Luận văn Thạc sĩ Văn học: Phong cách nghệ thuật thơ Ý Nhi

vội vã như thể đó là lần sau chót. Không thở dài không mỉm cười chị đang giữ kín đau thương hay là niềm hạnh phúc lòng chị đang tràn đầy niềm tin hay là ngờ vực. Không một lần chị ngẩng nhìn lên chị đang qua những phút giây trước l ần gặp mặt hay sau buổi chia ly Trong mũi đan kia ẩn giấu niềm hân hoan hay nỗi lo âu trong đôi mắt kia là chán chường hay hy vọng. Giữa chiều lạnh một người đàn bà ngồi đan bên cửa sổ dưới chân chị cuộn len như quả cầu xanh đang lăn những vòng chậm rãi. Sau thành công của Người đàn bà ngồi đan, Ý Nhi hăng hái tiếp tục phát huy nét đẹp trong phong cách nghệ thuật của mình. Ngày thường (1987), Mưa tuyết (1991), Gương mặt (1991), Vườn (1999) lần lượt ra đời. Mỗi tập thơ đều được chờ đón và hoan nghênh. Người đọc dần dần tiếp nh ận và đồng điệu hơn với thơ của bà. Xã hội phát triển càng nhanh, thơ Ý Nhi càng mau chóng tìm được sự đồng cảm. Không còn xa lạ, thơ Ý Nhi được đăng trên báo, được bình

luận, phân tích, được khen ngợi nhiều hơn. Cổng thông tin điện tử mở ra, từ khóa “Thơ Ý Nhi” được truy cập từng giờ. Chỉ cần một cái nhấp chuột, cả trăm trang mạng xã hội và blog cá nhân chép và bình thơ Ý Nhi hiện ra trên màn hình máy tính. Theo quan sát của chúng tôi, hầu hết là những lời khen tặng dành cho thơ Ý Nhi. Một phần có lẽ vì phong cách mới lạ và độc đáo của bà; phần khác là nhờ sự đồng c ảm với những trúc trắc, khúc khuỷu nhưng toàn diện, nhiều mặt, nhiều bề trong cách cảm nhận con người và cuộc đời của Ý Nhi. Ngày thường là tập thơ của những ngày bình thường, của những con người bình thường, cũng là của những điều bình thường trong cuộc sống. Đó là một ngày về với đất liền của vị thuyền trưởng, ngày thi đấu khát khao của một vận động viên, ngày dạo chơi của một họa sĩ, ngày ra đi của một nhà thơ, ngày công cán của nhà văn Nguyên Hồng, ngày của “chùa” và “vườn trong phố”, ngày của biển chiều, của phố nắng, ngày của khát vọng, của lẽ phải, của tự do… Những người, những việc thường ngày, giản dị đó được Ý Nhi soi chiếu dưới lăng kính của sự đối nghịch để người đọc nhận ra rằng: chúng bình thường nhưng cao quý. Cảm giác về sự trầm tĩnh, lý trí, chiêm nghiệm dày đặc ở các trang thơ. Tất cả những cái ngày thường đơn giản là thế nhưng để có được nó nhiều khi con người ta phải đánh đổi thật nhiều, ph ải nỗ lực thật lớn, phải khát khao thật mãnh liệt. Đến tập thơ này, yếu tố triết luận trong thơ Ý Nhi dườ ng như đậm đặc hơn cả. Bài thơ nào cũng đòi hỏi sự tập trung cao độ của người đọc để nhận ra khuôn mặt thật, giấu kín tận sâu bên trong của cái hằng thường. Đến với Ngày thường chúng ta cũng nhận diện rõ ràng hơn sự “tiết chế” trong câu ch ữ của Ý Nhi. Từ là vỏ ngôn ngữ để Ý Nhi khéo léo tạo nên cái đẹp của sự kiệm lời. Và vui mừng vì đã đem lại niềm hạnh phúc cho người thưởng lãm: như một nhà thơ biết tiết chế tôi vừa đun nấu trên ngọn lửa dầu chút thức ăn ít ỏi vừa nghĩ đến vẻ đẹp thực chất của những bữa ăn

niềm hạnh phúc tôi có thể đem lại cho mọi người. (Ngày thường) Tập thơ cho chúng ta hiểu hơn quan niệm của Ý Nhi về cái đẹp thực sự của những ngày bình thường bằng cách “nhìn thấu cu ộc đời này bằng con mắt thứ ba”, bằng sự “điềm tĩnh bước ra khỏi bản th ể, đi qua chiếc cầu vòng cheo leo mà quyến rũ để viết”.[13] Sau sự day dứt, khắc khoải của Ngày thường, Ý Nhi viết Mưa tuyết. Vẫn cái chất thơ của sự trầm tĩnh, điềm đạm vốn có, Mưa tuyết dẫn người đọc vào cảm thức của cái lạnh tê tái nhưng thanh cao. Mở đầu tập thơ là giấc mơ về những cơn mưa tuyết “nhẹ nhàng/ tinh trong/ buốt giá”. Nổi bật trong tập thơ là những gì như là nỗi nhớ. Chúng trải dài suốt cả tập thơ. Và nổi bật hơn cả là nỗi nhớ nước Nga. Chợt nhớ một câu chuyện đọc vội ở đâu đó về việc Ý Nhi mời (rủ) bạn đồng nghiệp đi thăm nước Nga và hẹn “Gặp nhau ở Nga nhé!”, ta mới hiểu một phần cuộc đời của Ý Nhi đã để lại trong những bông tuyết Nga để rồi khi có tuổi nhà thơ không khỏi nh ớ thương, ngưỡng vọng. Bà làm thơ về hai nữ thi sĩ Nga: Marina Xvetaeva, Akhmatova; về nhà thơ, nhà tiểu thuyết lớn Pasternak; về nàng Êlêna; về Matxcơva… Nỗi nhớ ấy có khi miên man đến nghẹn ngào: “Vẫn là bông tuyết/…/Sao xa vời/ Xa như thể chưa bao giờ gặp/ Xa đến nỗi muốn trào nước mắt” (Thấy tuyết trong phim). Trong tập thơ ta cũng nhận th ấy khuôn mặt “tuyết” của Ý Nhi. Sự quyết liệt với những ồn ào, giả trá đã thể hi ện cái tâm trắng tinh như “tuyết” của nữ thi nhân: Tôi không thích người ta bắn lén khi cần, tôi sẽ bắn chính diện Tôi không ưa những kết cục được bày đặt sẵn cũng chẳng thích chi những cái nửa vời.

Tôi chẳng ưa những thói trơ tráo, lạnh lùng và căm ghét sự đặt điều, ngờ vực Tôi không thích bạo lực và không ưa sự bất lực, yếu hèn Từ những đỉnh cao đã chinh phục một lần tôi hạ xuống trong khi trái tim mình ở lại. (Matxcơva) Mỗi lần đả kích những cái xấu xa, dối trá, mục ruỗng Ý Nhi thường viết bằng lối thơ “rắn’ như thế. Đó là cách Ý Nhi thể hiện thái độ không khoan nhượng, không lùi bước trước mặt trái của cuộc đời nhằm g ạn lọc để tìm đến những “tinh trong”. Khảng khái, chính trực, kiêu hãnh là những từ có thể nói về Ý Nhi. Tập thơ cũng thể hiện “thiên tính nữ” (chữ dùng của Chu Văn Sơn) của Ý Nhi. Rất dịu dàng, rất phụ nữ, làm mát lòng người nghe: … Tuyết vừa mới tan cỏ vừa mới lên ngày vừa mới nắng người vừa thân quen. … Tuyết rồi sẽ chảy thành sông cỏ rồi sẽ nảy hoa vàng nắng rồi thành bóng râm qua tán lá. Bạn thân yêu ơi

bạn rồi nên nỗi buồn dịu dàng. (Thơ tặng Êlêna) Ở tập thơ này, yếu tố triết luận trong thơ tuy có phần mềm mỏng, nhẹ nhàng hơn hai tập thơ trước, nhưng ta vẫn cảm nhận sâu sắc tính thường trực của “chất nghĩ” trong thơ bà. Nói như Chu Văn Sơn là: “ngẫm nghĩ, suy tư đã được tâm trạng hóa, biểu tượng hóa để trở thành một biểu tượng nào của cảnh quan nội tâm”[91]. Mưa tuyết đã là biểu tượng của nội tâm phụ nữ giàu yêu, thương, mến, nhớ; nội tâm chiến sĩ nhân văn mạnh mẽ, quyết liệt, tiên phong. Có thể gọi Gương mặt là tập thơ của sự tri ân. Đây có thể là lời cảm ơn của Ý Nhi dành cho những người quen và không quen khi phác họa, kí họa thật nhanh những nét đặc sắc trên khuôn mặt tinh thần của họ. Đó có thể là tinh thần của người bay đêm, gã khờ Đônkisốt, bác sĩ Zivago là những nhân vật trong các tác phẩm văn học; hay cuộc đời, sự nghiệp của Bùi Xuân Phái, Dương Bích Liên, Nguyễn Sáng, Nguyễn Minh Châu là những nghệ sĩ lớn; hay tính cách của một cô Khánh, của cháu Lâm Ngọc Quỳnh Anh là những người quen biết của nhà thơ; và thậm chí như một người điên, một em bé, một nhà thơ trẻ vô danh nào đấy cũng được đưa vào thơ với sự trân trọng, yêu thương. Với Ý Nhi đó là những người “tử vì đạo”, là bậc hiền nhân, nghệ sĩ đích thực, là người đã tìm ra chân ngã, đã “đắc đạo”. Quan niệm về cái đẹp thực sự của con người theo Ý Nhi là sự tận hiến một cách vô tư không suy tính; là sự chân chất, nhân hậu, thuần khiết nhưng quả cảm và kiên quyết khi bảo vệ lẽ phải, bảo vệ chân lý. Đó là những con người: Đã vượt qua mối vướng bận đời thường đã vượt qua mối vướng b ận vinh quang đã vượt qua nỗi lo sợ âm thầm khi phải đứng riêng về một phía. (Đắc đạo)

Là những người: Lặng lẽ thơ ngây yêu thích cái đẹp …sống thật nhọc nhằn giữa giả trá, ồn ào, ác hiểm. (Hà Nội, tháng 5.1987) Và dù không biết điều gì đang chờ đợi ở phía trước, những con người đó vẫn luôn quyết tâm vượt qua mọi trở ngại để đi đến cái đích cuối cùng của sự lựa chọn “đứng về một phía” kia: Làm sao biết được phía trước kia là biển, là rừng, là lũng sâu hay đầm lầy nhưng dù sao phải đi đến cùng con đường ta đã chọn dù phải đi như người nghệ sĩ trên chiếc dây căng qua khoảng trống. (Gửi con nhân sinh nhật lần thứ 20) Ý Nhi ngưỡng mộ họ, cố sống như họ đã sống. Phải chăng đó là cái đích suốt đời nhà thơ theo đuổi. Gương mặt giữ trong nó những cung bậc đẹp của cảm xúc. Đồng thời vẫn tiếp tục phát huy và làm mới những nét phong cách rất riêng của Ý Nhi từ giọng điệu, ngôn ngữ, thể thức, kết cấu đến hình tượng, tư tưởng, quan niệm nghệ thuật. Thơ tình yêu là tên gọi khái quát nhất cho tập Vườn của Ý Nhi. Tập thơ là khu vườn tình yêu vẫn còn xanh mướt nhưng thâm trầm và tĩnh lặng. Chủ nhân của khu vườn là người đã trải qua nhiều cung đường bất trắc và vinh quang từ quê hương vào đến Nha Trang, Đà Lạt, rồi trở về tuổi trẻ ở Hải Phòng, Thái Nguyên, Hà Nội. Cuối khu vườn là những dự cảm và nguyện ước. Lối nhỏ đi vào

vườn rắc đầy những gam màu của yêu thương, hối lỗi, tiếc nhớ, trân trọng. Tập thơ vương vít nỗi buồn của con người đã đi qua và quay đầu nhìn lại quãng đường đời khá dài của mình. Nhiều lời cũng không nói được nhiều hơn những gì muốn nói. Nhà thơ tiết kiệm tối đa ngôn ngữ. Chỉ để sự khắc khoải dặt dìu, day dứt trên mỗi trang thơ được viết bằng “ngôn n gữ thơ văn xuôi chắt lọc, giàu suy tưởng”[108]. Những câu thơ đứt quãng, ng ắt dòng liên tục vừa là sự cách tân vừa giúp diễn tả nhịp điệu tâm hồn đầy trắc ẩn của người đã đi đến kết cục của tình yêu nhưng vẫn còn nhiều khát khao trong lặng lẽ. Vườn có vẻ là nơi bình yên và tĩnh lặng nhất trong số những tập thơ của Ý Nhi. Nơi đó chỉ có nhà thơ với những nỗi niềm của mình, giảm hẳn những khắc nghiệt và giả trá thường nhật mà bà đã thể hiện ở những tập thơ trước. Vườn là chốn nương náu cuối cùng, là mơ tưởng, là ước vọng của nhà thơ khi muốn trốn thật sâu trong tình yêu của người yêu dấu: Em tìm đến góc xa nhất của khu vườn em muốn trốn vào sự bình yên em muốn trốn sâu mãi, sâu mãi v ào tình yêu của anh. (Vườn 1) Vườn là đêm trung thu anh cầm tay em đi trên “phố dài heo may”, cầm tay em “ước chim về/ dưới bóng cây”, cùng em “thắp nén hương trong trời đất/ mong tìm ra phút sum vầy”. (Trung thu) Vườn là ngà y mồng một “gặp gỡ”, “sum vầy”, “ngậm ngùi”, “hân hoan”, “sững lặng”, “ngày đưa tay mở cửa/ về một miền biếc trong/ lòng run/ nguyện khấn âm thầm”. (Ngày mồng một) Vườn còn là lúc nhà thơ sống lại sau nh ững buồn đau: Và ta cùng kiệt đã tràn đầy và ta bền vững đã chơi vơi

và ta câm nín đã thốt lời. Và ta âm thầm soi lối vui tìm đến. (Dự cảm) Tập thơ cho người đọc cảm nhận về sự yên lành muộn màng nhưng quý giá. Tập thơ như là lời tạm biệt đầy lưu luyến một đời “day dưa”, khắc khoải với thế giới sáng tạo mà tâ m hồn luôn “xao xác” bất an, luôn mang “nỗi lòng không xác thực” như căn bệnh cố hữu của một “tạng” thơ. Đến đây, những nỗi niềm đó phần nào đã giãn ra nhưng cũng vẫn còn phảng phất đâu đó kiểu như “dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng”. Vì vậy cho nên nhà thơ vẫn luôn đứng trong trời đất để khấn nguyền “lời nguyện cho nỗi yên hàn”. Cuộc sống sau chiến tranh hết cấm vận rồi mở cửa kh iến những người nhạy cảm như Ý Nhi cảm thấy bất an, nhưng không thể thu mình co rút lại nên những đối cực trong tâm hồn càng thêm chất chứa, Ý Nhi để “bùng nổ” trong thơ. Chần ch ừ, do dự sẽ lỗi thời, lạc hậu. Vì vậy nhà thơ xác định con đường tự đổi mới. Ý Nhi lặng lẽ làm nên những giá trị tinh thần đóng góp cho thi đàn những tập thơ giá trị, những bài thơ sâu sắc, giàu triết lí, g iàu trí tuệ và yêu thương. Đó là sự lao động nghệ thuật nghiêm túc, đường hoàng nên đã gặt hái nhiều thành công và sự trân trọng. Điểm qua các tập thơ, chúng ta có cái nhìn ban đầu và sơ lược nhất về con đường hình thành, phát triển phong cách nghệ thuật thơ Ý Nhi. Ở chương II và chương III, chúng tôi sẽ cố gắng đi thật cụ thể vào những nét phong cách đó. Hy vọng sẽ góp thêm tiếng nói để nhận định hoàn chỉnh và sâu sắc hơn về đời thơ của nữ thi sĩ Ý Nhi nói riêng và sự chuyển biến nghệ thuật của thơ ca Việt Nam đương đại nói chung.

Tiểu kết: Sơ lược qua thời đại, quê hương, gia đình, con người và đường thơ của Ý Nhi ta bước đầu nhận ra những yếu tố góp phần hình thành pho ng cách của nhà thơ. Cùng với những quan điểm để tìm hiểu phong cách nghệ thuật của một nghệ sĩ chúng ta đã có những nền tảng khoa học và thực tế tiêu biểu để đi đến việc đào sâu, tìm hiểu, nhận định về phong cách nghệ thuật thơ Ý Nhi. Đến đây chúng ta đã phần nào nhận thấy những nét cá tính nghệ thuật tiêu biểu của nhà thơ. Ý Nhi là một người phụ nữ đặc biệt, một nhà thơ tâm huyết v ới nghề, một người luôn tìm tòi để thay đổi và khẳng định bản thân . Nhà thơ đã đi trọn vẹn hai chân trên con đường đổi mới nghệ thuật giai đoạn sau chiến tranh để cho ta thấy nét đẹp của “sự vạm vỡ của tiết tấu hiện đại, sự đa thanh ngồn ngộn sức sống, độ rậm rạp, phức hợp của hình tượng, những thúc bách, đòi hỏi bản lĩnh của người nghệ sĩ trước sự đổi thay lớn lao của thời đại”[66].

Chương 2: PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT THƠ Ý NHI NHÌN TỪ GÓC ĐỘ NGÔN NGỮ, THỂ LOẠI, KẾT CẤU 2.1. Phong cách sử dụng ngôn từ nghệ thuật Mọi ngành nghệ thuật đều sở hữu một ngôn ngữ riêng để tỏa sáng. Chẳng hạn giai điệu, tiết tấu là ngôn ngữ của âm nhạc; đường n ét, màu sắc là ngôn ngữ của hội họa; mảng, khối là ngôn ngữ của kiến trúc,… Với cách hiểu này ngôn ngữ mang nghĩa rộng, nó là phương tiện có tính chất tín hiệu giúp nhận diện đối tượng. Nhưng trước hết cần phải hiểu ngôn n gữ là kênh tín hiệu bằng lời nói nhằm truyền đạt và tiếp nhận thông tin. Đây là kênh trao đổi thông tin quan trọng nhất giữa người với người trong cùng một cộng đồng. Nhờ kênh lời nói này mà chúng ta có ngôn từ làm chất liệu đặc trưng để sáng tạo văn chương. Vậy ngôn ngữ trong tất cả tính chất thẩm mĩ của nó là chất liệu, là phương tiện biểu hiện mang tính đặc trưng của văn học. Đối với thơ ngôn ngữ có một vị trí đặc b i ệt quan trọng. Nói như Jakobson: “Thơ là ngôn ngữ trong chức năng thẩm mỹ của nó” hay “Thơ là ngôn ngữ tự lấy mình làm cứu cánh”. Vậy có thể thấy thơ là một tổ hợp ngôn ngữ hết sức tinh vi. Ở đó, ngôn ngữ không chỉ là “vỏ bọc” mà đích thực là kết tinh của trí tuệ và tâm hồn người nghệ sĩ. Trong sáng tạo văn chương nói chung, nhà thơ có tài là những người biết sử dụng và sử dụng thành thục ngôn ngữ của dân tộc để tạo nên một cách nói riêng, một giọng điệu riêng không thể nhầm lẫn với ai. Chất g iọng riêng ấy chính là sự sáng tạo của thi nhân làm phong phú thêm kho tàng ngôn ngữ của dân tộc. Vậy nên khi khảo sát phong cách ngôn ngữ của một nhà thơ chính là khảo sát chất giọng riêng của họ, tìm ra qui luật riêng trong việc sử dụng ngôn ngữ và sự đóng góp của họ trên phương diện ngôn ngữ.