Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn hoá Việt Nam: Hát xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ với vấn đề giáo dục ở trường phổ thông
6,715
769
105
54
đầu tiên là hát phải vang. Tiêu chí hát vang trong hát Xoan không có nghĩa là
gào hay thét to. Khi tuyển đào, kép phường Xoan phải chọn người có giọng
khỏe và trong (không được khan), lúc hát vận dụng đẩy hơi thở làm âm thanh
vang lên trong vòm họng, ở hốc mũi. Những bài Giáo trống, Giáo pháo, Thơ
nhang là những bài ca khấn nguyện, hát theo kiểu hát nói. Bởi vậy độ âm vang
không những để nghe rõ mà còn thể hiện sự trang trọng, thần bí của giọng hát
trước khung cảnh trang nghiêm của cuộc tế lễ. Hầu hết các bài ở chặng thứ nhất
(nghi thức) và chặng thứ hai (14 quả cách) đều được trình diễn theo kiểu hát
nói. Những bài Hát phú, Gài hoa giai điệu mềm mại uyển chuyển, hát theo kiểu
ngâm ngợi nên tiêu chí quan trọng nhất là phải rền. Theo các nghệ nhân Hát
Xoan thì dền có nghĩa là âm phải liền nhau, hơi phải trường để ngâm nga
những bài thơ áng văn. Trên cơ sở của hát nói, hát ngâm ngợi lấy hơi sâu hơn
và không chỉ lấy hơi ngực mà còn lấy hơi ở bụng. để lượng hơi dồi dào hơn,
ngâm ngơi được trường hơi. Kỹ năng hát ngâm ngợi đòi hỏi phải mềm mai thể
hiện được tình cảm sâu lắng, trữ tình.
Cách thức diễn xướng
Theo nghệ nhân Sen cung cấp: “Hát Xoan có tổ chức hết sức chặt chẽ.
Những người đi hát Xoan thường sống cùng chòm xóm và tổ chức thành
phường. Đây là một tổ chức văn nghệ nghiệp dư của những người cùng làng,
phần lớn có quan hệ họ hàng với nhau. Người đứng đầu một phường Xoan (hay
họ Xoan) gọi là ông Trùm. Ông Trùm là một người có kinh nghiệm về nghề
nghiệp xã giao và viết chữ để hát dẫn một số bài dài được chép bằng văn tự.
Các thành viên thì gọi trai là Kép, gái là Đào. Mỗi phường Xoan có khoảng 15
đến 18 người. Nam mặc áo the, khăn xếp, quần trắng; nữ mặc áo năm thân,
khăn mỏ quạ, áo cánh trắng, yếm đào, thắt lưng bao, dải yếm các màu, quần lụa,
đeo xà tích. Những làng có người đi hát Xoan này nước nghĩa với phường
Xoan và các phường Xoan cũng nước nghĩa với nhau. Họ coi nhau thân thiết
như anh em, nhưng tuyệt đối đào kép Xoan không được lấy nam nữ thanh niên
của làng nước nghĩa”.
55
Trong ứng xử, phường Xoan hết sức trân trọng làng kết nghĩa. Cách ứng
xử này cũng được thể trong khi hát Hát đối đáp giao duyên tiêu chí hang đầu là
phải nền. Theo các nghệ nhân phường Xoan thì nền có nghĩa là nền nã lịch
thiệp. Nam nữ trong hát đối phải trân trọng nhau, thân ái, không đùa nghịch
chòng ghẹo. Nhả chữ phải rõ ràng rành mạch nhưng phải da diết đằm thắm.
Còn tiêu chí nảy trong Hát Xoan là những bài hát kèm theo múa như Giáo
trống, Giáo pháo hay Đánh cá phải vừa có âm vang, vừa nảy. Vang là phải
dõng dạc, nảy là mỗi câu phải dứt (ngắt).
Trong những bài trình diễn ở chặng hát hội của cuộc hát Xoan hát theo
kiểu hát xướng. Hát xướng là sự tổng hợp của hái kiểu hát nói và giọng hát ngâm
ngợi giống như hát khúc), lấy hơi phải nhanh hơn hát nói hát ngâm ngợi, lượng
hơi phải đủ để phù hợp với nhịp độ tương đối nhanh, linh hoạt của một số bài:
Bợm gái, Bỏ bộ, Xin hoa, Đố chữ…Cách mở khẩu hình trong hát Xoan là phải
vừa phải, không quá to cũng không quá nhỏ, sử dụng môi và lưỡi linh hoạt để
làm rõ chữ. Sự đa dạng của các bài, làn điệu thuộc giọng lề lối và giọng ngoài
lề
lối của Hát Xoan, bắt buộc đào kép phải có kỹ năng hát điêu luyện mới thực hiện
được các bài bản làn điệu với nội dung và tính chất khác nhau.
Qua việc trình bày ở trên cho ta nhận định một điều là hát Xoan là hình
thức sinh hoạt văn hoá dân gian đặc sắc của người Việt ở Phú Thọ.
Hình thức diễn xướng
Hát Xoan được diễn xướng theo hình thức hát quả cách- đây là điểm đặc
biệt của hát Xoan Phú Thọ nói chung và hát Xoan ở xã Hy Cương nói riêng mà
không một loại hình văn hóa nghệ thuật dân gian nào có hình thức này.
Có 3 hình thức diễn xướng hát Xoan: hát thờ cúng các vua Hùng và
Thành hoàng làng; hát nghi lễ cầu mùa tốt tươi, cầu sức khỏe; và hát lễ hội là
hình thức để nam nữ giao duyên.
Phường Xoan hoạt động như một đơn vị hoạt động nghệ thuật bán
chuyên nghiệp, do đó khâu tuyển chọn đào kép rất được chú trọng. Kép trong
phường Xoan không những là diễn viên hát mà còn là nhạc công có tay trống
56
tay phách điêu luyện. Đào phường Xoan phải đảm bảo có hai tiêu chuẩn nhanh
và sắc. Thiếu một trong hai tiêu chuẩn không được nhập phường. Khi đã có
chồng thường các cô đào không theo chồng đi hát nữa. Ngoài khả năng bẩm
sinh về thanh sắc, các cô đào được truyền kỹ năng về hát múa, được giảng dạy
cặn kẽ về các điển tích, được trau dồi bồi dưỡng thường xuyên về kiến thức văn
học dân gian, âm nhạc dân gian và cả âm nhạc bác học.
Như một đơn vị nghệ thuật bán chuyên nghiệp, phường Xoan lưu diễn từ
làng này qua làng khác, mỗi làng sở tại đều có những yêu cầu riêng. Có làng
yêu cầu ngoài phần hát lề lối các cô đào cùng các chàng trai sở tại Hát Đúm
giao duyên. Có làng có những tư gia mời phường Xoan đến hát tại nhà, chủ yếu
là hát bài bản, làn điệu thuộc giọng ngoài như: Giọng Lý, Giọng Ru, Giọng
Phú…đây là bài bản làn điệu có âm điệu, lời ca và lối hát khác với Hát Xoan.
Nhất là giọng Phú, chỉ hát những điển tích của văn chương bác học: Phú Kiều,
phú Lưu Bình Dương Lễ, phú Thị Kính.
Với những yêu cầu của các làng sở tại thì từ trùm Xoan đến các đào kép
phải có một trình độ nhất định và khả năng văn hoá âm nhạc tương đối phong
phú mới đáp ứng được yêu cầu.
Hát quả cách là chặng tiếp theo trong quá trình diễn xướng của hát Xoan,
là lối hát cách hay trình diễn các quả cách. Hát quả cách là hát những bài hát
chúc Vua và những bài hát kể về lịch tiết, lịch sử, nghề nghiệp của cư dân nông
nghiệp trồng lúa nước.
Chặng nghi thức: Phường Xoan thường đi hát ở các làng kết nghĩa, nên
phần nghi thức ông trùm phường cùng ông chủ tế làng s tại phải đứng trước
hương án của làng, chắp tay kính cẩn vái lạy các thần linh. Sau đó ông trùm
phường hát những lời thỉnh mời, được xướng theo kiểu vãi tế gọi là Hát Chúc,
nối tiếp bài Hát Chúc là bài Giáo Trống. Bài Giáo Trống do chú kép trẻ nhất
phường với chiếc trống nhỏ đeo trước bụng vừa múa vừa nhảy dẫn, phường
Xoan phụ họa phần diễn của chú kép trẻ, bốn cô đào ra trước hương án, tay
nâng quạt làm điệu bộ dâng hương, chân bước lên bước xuống, hát bài Thơ
57
nhang, Đóng đám… Nội dung chủ yếu của những bài hát ở phần nghi thức là
thỉnh mời, cầu xin các vi thần linh về dự lễ tế, che chở cho dân làng được an
khang, mùa màng tươi tố thiên hạ thái bình.
+ Chặng hát các Quả cách Hát cách hay trình bày các Quả cách là lối hát
các bài bản khá dài như bài văn hay bài diễn ca. Nội dung Quả cách miêu tả
cảnh đẹp thiên nhiên với bốn mùa xuân, hạ, thu, đông hay mô tả cuộc sống của
bốn lớp người trong xã hội lúc bấy giờ: sĩ, nông, công, thương, hoặc kể lại
những chuyện xưa.
Hát cách gồm 14 bài bản được gọi là Quả cách và có tên gọi và được sắp
xếp trình diễn như sau:
Kiều Giang Cách.
Nhàn Ngâm Cách.
Tràng Mai Cách.
Ngư Tiều Canh Mục Cách.
Đối Dẫy Cách Xuân Thời Cách.
Hồi Liên Cách.
Hạ Thời Cách.
Thu Đông Cách.
Đông Thời Cách.
Tứ Mùa Cách.
Thuyền Chèo Cách.
Tứ Dân Cách.
Chơi Dâu Cách.
Cấu Trúc mỗi Quả cách gồm có ba phần: mở đầu là giáo cách, phần
trung tâm là đưa cách, phần kết thúc là kết cách. Về diễn xướng thì mỗi Quả
cách có nhiều vẻ nhưng cơ bản là hát ngâm và hát nói. Ông trùm phường
Xoan hay một kép ngồi ở giữa khoang đình vừa đánh trống phách vừa hát dẫn,
các cô đào đứng sau hát phụ hoạ bằng cách hát lai nguyên một câu hay một
58
đoạn vừa hát, có khi chỉ là những câu đưa hơi. Để nối các Quả cách theo trình
tự diễn xướng người ta thường dùng các câu láy: các bạn họ ta lấy quả làm
dậm, là hỡi dậm nào dậm ấy cho qua, hoặc cách ấy cho qua, hỡi ban chèo ta
giờ sang cách khác.
Gọi là “Quả cách” vì quả là một bài bản dài, một thiên, một áng văn, một
chương, một diễn ca… Còn cách là một lối hát, một bài bản cụ thể. Ở chặng hát
này khi hát một bài, với tên gọi - tiêu đề có thêm từ “cách” như: Kiều Giang
cách; Tràng mai cách; Nhàn ngâm cách; Ngư tiều canh mục cách; Đối dẫy cách;
Thuyền chèo cách; Hồi liên cách; Xoan thời cách; Hạ thời cách; Thu thời cách;
Đông thời cách; Tứ thời cách; Tứ dân cách và Chơi dâu cách.
Trong hát quả cách ở cuối mỗi bài thường có lời kết như:
“Cách ấy đã qua
Giở qua cách khác”
[“Quả cách- bài 1”- Văn hóa Việt Nam- Trần Văn Khê]
Trong cuộc hát tại đình làng, các quả cách có vị trí quan trọng; có lúc có
nơi đã chiếm vị trí trung tâm của cuộc hát. Theo PGS, nhạc sĩ Tú Ngọc, một
quả cách khi hát thường có bố cục làm 3 phần:
Giáo cách: Phần này chỉ do người dẫn cách (gọi là kép) - hát. Độ dài
ngắn không nhất định (có khi chiếm 1/3, có khi chiếm 1/2 bài hát).
Đưa cách: Trong diễn xướng nhiều khi được coi là phần trọng tâm, cốt
lõi của một quả cách. Ở phần này người dẫn cách hát một đoạn dài rồi các đào
đứng ở phía bên hát đệm theo (phần hát của các đào được coi là hát phụ họa, có
khi là lặp lại lời hát của kép dẫn cách; có khi phụ họa hát bằng lời mới).
Kết cách: Là phần kết thúc một quả cách. Phần này có khi chỉ là một câu
ngắn do các đào diễn xướng. Kết cách thực chất là một bố cục rất ngắn gồm các
tiếng đệm; đó là tín hiệu để báo hết một quả cách bằng một lời ca và là giai
điệu dùng chung cho tất cả các quả cách, dù cho đã có câu, chữ báo hết ở cuối
phần trên.
Trong 15 quả cách được thể hiện hát Xoan thành 4 nhóm bổ sung:
59
Nhóm thứ nhất là: Những quả cách kể về các nhân vật lịch sử đó là: Kiều
giang cách, hội liên cách và tứ dân cách.
Nhóm thứ 2 là: Những quả cách hát chúc các bậc thánh nhân tiên đế đã
được dân chúng tôn vinh là những người đem lại hạnh phúc thịnh vượng cho
muôn dân, đó là: Nhàn ngân cách, trùng mai cách, thuyền chèo cách.
Nhóm thứ 3 là: Các quả cách thể hiện những cảm xúc của con người
trước thiên nhiên bốn mùa xuân, hạ, thu, đông đó là: Quả cách xoan thời, quả
cách hạ thời, thu thời cách, đồng thời cách.
Nhóm thứ 4 là: Những quả cách miêu tả về 4 lớp người trong xã hội
nông thôn thời phong kiến thể hiện trên các nghề (dạy học, nghề nông, làm
ruộng, chăn tằm, đánh cá...): Đúc đồng, đóng thuyền, làm mộc, làm rèn và nghề
thương (người làm nghề buôn bán) được thể hiện các quả cách: Ngư tiểu cách,
canh mục cách, tứ dân cách, để thấy sự đa dạng và phong phú của quả cách.
Hát Xoan có 3 kiểu hát: hát nói, hát ngâm ngợi, hát xướng (giống như
hát ca khúc). Vì vậy giai điệu hát Xoan cũng có một số nét đặc trưng như sau:
Những bài Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang hát theo kiểu hát nói. Đặc
điểm của giai điệu hát nói là sự đồng nhất giữa dấu giọng của lời ca với giai
điệu. Lời ca của kiểu giai đoạn hát nói thường là thơ 4 hoặc 5 chữ hoặc biến thể
của của chúng. Các quãng trong kiểu giai đoạn hát nói không vượt quá quãng 8,
thường là từ quãng 2 đến quãng 5. Từng từ, từng chữ trong lời ca thường chỉ
ứng với một đến hai, ba nốt nhạc.Giai điệu không sử dụng nhiều nốt luyến láy.
Kiểu giai điệu hát nói mộc mạc giản đơn nhưng dõng dạc, khoẻ khoắn.
Những bài Hát phú, Gài hoa theo kiểu ngâm ngợi. Đặc điểm của kiểu
giai điệu hát ngâm ngợi thường mềm mại, uyển chuyển, nhịp tự do thể hiện
tình cảm trữ tình sâu lắng. Dấu giọng lời ca hầu hết đồng nhất với độ cao giai
điệu. Giai điệu của hát kiểu hát ngâm ngợi có nhiều nốt luyến láy hơn giai điệu
của điệu hát nói.
60
Trang phục, đạo cụ diễn xướng
Phường Xoan có cơ cấu tổ chức khá chặt chẽ, có phương thức hoạt động
như một đơn vị hoạt động bán chuyên nghiệp. Bởi vậy hàng năm phường Xoan
thường trích một khoản thù lao thu nhập tù đi hát để mua sắm trang bi đạo cụ
và nhạc cụ. Khi đi hát các cô đào thường mặc váy sồi hay quần láng đen, áo tứ
thân, năm thân, (hoặc là bao xanh bao hồng), đầu vấn khăn nhung đen, hay
khăn mỏ quạ. Kép và những chàng trai làng tham gia trong cuộc hát Xoan, mặc
quần ống sớ màu trắng, áo the thâm dài tới đầu gối. Cổ quàng dải nhiễu điều,
đầu đội khăn hay khăn xếp đen. Trong quan niệm của phường Xoan, trang phục
khi đi hát phải đẹp, trang trọng không những biểu lòng tôn kính với thần linh
mà còn biểu lộ sự tôn trong của mình đối với dân các làng kết nghĩa. Đây cũng
là biểu hiện văn hoá ứng xử của phường Xoan.
Đạo cụ hành nghề của phường Xoan rất đơn giản, chỉ có quạt giấy với
một quyển sách chép đầy đủ 14 Quả cách chép bằng chữ Nôm.
Nhạc cụ của phường Xoan cũng rất đơn giản, chỉ gốm một trống nhỏ
bằng gỗ (thường gỗ mít già) hoặc cặp trống bịt bằng da trâu hoặc da bò, và một
cặp phách.
Tiểu kết
Qua phân tích ở trên có thể thấy hát Xoan vừa là sản phẩm, vừa là hiện
tượng văn hóa dân gian đặc trưng của vùng đất Tổ Hùng Vương. Hát Xoan là
một bản tình ca mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, đậm đà bản sắc văn hóa văn
học dân tộc.
Cũng như các loại hình dân gian khác hát Xoan Phú Thọ là loại hình
nghệ thuật độc đáo và có ý nghĩa lớn trong nền văn học dân gian của Việt Nam.
Hát Xoan là một hình thức ca hát phát sinh từ lễ hội với dấu ấn tín ngưỡng thờ
vật tổ, thờ thần lúa, thờ thần lửa… ngôn ngữ, kết cấu và cách thức khởi nguồn
từ màu sắc văn hóa dân gian như những nghi lễ gắn với tín ngưỡng tôn giáo, lễ
61
hội, phong tục. Những lời hát trữ tình mộc mạc, vừa hát vừa phô ra vẻ đẹp của
lao động, của tình yêu đôi lứa, tình yêu thiên nhiên, đất nước đi sâu vào lòng
người. Chính sự giản dị gần gũi ấy đóng góp một phần giúp văn học dân gian
tồn tại bền lâu, tạo ra màu sắc riêng trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam
so với văn học hiện đại.
62
Chƣơng 3
HÁT XOAN XÃ HY CƢƠNG VỚI VẤN ĐỀ GIÁO DỤC, GIẢNG DẠY
Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG
3.1. Thực trạng hoạt động giáo dục và giảng dạy hát Xoan ở huyện Lâm
Thao, tỉnh Phú Thọ
3.1.1. Kết quả khảo sát công tác giáo dục hát Xoan cho học sinh trung học
phổ thông ở trường THPT Lâm Thao và trường THCS xã Hy Cương, huyện
Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ
Tiếp tục giữ gìn, lưu truyền, phổ biến, phát huy cho thế hệ mai sau những
giá trị độc đáo mang tính xã hội, nhân văn, những phong tục, tập quán tốt đẹp
về Hát Xoan gắn với tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Nâng cao nhận thức và
lòng tự hào trong cộng đồng, trách nhiệm của các thế hệ, nhất là thế hệ trẻ
trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa hát Xoan.
Việc đưa hát Xoan vào giảng dạy và tổ chức các hoạt động giáo dục, trải
nghiệm trong và ngoài nhà trường phổ thông đã trở thành một hoạt động
thường xuyên, hiệu quả, lan tỏa tới tất cả các em học sinh. Đây là một hoạt
động có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần bảo tồn, phát huy giá trị của di
sản văn hóa hát Xoan của tỉnh Phú Thọ bước bảo tồn phát huy giá trị hát Xoan
trở thành sản phẩm du lịch văn hóa đặc trưng, góp phần thúc đẩy phát triển
kinh tế, văn hóa, xã hội trên địa bàn tỉnh Phú Thọ.
Hiện nay, trên địa bàn huyện Lâm Thao tỉnh Phú Thọ có một trường cấp 3
đó là trường THPT Lâm Thao. Đây là một ngôi trường có chất lượng giảng dạy
và học tập rất cao. Học sinh của trường đạt nhiều thành tích ở cấp thành phố và
quốc gia. Tuy nhiên, trường chưa chú trọng đến các hoạt động ngoại khóa cho
học sinh để nâng cao kỹ năng mềm và tạo ra một môi trường học tập năng động,
tích cực và vui tươi cho các em học sinh. Trong luận văn này, chúng tôi kết hợp
63
tổ chức khảo sát cùng tổ Ngữ Văn của trường thực hiện vào ngày 18 tháng 6
năm 2020 trong buổi hoạt động ngoại khóa cho học sinh về hát Xoan do kết
quả khảo sát nằm trong thời gian thực hiện luận văn. Số lượng học sinh mà
khảo sát tiếp cận được là 60 học sinh chia đều các khối lớp 10, 11 và 12 của
trường THPT Lâm Thao. Do ảnh hưởng của dịch Covid nên việc khảo sát số
lượng lớn hơn là rất khó. Ngoài ra, tác giả cũng sử dụng một khảo sát định tính
dành cho học sinh bằng cách đặt các câu hỏi phỏng vấn và ghi chép lại các
phản hồi từ phía các em. Kết quả phỏng vấn thu được từ 10 học sinh là một
bằng chứng và cơ sở đáng tin cậy cho các đề xuất của đề tài.
Thứ nhất, đối với câu hỏi: “Bạn đã bao giờ biểu diễn hát Xoan trong các
hoạt động ngoại khóa ở trường chưa?”, câu trả lời được thể hiện qua bảng sau:
Biểu đồ 3.1: Tần suất biểu diễn hát Xoan của học sinh trường THPT Lâm Thao
Những con số trên thực sự biết nói. Kết quả trả lời câu hỏi này cho thấy
sự báo động đối với vấn đề bảo tồn và lưu giữ hát Xoan trong tương lai ở huyện
Lâm Thao nói riêng và tỉnh Phú Thọ nói chung. Theo bảng, 92% tức là 55/60
học sinh được phỏng vấn cho biết, các em chưa bao giờ biểu diễn hát Xoan
trong các hoạt động ngoại khóa của trường.