành Hành đạo, sống đạo làm quan, giúp đời, cứu nƣớc ................. 26
4) Học để thành ngƣời quân t ............................................................................ 27
CHƢƠNG IV : KHỔNG T VỚI TƢ TƢỞNG TU - T - TR - BÌNH............... 28
1) Tu thân……………………………………………………………. ............ 28
- Tu thân trƣớc hết là học để biết thấu đáo ngọn ngun (Cách vt trí tri) ....... 29
- Tu thân là rèn luyn bn thân trong mi quan h ng x (x thế).. .............. 29
- Hƣng ƣ thi: ..................................................................................................... 30
- Lập ƣ Lễ: ....................................................................................................... 31
- Thành ƣ Nhạc: ............................................................................................... 33
- Trng tâm ca Tu thân là tu bi lòng Nhân…. .............................................. 35
- Tu thân để rèn luyn Nhân tài… ................................................................... 36
2) T gia………………………………………. .............................................. 38
- T gia là to dng nn nếp gia phong.. ......................................................... 38
- T gia để làm gƣơng trị quc (Hiếu, Đễ, Trung, Tín).. ................................. 39
3) Tr quốc (vi chính) để bình thiên h.. .......................................................... 39
- Đức tr.. .......................................................................................................... 39
- Thứ, Phú, Giáo chi… ..................................................................................... 40
- Giáo dục dân trƣớc khi dùng ..................................................................... 40
- Thực, Binh, Tín… ......................................................................................... 40
v Hình 2. Khổng Tử và các môn sinh ...................................................................... 23 CHƢƠNG III. KHỔNG TỬ VỚI MỤC TIÊU XÂY DỰNG MẪU NGƢỜI QUÂN TỬ ........................................................................................................................................ 24 1) Học để làm ngƣời có tri thức. .......................................................................... 24 2) Học để làm ngƣời - có lòng nhân: ................................................................... 24 3) Học để hành – Hành đạo, sống đạo làm quan, giúp đời, cứu nƣớc ................. 26 4) Học để thành ngƣời quân tử ............................................................................ 27 CHƢƠNG IV : KHỔNG TỬ VỚI TƢ TƢỞNG TU - TỀ - TRỊ - BÌNH............... 28 1) Tu thân……………………………………………………………. ............ 28 - Tu thân trƣớc hết là học để biết thấu đáo ngọn nguồn (Cách vật trí tri) ....... 29 - Tu thân là rèn luyện bản thân trong mối quan hệ ứng xử (xử thế).. .............. 29 - Hƣng ƣ thi: ..................................................................................................... 30 - Lập ƣ Lễ: ....................................................................................................... 31 - Thành ƣ Nhạc: ............................................................................................... 33 - Trọng tâm của Tu thân là tu bồi lòng Nhân…. .............................................. 35 - Tu thân để rèn luyện Nhân tài… ................................................................... 36 2) Tề gia………………………………………. .............................................. 38 - Tề gia là tạo dựng nền nếp gia phong.. ......................................................... 38 - Tề gia để làm gƣơng trị quốc (Hiếu, Đễ, Trung, Tín).. ................................. 39 3) Trị quốc (vi chính) để bình thiên hạ.. .......................................................... 39 - Đức trị.. .......................................................................................................... 39 - Thứ, Phú, Giáo chi… ..................................................................................... 40 - Giáo dục dân trƣớc khi dùng… ..................................................................... 40 - Thực, Binh, Tín… ......................................................................................... 40
vi
- Chính k thân................................................................................................. 40
- Tam cƣơng và vấn đề giáo dục đối vi ph nữ… ......................................... 41
CHƢƠNG V: KHỔNG T DY CÁCH HC ...................................................... 42
- Hc gn lin vi luyn tp ; học đi đôi với hành ............................................... 42
- Hc phải suy nghĩ.. ............................................................................................ 42
- Học cái cũ để biết cái mi.. ............................................................................... 43
- Hc vi mọi ngƣời, mọi nơi, mọi lúc… ......................................................... 44
- Hc bng cách phát huy ni lc t thân.. .......................................................... 44
- Hc bng cách hi.. ........................................................................................... 45
- Hc mt cách nht quán.. .................................................................................. 46
- Hc mt cách gng sc kiên trì.. ....................................................................... 47
- Hc một cách vui thú… ..................................................................................... 47
CHƢƠNG V: KHỔNG T VỚI PHƢƠNG PHÁP GIÁO DỤC............................ 50
A. Những tƣ tƣởng mang tính nguyên tc ........................................................... 50
1) Muốn nên ngƣời, phi hc ........................................................................... 50
2). Hc là mt quá trình ................................................................................... 50
3). Mun hc gii phi biết m rộng thông tin (đa kiến, đa văn): ................... 51
4). Mun tiến b phi khiêm tn - trung thc. ................................................. 53
5). Mun thành công phi kh công : .............................................................. 53
B. Phƣơng pháp giáo dục c th : ........................................................................ 54
1). Phƣơng pháp may đo (The "sur mesure " method). ................................... 54
2). Phƣơng pháp thuyết phc, cm hóa bng s gƣơng mẫu. .......................... 56
3). Phƣơng pháp khuyến khích, phát huy tài đức và lòng thành khn của ngƣời
hc. ............................................................................................................................... 57
4). Phƣơng pháp tìm hiểu để thu hiu nội tâm con ngƣời. ............................. 59
5). Phƣơng pháp rèn luyện bng thc hành ..................................................... 60
vi - Chính kỳ thân................................................................................................. 40 - Tam cƣơng và vấn đề giáo dục đối với phụ nữ… ......................................... 41 CHƢƠNG V: KHỔNG TỬ DẠY CÁCH HỌC ...................................................... 42 - Học gắn liền với luyện tập ; học đi đôi với hành ............................................... 42 - Học phải suy nghĩ.. ............................................................................................ 42 - Học cái cũ để biết cái mới.. ............................................................................... 43 - Học với mọi ngƣời, ở mọi nơi, mọi lúc… ......................................................... 44 - Học bằng cách phát huy nội lực tự thân.. .......................................................... 44 - Học bằng cách hỏi.. ........................................................................................... 45 - Học một cách nhất quán.. .................................................................................. 46 - Học một cách gắng sức kiên trì.. ....................................................................... 47 - Học một cách vui thú… ..................................................................................... 47 CHƢƠNG V: KHỔNG TỬ VỚI PHƢƠNG PHÁP GIÁO DỤC............................ 50 A. Những tƣ tƣởng mang tính nguyên tắc ........................................................... 50 1) Muốn nên ngƣời, phải học ........................................................................... 50 2). Học là một quá trình ................................................................................... 50 3). Muốn học giỏi phải biết mở rộng thông tin (đa kiến, đa văn): ................... 51 4). Muốn tiến bộ phải khiêm tốn - trung thực. ................................................. 53 5). Muốn thành công phải khổ công : .............................................................. 53 B. Phƣơng pháp giáo dục cụ thể : ........................................................................ 54 1). Phƣơng pháp may đo (The "sur mesure " method). ................................... 54 2). Phƣơng pháp thuyết phục, cảm hóa bằng sự gƣơng mẫu. .......................... 56 3). Phƣơng pháp khuyến khích, phát huy tài đức và lòng thành khẩn của ngƣời học. ............................................................................................................................... 57 4). Phƣơng pháp tìm hiểu để thấu hiểu nội tâm con ngƣời. ............................. 59 5). Phƣơng pháp rèn luyện bằng thực hành ..................................................... 60
vii
6). Phƣơng pháp đàm thoại ............................................................................. 65
7). Làm cho ngƣời hc có ý thc cu hc, cu tiến mt cách t giác .............. 66
8 - Ly nim vui, ngun hnh phúc kích thích s phát trin ngƣời hc ....... 70
9 - Biết khuyến khích, động viên và tạo dƣ luận khi cn thiết ........................ 72
10) ng hình tƣợng, n d để dn dt. ........................................................... 75
PHN KT LUN ...................................................................................................... 81
PH LC: MÔN SINH CA KHNG T ............................................................... 86
THƢ MỤC THAM KHO .......................................................................................... 90
vii 6). Phƣơng pháp đàm thoại ............................................................................. 65 7). Làm cho ngƣời học có ý thức cầu học, cầu tiến một cách tự giác .............. 66 8 - Lấy niềm vui, nguồn hạnh phúc kích thích sự phát triển ở ngƣời học ....... 70 9 - Biết khuyến khích, động viên và tạo dƣ luận khi cần thiết ........................ 72 10) Dùng hình tƣợng, ẩn dụ để dẫn dắt. ........................................................... 75 PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................................... 81 PHỤ LỤC: MÔN SINH CỦA KHỔNG TỬ ............................................................... 86 THƢ MỤC THAM KHẢO .......................................................................................... 90
1
PHẦN MỞ ĐẦU
• Tên luận án:
"TÌM HIỂU TƢ TƢỞNG GIÁO DC CA KHNG T "
• Mục đích nghiên cứu:
Tìm hiu, nhn din và mô t chân dung h thống tƣ tƣởng giáo dc ca Khng t.
Mc tiêu c th
Để đạt đƣợc mục đích trên, đề tài nhằm đi tìm câu trả li cho nhng câu hi c th
liên quan đến mục tiêu nhƣ sau :
1) Có hay không có mt h thống tƣ tƣởng giáo dc ca Khng t ?
Nói cách khác những tƣ tƣởng giáo dc ca Khng t những tƣ tƣởng ri rc, tn
mn, tình c theo tình hung ngu nhiên hay là mt h thng hoàn chnh, thng nht cht ch
vi nhau ?
2) Nếu có, các yếu t cu thành h thống tƣởng giáo dc ca Khng t bao gm
nhng yếu t nào? Chúng quan h ràng buc vi nhau ra sao?
3) H thống tƣ tƣởng ấy đặt trong bi cnh ca thời đại ngày nay, ngoài giá tr lch s
còn giá tr nào khác hay không? Ti sao?
1 PHẦN MỞ ĐẦU • Tên luận án: "TÌM HIỂU TƢ TƢỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ " • Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu, nhận diện và mô tả chân dung hệ thống tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử. • Mục tiêu cụ thể Để đạt đƣợc mục đích trên, đề tài nhằm đi tìm câu trả lời cho những câu hỏi cụ thể có liên quan đến mục tiêu nhƣ sau : 1) Có hay không có một hệ thống tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử ? Nói cách khác những tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử là những tƣ tƣởng rời rạc, tản mạn, tình cờ theo tình huống ngẫu nhiên hay là một hệ thống hoàn chỉnh, thống nhất chặt chẽ với nhau ? 2) Nếu có, các yếu tố cấu thành hệ thống tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử bao gồm những yếu tố nào? Chúng quan hệ ràng buộc với nhau ra sao? 3) Hệ thống tƣ tƣởng ấy đặt trong bối cảnh của thời đại ngày nay, ngoài giá trị lịch sử còn giá trị nào khác hay không? Tại sao?
2
4) Bài học sƣ phạm có th rút ra t h thống tƣởng giáo dc ca Khng t bài
hc gì ? Bài hc y có ý nghĩa ra sao đối vi chúng ta hôm nay và các thế h mai sau ?
Lý do chn đ tài:
* Giáo dc là quá trình tri dài theo chiu thi gian. Nó không ngng tiếp ni truyn
thống để hƣớng tới tƣơng lai. Học xƣa vì nay là mục tiêu vn có ca mi nn giáo dc. Hc
cái cũ để biết cái mới là phƣơng pháp vừa c điển va hiện đại. Chính Khng t cũng đã từng
nói: "Ôn c nhi tri tân, kh vi sư hỉ": Ôn cái cũ để biết rõ cái mi. Bấy nhiêu đó cũng đủ
làm thầy đƣợc ri ! (LN. II, 11)
* Lch s là mt dòng chy liên tc, tiếp ni không ngừng. Xƣa - nay, và c ngày mai,
vn có quan h cht ch theo dòng thi gian. Nhìn li quá kh để mnh tiến và tiến vững đến
tƣơng lai - đó là lý do thứ nhất để ngƣời viết chọn đề tài này làm đề tài nghiên cu.
* Mt khác, xét trên chiu rng không gian, trên bình din thế gii, không phi vô c
mà những năm gần đây, các học gi phƣơng Tây - k c Âu ln M -đang ráo riết hƣớng v
phƣơng Đông, nghiên cứu, tìm hiểu Nho giáo nhƣ là nhân tố căn bản to ra sc mnh thn k
ca các "con rng" Châu Á - Thái Bình Dƣơng. Vậy thì, với cách là "người trong cuc",
chúng ta không th không quan tâm nghiên cu, tìm hiu Nho học đặc biệt tƣ tƣởng
giáo dc ca Khng t - nhƣ là một dịp để tìm hiu và hiu rõ thêm cha ông ta. Liên tiếp hai
năm liền, 1994, 1995 thế giới đã long trọng t chc hi ngh mang tên "Khng t cơ duyên
hi" quy t đến 130 đi biu t khắp nơi trên thế gii và 170 đại biu Trung Quc, cho thy
thế giới ngày càng quan tâm đến Đông phƣơng hc.
Do đó ta càng cần hiu rõ ta hơn. Có hiểu ta mt cách thu đáo mi có th hòa nhp
với ngƣời mt cách mnh dn, và có hiu quả. Dĩ nhiên
2 4) Bài học sƣ phạm có thể rút ra từ hệ thống tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử là bài học gì ? Bài học ấy có ý nghĩa ra sao đối với chúng ta hôm nay và các thế hệ mai sau ? • Lý do chọn đề tài: * Giáo dục là quá trình trải dài theo chiều thời gian. Nó không ngừng tiếp nối truyền thống để hƣớng tới tƣơng lai. Học xƣa vì nay là mục tiêu vốn có của mọi nền giáo dục. Học cái cũ để biết cái mới là phƣơng pháp vừa cổ điển vừa hiện đại. Chính Khổng tử cũng đã từng nói: "Ôn cố nhi tri tân, khả dĩ vi sư hỉ": Ôn cái cũ để biết rõ cái mới. Bấy nhiêu đó cũng đủ làm thầy đƣợc rồi ! (LN. II, 11) * Lịch sử là một dòng chảy liên tục, tiếp nối không ngừng. Xƣa - nay, và cả ngày mai, vốn có quan hệ chặt chẽ theo dòng thời gian. Nhìn lại quá khứ để mạnh tiến và tiến vững đến tƣơng lai - đó là lý do thứ nhất để ngƣời viết chọn đề tài này làm đề tài nghiên cứu. * Mặt khác, xét trên chiều rộng không gian, trên bình diện thế giới, không phải vô cớ mà những năm gần đây, các học giả phƣơng Tây - kể cả Âu lẫn Mỹ -đang ráo riết hƣớng về phƣơng Đông, nghiên cứu, tìm hiểu Nho giáo nhƣ là nhân tố căn bản tạo ra sức mạnh thần kỳ của các "con rồng" Châu Á - Thái Bình Dƣơng. Vậy thì, với tƣ cách là "người trong cuộc", chúng ta không thể không quan tâm nghiên cứu, tìm hiểu Nho học và đặc biệt là tƣ tƣởng giáo dục của Khổng tử - nhƣ là một dịp để tìm hiểu và hiểu rõ thêm cha ông ta. Liên tiếp hai năm liền, 1994, 1995 thế giới đã long trọng tổ chức hội nghị mang tên "Khổng tử cơ duyên hội" quy tụ đến 130 đại biểu từ khắp nơi trên thế giới và 170 đại biểu Trung Quốc, cho thấy thế giới ngày càng quan tâm đến Đông phƣơng học. Do đó ta càng cần hiểu rõ ta hơn. Có hiểu ta một cách thấu đáo mới có thể hòa nhập với ngƣời một cách mạnh dạn, và có hiệu quả. Dĩ nhiên