Luận văn Thạc sĩ Văn học: Phong cách nghệ thuật thơ Ý Nhi

vập, cuồng nhiệt thường thấy của giới trẻ “Anh yêu của em ơi/ Em yêu anh vô cùng/ Yêu đến tan cả em”(Vi Thùy Linh), thơ tình Ý Nhi vô cùng hiền lành, hiền đến dễ thương và đôi khi tội nghiệp. Tình yêu trong thơ Ý Nhi không thể nói là không mãnh liệt nhưng nó mãnh liệt theo lối tích tụ âm thầm, rồi lắng đọng như vỉa quặng, để tỏa sức nóng bằng chính sự tíc h tụ và lắng đọng đó. Có thể nói Ý Nhi yêu ngọt ngào, tình yêu của Ý Nhi là tình yêu dồn nén, tình yêu cảm nhận bằng mắt, bằng trí chứ kh ông phải bằng tai. Hơn thế nữa tình yêu trong thơ Ý Nhi chính là sự tri ân của tâm hồn với tâm hồn. Từ ngày còn rất trẻ, Ý Nhi đã lựa chọn cho mình cách ứng xử điềm đạm và tinh tế trong tình yêu. Khi cánh cửa mở ra sau nhiều cách biệt, Ý Nhi nga y lập tức nhận ra tình yêu mãnh liệt của Anh qua “ánh nhìn anh bổi hổi/ như có nhiều mùa thu chờ đợi/ mùa thu nắng vàng màu da cam” (Cánh cửa). Trong giây phút ấy niềm vui và nỗi xúc động cu ộn trào ở trong lòng cô. Nhưng chỉ ở trong lòng thôi. Có lẽ chàng trai kia không thể nào nhận biết được. Tô i cố hình dung ra gương mặt và cử chỉ cô nàng Ý Nhi khi ấy. Tuyệt nhiên tôi không thấy trên khuôn mặt cô thể hiện một nỗi vui mừng mãnh liệt, chắc cũng không có một tiếng “ô” hay “a” ngạc nhiên nào. Có lẽ cô đã đón anh bằng nụ cười tươi, với ánh mắt tin yêu, sau đó lịch thiệp cất tiếng chào, rồi cùng anh đi vào nhà và dịu dàng ngồi vào chiếc ghế đối diện để nhìn anh thật lâu. Có thể họ sẽ im lặng như thế. Rồi Ý Nhi nghĩ ngợi về anh trong yêu thương, và cảm giác bình yên ùa về bên cô ấy. Cu ối cùng Ý Nhi trẻ trung cảm ơn anh đã trở về. Đến đây chàng trai mới dần cảm nhận được tình yêu của cô gái trẻ. Nhưng anh phải về và thấy lòng vui vui: “Cánh cửa mở ra, anh đang ở trước em/ như chẳ ng có một thời cách biệt.” Tình yêu của Ý Nhi là tình yêu chờ đợi và nhắc nhớ. Ý Nhi thường phải chờ đợi người yêu. Bà vượt qua mọi khó khăn để chờ đợi và mong mỏi. Nỗi chờ của Ý Nhi dường như có từ trong kí ức: Cho đến buổi chiều đầy hoa cúc và gió may khi chờ anh giữa phố phường Hà Nội

em mới hiểu rằng em đã chờ anh tự thuở xa nào. (Kí ức) Nỗi chờ đợi có trong mỗi giấc chiêm bao: Giấc chiêm bao không tiếng nói cười sâu trong mắt ánh nhìn như nỗi đợi. (Giáp Tết) Nỗi chờ đó dài dằng dặc, có khi gần như tuyệt vọng: Và mắt người lo âu Và mắt người hân hoan mắt người im nói và ta dần tan dần tan trong ngóng đợi. (Đà Lạt) Nỗi chờ ấy chính là sự tri ân. Trong thơ Ý Nhi, “chờ mong”, “chờ đợi” dường như là biểu hiện cụ thể nhất của tình yêu. Không nói được thành lời, tình yêu của Ý Nhi nói trong sự chờ đợi. Chờ đợi để người yêu hiểu được lòng mình, Ý Nhi không ngại vì điều đó. Ý Nhi lấy sự chờ đợi để đáp lại tình cảm của người yêu và đối với bà, đó là “ một hạnh phúc thương đau”, “một hân hoan buồn bã”. Vì thế nên chờ đợi không còn là hành vi mà đã trở thành nỗi niềm,Ý Nhi hay gọi là “nỗi đợi”, “nỗi chờ mong” là vậy. Trong chờ đợi, Ý Nhi hiểu được ý nghĩa của tình yêu, giá trị của tình yêu, nên bà hay nhắc nhớ. Bà nhắc nhớ mình, nhắc nhớ người yêu về những kỉ niệm hai người đã có. Nhắc nhớ là mật ngọt để Ý Nhi nuôi dưỡng và củng cố tình yêu. Đó là cách Ý Nhi lấy lòng người yêu: Anh có còn luôn nhớ

cái mùa mưa đầu tiên … Anh có còn luôn nhớ mùa đông mưa trắng đồi. (Dẫu chỉ là cơn mưa) Kỉ niệm luôn có sức mạnh của nó. Ý Nhi nhớ và nhắc nhớ về nó thật nhiều, nào là: “nhớ buổi chiều đứng chờ anh” mà “tim thắt lại”, “nhớ căn phòng đầy tranh” của anh “vẫn còn chỗ cho chúng ta/ cho hạnh phúc/ cho đớn đau”; “nhớ buổi trưa làng gốm Bát Tràng” bên anh, tình yêu “chợt sá ng xanh màu ngọc”; “nhớ những đêm Hồ Gươm” hơi thu “len trong nỗi ngậm ngùi hai ta”…(Kí ức). Nỗi nhớ của Ý Nhi dài dằng dặc theo dòng kí ức cứ tràn về, ch ất chứa. Những vui buồn đã qua nối nhau tìm về, gọi mời yêu thương. Chúng là sợi dây kết nối hai trái tim yêu, chúng là gạch vữa trám lành những vết thương tình yêu. Chúng cầm tay bà, đặt vào bàn tay ấm nóng của người yêu. Đối với bà, đó là “thời khắc huy hoàng”, là giọt nước mắt, là niềm vui không sao cưỡng được: Sáng mai này đều đã trở về em khi em bước qua con đường cỏ lạ giọt nước mắt trên môi cười và niềm vui se giá sáng mai này em đến cuộc đời anh. (Trong mùa thu) Ý Nhi thầm cảm ơn người yêu dấu đã đến bên đời bà, rồi tự hỏi mình sẽ ra sao nếu không có Anh ấy: Đã bao lần em tự hỏi em sẽ ra sao nếu chẳng có anh sau nhọc nhằn, chua xót, tai ương giọt nước mắt âm thầm như máu chảy giữa bao nhiêu nắng mưa, ngược xuôi, dầu dãi giữa mất còn, sống chết, giữa lo toan. (Thư)

Giữa bộn bề cuộc sống, giữa lo toan xuôi ngược, giữa nhiều bất trắc tai ương, người phụ nữ nào cũng cần một bờ vai tựa đỡ. Ý Nhi luận về điều này khá sắc sảo. Bà nhận ra rằng chỉ trong “ánh chớp của số phận”, “trong vòng xoay của định mệnh” người ta mới nhận ra tất cả, kể cả điều khó nắm b ắt, khó kiếm tìm như tình yêu. Ý Nhi đã tìm được người ấy và tin cẩn gắn kết đời mình với Anh: Em tìm thấy nơi anh tất cả Để đem mình gắn với cuộc đời an h. (Trong mùa thu) Trải qua nhiều khoảnh khắc buồn vui, sướng khổ trong đời, tình yêu trong thơ Ý Nhi lớn hơn thật nhiều, và lòng biết ơn tình yêu, người yêu cũng thật sâu sắc. Tình yêu đã trở thành sự sẻ chia, a n ủi, động viên: Một vệt nắng ửng vàng bên lối cỏ Thôi đừng buồn anh nhé đã ban mai. (Ban mai) Và: Thôi ta hãy chờ nắng nắng sẽ hong khô phố xá sẽ hong khô mái đầu, hong khô ánh nhìn, hong khô nụ cười nắng sẽ hong khô nước mắt Anh nhé. (Viết nhân một câu thơ) Càng về sau, tình yêu trong thơ Ý Nhi càng đằm thắm, mặn mà bởi v ì nó đã trở thành niềm mong mỏi thiết tha nhất. Tình yêu đã là cầu ước, nguyện xin. Có lúc là cầu ước su m vầy: “Thắp nén nhang trong tr ời đất/ mong tìm ra/ phút sum vầy” (Trung thu), có lúc nguyện khấn tình yêu mãi là “một miền biếc

trong”: “Ngày đưa tay mở cửa / về một miền biết trong/ lòng run/ nguyện khấn âm thầm”(Ngày mồng một), có khi nguyện ước một tình yêu bình yên: “Để em/ có thể nghe nơi vòm dẻ nhuốm vàng kia/ lời nguyện cho nỗi yên hàn”(Vườn II). Tình yêu là vật báu thiêng liêng ở đời nên cầu ước, nguyện xin bền lâu, thâm chặt cũng là một cách Ý Nhi tri ân với tình yêu mình đang có. 3.2.3.2. Ưu tư và “nguyện cầu yên hàn” là sự tri ân với bản thân và cuộc đời Ý Nhi là người hay ưu tư, hay nghĩ nên thơ Ý Nhi cũng giàu chất nghĩ, giàu ưu tư. Bà chẳng mấy khi để cho tâm trí được rảnh rang, dù có nh ững lúc ta thấy Ý Nhi vui, nhưng cũng là niềm vui của sự ưu tư, trắc ẩn. Ý Nhi viết về một bông hoa, một cơn mưa, một mùa thu, một thành phố, một người thân quen,… tất cả đều mang dấu ấn của sự nghĩ suy, chiêm nghiệm. Đọc thơ Ý Nhi không dễ dàng gì nhưng đã đọc được rồi thì thường thấy thấm thía. Hà Ánh Minh nói rất đúng về điều này : “Một giọng thơ buồn nhưng không lụy, một trái tim trần run rẩy trước nỗi đau và hạnh phúc nhưng đầy kiêu hãnh về phẩm giá con người, những bài thơ không dễ trình bày trước đám đông nhưng sẽ để lại nỗi nhớ sâu đậm trong lòng người đọc…”[63]. Là thế hệ trưởng thành trong chiến tranh, Ý Nhi hiểu và thấm thía những đau thương, mất mát không gì có thể bù đắp được. Bà bị ám ảnh bởi những cảnh ngộ đau lòng: Những người đàn bà gánh trên vai hàng chục cái tang những trẻ sơ sinh chỉ một mình sống sót những người yêu cách xa biền biệt những cụ già trơ trọi chẳng cháu con (Cát 4. Bài ca) Những con người đó, những cuộc đời đó khiến Ý Nhi cứ mãi suy tư, trăn trở. Nỗi đau của họ nhắc nhở Ý Nhi hiểu hơn về lẽ sống còn, trân trọng hơn những niềm hạnh phúc đang có để rồi chọn lựa cách sống sao cho xứng với

những gì thế hệ trước đã hy sinh: “Suốt đời tôi chẳng thể bao giờ/ đặt bút vi ết những điều dối trá”. Sự ưu tư của Ý Nhi còn xoay xung quanh những vấn đề rất đời thường, gắn với những sinh hoạt hằng ngà y của người dân: Giá gạo cao chóng mặt người ta đánh số đề và chơi xổ số đường phố la liệt hàng ăn la liệt hàng mỹ phẩm các anh chàng mới phất, phóng cúp đỏ ào ào qua phố tại hàng Buồm một họa sĩ lão thành chết vì bện đau tim tay còn giữ bản tham luận “Thẩm mỹ môi trường Hà Nội”. (Hà Nội, tháng 5.1987) Ý Nhi đặc bi ệt để những cảnh tượng xô bồ, hào nhoáng xuất hiện nhang nhãng trên đường phố Hà Nội bên cạnh cái chết đột ngột của một họa sĩ yêu vẻ thâm trầm, thanh lịch của thủ đô để người đọc nhận ra những trớ trêu, ngược ngạo không thể nào tránh được ở trong đời. Chỉ kể ra vậy thôi, nhưng chúng ta hiểu sự day dứt, xót lòng của một người thường trực gắn bó với đời. Ý Nhi có cả một chùm thơ suy tư về chuyện bóng đá, đá bóng. Ngẫm nghĩ về chuyện này, thấy Ý Nhi thật thú vị. Hiếm có nhà thơ nữ nào như bà, có tình yêu lạ lùng đối với quả bóng. Ý Nhi viết về bóng đá bằng những suy nghĩ hoàn hảo về cuộc đời. Đọc chuyện của quả bóng mà nghiệm ra nh iều đạo lý, quy luật hiển nhiên của đời sống: Anh không lừa dối ai không ai có thể lừa dối anh sự thật nằm trong đường bóng Không ai dẫn bóng thay anh

không ai cắt bóng thay anh không ai ghi bàn thay anh tự anh thành công hay thất bại. Không ai có thể làm cho anh chói sáng không ai khiến anh lu mờ anh tự mình rực rỡ hay tàn lụi. (Bóng đá) Bóng đá là vậy, nó đòi hỏi cầu thủ tài năng và kĩ thuật. Đời sống cũng thế, không có gì của riêng mình, anh cũng chỉ là qu ả bóng tròn, lăn lông lốc dưới chân người thôi. Càng nghĩ về sự ưu tư của Ý Nhi, tôi càng thấy bà sao đa mang thế. Nghĩ gì mà lắm vậy. Nhưng âu đó là mối bận tâm thường trực, cái nết của một đời người, khó mà sống cho khác được. Hu ống chi đó là những ưu tư nặng nợ và hữu ích với đời. Vì quá ưu tư, vì ưa suy nghĩ nên Ý Nhi thường nhận ra những bất trắc, những mặt xấu xa, những điều hệ lụy trong đời. Cho nên Ý Nhi cần thật nhiều những bình yên để che chở tâm hồn mình, vực dậy niềm tin và nghị lực để bà vững chãi bước đi. Ý Nhi nhờ chùm rau me đất giữ giùm mình sự yên tĩnh hiếm hoi: Một chùm rau me đất giữa độ đường không cây giữ lòng yên tĩnh lại đã bao nhiêu tháng ngày (Rau me đất) Ý Nhi còn dùng cả câu thơ để che mưa nắng nữa: Chẳng thể đến được cùng

nẻo đường kia mới lạ cô xin tặng câu thơ để cháu làm chiếc lá để cháu làm bóng mây một mai khi đời cháu gặp độ đường không cây. (Thơ tặng cháu) Ý Nhi thích trốn vào tình yêu để được chở che: Em tìm đến góc xa nhất của khu vườn em muốn trốn vào sự bình yên em muốn trốn sâu mãi, sâu mãi v ào tình yêu của anh. (Vườn 1) Kể ra thì Ý Nhi cũng thật yếu đuối. Sự yếu đuối đáng yêu và đáng ngợi ca. Chu Văn Sơn bảo Ý Nhi “khát bình yên”. Đúng vậy, ai chẳng khao khát bình yên, người ưu tư như Ý Nhi càng khát bình yên để ưu tư tiếp tục. Thơ Ý Nhi không hoa mỹ, không gây hấn, không ồn ào, đặt biệt không chảy tràn xúc cảm mà thường là những ưu tư. Nhưng sau những ưu tư là niềm mong mỏi được bình yên, được thấy đời nhẹ nhàng và thanh thỏa. Đó là ước mơ không riêng của bà. Ưu tư là bản tính, “nguyện cầu yên hàn” là ước mơ. Làm sao có thể lìa bỏ bản tính, làm sao có thể ngừng ước mơ. Vậy nên cả hai đồng hiện trong thơ Ý Nhi là một điều tất yếu. Điều đó khiến ta thêm trân trọng và yêu thương những vần thơ đa mang, nặng nợ với đời mà không bao giờ bi lụy hay chán nản vì nó. Nói ưu tư và nguyện cầu yên hàn là những điều Ý Nhi muốn tri ân với bản thân và cuộc đời là vì vậy. 3.3. Phong cách nghệ thuật thơ Ý Nhi từ góc độ triết luận về đời sống 3.3.1. Triết luận về đời sống qua các biểu tượng thơ Nhờ thói quen ưa triết luận nên thơ Ý Nhi hay sử dụng những biểu tượng để thể hiện tính khái quát về sự tồn tại cũng như bản chất của các sự vật hiện

tượng trong đời sống. Những biểu tượng giúp nhà thơ vừa miêu tả được b ức tranh đời sống vừa biểu hiện được tâm trạng, suy nghĩ của mình trước đời sống hiện thực đó. Qua hệ thống hình ảnh quen thuộc, nhà thơ bộc lộ cách cảm, cách nghĩ của mìn h hay nói cách khác là bộc lộ kiểu tư duy nghệ thuật độc đáo của mình. 3.3.1.1. Những biểu tượng về số phận và nhân cách con người Ý Nhi dùng số phận và nhân cách của các bậc nghệ sĩ lừng danh để làm biểu tượng cho số phận và nhân cách của con người. Chúng ta thấy bà thương xót cho số phận của Nguyễn Du, Hàn Mặc Tử, Marina Xvetaeva, Akhmatova…và kính trọng ngưỡng mộ nhân cách của Nguyên Hồng, Bùi Xuân Phái, Dương Bích Liên, Pasternak… Họ là những bậc nghệ sĩ tài danh để lại cho đời những tác phẩm lớn. Nhưng dường như thuyết “tài mệnh tương đố” khéo ứng với nhiều số phận nên họ thường lắm truân chuyên. Nguyễn Du cả đời lận đận ở chốn quan trường, chứng kiến sự hưng phế, mất còn của ba triều đại, khóc đến cạn nước mắt vì cảnh bể dâu của người đời, lòng không lúc nào ngừng buồn lo, day dứt. Để có Truyện Kiều là kiệt tác của nhân gian. Akhmatova, Marina Xvetaeva, Pasternak đều là những nghệ sĩ Nga nổi tiếng, họ là những nhà thơ, nhà văn có nhân cách độc lập và bất khuất. Nét đẹp của họ toá t ra từ ý thức nghệ thuật sâu sắc và tinh thần bức phá, mong muốn thoát khỏi những lối mòn trong văn học. Họ từng bị đả kích, lên án, họ từng chịu nhiều oan khiên. Nhưng họ là đã vượt lên tất cả để tiếp tục sống và bảo vệ nghệ thuật của mình. Thường thì bi kịch không rời bỏ họ: Màn đã buông kiếm đã tra vào vỏ rượu đã cạn ly sẽ bắt đầu thiên bi kịch khác. (Bên thềm nhà Pasternak)

Những bi kịch cứ luân phiên nhau bủa vây cuộc đời họ dường như không khi nào dứt. Nguyên nhân vì đâu? Có thể đó là chọn lựa của họ, có thể đó là “sự sắp đặt của số phận” để tìm kiếm các vĩ nhân. 3.3.1.2. Những biểu tượng của nỗi niềm, tâm trạng con người Ý Nhi dùng nhiều biểu tượng khác nhau để biểu thị những cung bậc khác nhau của tâm trạng con người. Chúng ta chọn lựa những biểu tượng cơ bản có tính lặp đi lặp lại, hoặc vô cùng đặc sắc và nổi bật để biểu đạt những nỗi niềm, tâm trạng thường trực trong thơ Ý Nhi. • Biển : Số lần xuất hiện của biểu tượng biển khá nhiều. Trong thơ Ý Nhi biển là tượng trưng cho khát vọng đi đến vùng khoáng đạt, miền tự do, thiên đường sáng tạo. Đứng trước biển bao giờ nhà thơ cũng thấy mình nhỏ bé, nhưng bao giờ cũng thấy tự hào vì chí ít mình cũng là người đi tới biển, nghĩa là đi hết con đường mình đã lựa chọn dù nó lắm chông gai (Trên đường dài ta cùng đặt bàn chân/ phía cuối con đường này là biển ; Có lúc sướng vui, lúc mòn mỏi, kiệt quệ/ nhưng chưa bao giờ như trước biển chiều nay; Chỉ còn lại bài ca/ cùng anh tôi xin tặng/anh có nghe thấy chăng tiếng sóng/ miền biển kia tôi khao khát suốt đời…) • Cát: Biểu tượng của tâm trạng nóng bỏng, cồn cào. Cát tuôn chảy trong lòng bàn tay, dưới lòng bàn chân là những gì cao quý nhưng khó nắm bắt. Cát cũng là nơi lưu giữ những kí ức kinh hoàng của một thời. Cát ôm trong nó sự bất khuất và những mất mát hy sinh. Trước cát, tâm trạng Ý Nhi vừa ray rứt, thương cảm, vừa ngưỡng mộ, tôn vinh. (nào hay đâu có một miền cát nóng/ như hạt mầm trong sỏi đá/ như đốm lửa dưới tàn tro; Và lòng chợt bình yên, nhẹ nhàng, khoáng đạt/ trước trền cát bỏng khô, chói lọi, vô bờ; hạt cát nào trong đáy mắt bỏng sôi/ đang lặng lẽ lăn đi trên gò má…) • Mùa thu: là biểu tượng của những cảm xúc thanh cao, nhưng đặc biệt trong thơ Ý Nhi, mùa thu còn là biểu tượng của những nỗi lòng khó diễn tả, bộc lộ. Với mùa thu, Ý Nhi luôn trông đợi và chào đón hân hoan.