Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn hoá Việt Nam: Hát xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ với vấn đề giáo dục ở trường phổ thông

6,770
769
105
34
nguyn thnh cu của người nông dân đối vi các bc Thánh, Thn cao siêu mà
h quan nim rằng đó chính các bc cai qun, ban phát s may mn, phong
lưu cho bàn dân thiên hạ và gn lin vi vn mnh sng còn ca h. Hát Xoan
còn là tiếng nói tình cm th hiện tâm tình cảm, nguyn vọng ước vng,
là cu ni cho s đoàn kết trong cộng đồng và quan h trên - i là mi quan
h bình đẳng, dân ch, không phân biệt địa v sang - hèn và giàu - nghèo. Hát
Xoan Hy Cương nói riêng, hát Xoan Phú Thọ còn mang nhiu giá tr văn hoá
truyn thng c xưa bởi yếu t âm nhạc, điệu múa, hình thc trình din bao
hàm ý nghĩa nhân văn, nhân bản của người nông dân vùng trung du Phú Th,
đó là ca ngợi cuc sống lao động đầy khó khăn vất v thông qua các hoạt động
ngh nghip tiêu biểu, khá điển hình ca nhà nông trong lch s dựng nước và
gi ớc như: Ngư (đánh cá); Tiều (kiếm ci ); Canh (ngh ci canh dt vi);
Mục (chăn trâu, cắt c); xe ch, may... ca các thế h người dân Đất T đã
trải qua và được dân gian hoá bng hình thc ngh thut truyn thng chứa đầy
bn sắc văn hoá của người dân vùng trung du không nơi nào được. Hát
Xoan Phú Th còn chứa đựng nhiu giá tr nhân văn khác về tình cm mi
quan h gn bó gia những người nông dân quanh năm “một nắng, hai sương”
vi thiên nhiên thông qua hình thc trình din hát qu cách để biu cm ước
mun, nguyn cầu thiên nhiên như: Tứ mùa cách; Xuân thi cách; H thi cách;
Thu thời cách; Đông thời cách.
Chng hn trong bài Xoan sau:
Làng này đóng đám ơ cho được quan sang
Văn a thời áo đỏ ơ võ ngai vàng có sống hi là lâu
….………..
[“Nguyễn Th Sen- Trong bài Đóng Đám”]
Đó là tinh thần lc quan, có nim tin vào cuc sống và theo người dân nơi
đây hát Xoan là một phn phản ánh tâm cũng như mong ước ca h v mt
cuc sng yên bình, mùa màng tốt tươi, mưa thuận gió hòa. Hơn nữa h luôn tin
rng hin s gặp điều lành, điều tt và học hành thành đạt s có ngày làm quan.
34 nguyện thỉnh cầu của người nông dân đối với các bậc Thánh, Thần cao siêu mà họ quan niệm rằng đó chính là các bậc cai quản, ban phát sự may mắn, phong lưu cho bàn dân thiên hạ và gắn liền với vận mệnh sống còn của họ. Hát Xoan còn là tiếng nói tình cảm thể hiện tâm tư tình cảm, nguyện vọng và ước vọng, là cầu nối cho sự đoàn kết trong cộng đồng và quan hệ trên - dưới là mối quan hệ bình đẳng, dân chủ, không phân biệt địa vị sang - hèn và giàu - nghèo. Hát Xoan Hy Cương nói riêng, hát Xoan Phú Thọ còn mang nhiều giá trị văn hoá truyền thống cổ xưa bởi yếu tố âm nhạc, điệu múa, hình thức trình diễn bao hàm ý nghĩa nhân văn, nhân bản của người nông dân vùng trung du Phú Thọ, đó là ca ngợi cuộc sống lao động đầy khó khăn vất vả thông qua các hoạt động nghề nghiệp tiêu biểu, khá điển hình của nhà nông trong lịch sử dựng nước và giữ nước như: Ngư (đánh cá); Tiều (kiếm củi ); Canh (nghề cửi canh dệt vải); Mục (chăn trâu, cắt cỏ); xe chỉ, vá may... của các thế hệ người dân Đất Tổ đã trải qua và được dân gian hoá bằng hình thức nghệ thuật truyền thống chứa đầy bản sắc văn hoá của người dân vùng trung du mà không nơi nào có được. Hát Xoan Phú Thọ còn chứa đựng nhiều giá trị nhân văn khác về tình cảm và mối quan hệ gắn bó giữa những người nông dân quanh năm “một nắng, hai sương” với thiên nhiên thông qua hình thức trình diễn hát quả cách để biểu cảm ước muốn, nguyện cầu thiên nhiên như: Tứ mùa cách; Xuân thời cách; Hạ thời cách; Thu thời cách; Đông thời cách. Chẳng hạn trong bài Xoan sau: Làng này đóng đám ơ cho được quan sang Văn a thời áo đỏ ơ võ ngai vàng có sống hỡi là lâu ….……….. [“Nguyễn Thị Sen- Trong bài Đóng Đám”] Đó là tinh thần lạc quan, có niềm tin vào cuộc sống và theo người dân nơi đây hát Xoan là một phần phản ánh tâm tư cũng như mong ước của họ về một cuộc sống yên bình, mùa màng tốt tươi, mưa thuận gió hòa. Hơn nữa họ luôn tin rằng ở hiền sẽ gặp điều lành, điều tốt và học hành thành đạt sẽ có ngày làm quan.
35
A á Kiu Giang Cách
Kính lại trình làng, điểm trng ra tang
Lng lng mà nghe, tôi giáo Kiu Giang mt cách
….
Giầu têm mà đệm vàng, cung têm mà đệm ngc
Chén nước í a vò xanh
Kén được ngày tt í a ngày lành
[“Nguyễn Th Sen- Trong Kiều Giang Cách”]
Hát Xoan là l tc ca mt xã hi nông nghip. Nội dung tín ngưỡng, ca
ngi thần linh, ước mong cuc sống no đủ, ca ngi thi tiết bốn mùa… Trong ca
t đều xoay quanh cây lúa - thành qu lao động sn xut nông nghip của người
nông dân. Các qu cách có ni dung v lao đng sn xut là s phn ánh hin thc
xã hội đương thời; cuc sống làm ăn, các nghề: Săn bắn, đánh cá, hái củi, làm
rung, dt vi, trng bông, trồng đậu, may vá, canh ci... Thông qua câu hát ta có
th hiểu được thc trng nn kinh tế xã hi ca mt thi k lch s nhất định.
Các qu cách có ni dung v sinh hot xã hội đã diễn t thc tin xã hi;
bi vy có những khuynh hướng khác nhau: Tôn th tín ngưỡng (tôn th t
nhiên xã hi và l giáo phong kiến).
Các qu cách ni dung diễn tích nghĩa nội dung đề cp trc tiếp
đến lch s, các câu chuyện đã qua, các sự tích v s vt hoc nhân vt lch
sử… Trong nội dung này Xoan ca phô din trc tiếp, nói thng v s tích y
không lng ý kiến bình lun của người đương thời hoc din không trc
tiếp nhân k v s tích ấy nhưng lồng ý ch định, ch quan của người
đương thời để giáo dục đạo lý, nhân cách cho mi tng lp trong xã hi.
Các qu cách k v lch tiết: T thi tiết lp, Xuân, Hạ, Thu, Đông về
bn là sn phm của văn chương bác học. Cnh vt thiên nhiên 4 mùa trong con
mt k sĩ (các nhà Nho) đã luôn tươi đẹp lại được thi v hóa, được lng vi cm
xúc hoài niệm đ câu hát Xoan toát lên phong đ nhàn tn. Mi qu cách khi
diễn xướng đều
35 A á Kiều Giang Cách Kính lại trình làng, điểm trống ra tang Lẳng lặng mà nghe, tôi giáo Kiều Giang một cách …. Giầu têm mà đệm vàng, cung têm mà đệm ngọc Chén nước í a vò xanh Kén được ngày tốt í a ngày lành [“Nguyễn Thị Sen- Trong Kiều Giang Cách”] Hát Xoan là lễ tục của một xã hội nông nghiệp. Nội dung tín ngưỡng, ca ngợi thần linh, ước mong cuộc sống no đủ, ca ngợi thời tiết bốn mùa… Trong ca từ đều xoay quanh cây lúa - thành quả lao động sản xuất nông nghiệp của người nông dân. Các quả cách có nội dung về lao động sản xuất là sự phản ánh hiện thực xã hội đương thời; cuộc sống làm ăn, các nghề: Săn bắn, đánh cá, hái củi, làm ruộng, dệt vải, trồng bông, trồng đậu, may vá, canh cửi... Thông qua câu hát ta có thể hiểu được thực trạng nền kinh tế xã hội của một thời kỳ lịch sử nhất định. Các quả cách có nội dung về sinh hoạt xã hội đã diễn tả thực tiễn xã hội; bởi vậy có những khuynh hướng khác nhau: Tôn thờ và tín ngưỡng (tôn thờ tự nhiên xã hội và lễ giáo phong kiến). Các quả cách có nội dung diễn tích nghĩa có nội dung đề cập trực tiếp đến lịch sử, các câu chuyện đã qua, các sự tích về sự vật hoặc nhân vật lịch sử… Trong nội dung này Xoan ca phô diễn trực tiếp, nói thẳng về sự tích ấy mà không lồng ý kiến bình luận của người đương thời hoặc diễn không trực tiếp là nhân kể về sự tích ấy nhưng có lồng ý chủ định, chủ quan của người đương thời để giáo dục đạo lý, nhân cách cho mọi tầng lớp trong xã hội. Các quả cách kể về lịch tiết: Tứ thời tiết lập, Xuân, Hạ, Thu, Đông về cơ bản là sản phẩm của văn chương bác học. Cảnh vật thiên nhiên 4 mùa trong con mắt kẻ sĩ (các nhà Nho) đã luôn tươi đẹp lại được thi vị hóa, được lồng với cảm xúc hoài niệm để câu hát Xoan toát lên phong độ nhàn tản. Mỗi quả cách khi diễn xướng đều
36
Kiu Giang cách: Là một áng thơ Nôm kể v s tích công chúa Kiu Giang
thời Hán Vũ Đế; xinh đẹp nết na, có tài ca hát. Nàng b giát giường làm phách để
gõ và hát theo. Tiếng hát của nàng đã làm cho vua cha khỏi bnh, sống trưng th,
bách niên giai lão. Kiu Giang cách còn là li cu chúc cho Vua, cho Thn Thành
hoàng làng và cho toàn dân làng xã luôn được an khang, thịnh vượng.
Vua là đại vương
Chào nhà thc y
Hi á thn nông
Có thn hà bá
[Kiều dương cách- tuyn tp hát Xoan Phú Th]
T dân cách: Là bài hát ca ngi 4 ngành ngh đã phát triển rt sm Vit
Nam; đó là (giới ch nghĩa học hành khoa c); Nông (ngh làm ruộng, chăn
tm, dt vải, đánh cá); Công (nghề đóng thuyền, làm mộc, rèn đúc công cụ sn
xuất); Thương (nghề buôn bán, ch búa, trao đổi sn vt). Thông qua đề tài này ta
có th hình dung được cuc sống lao động vi nhng sc thái và dáng v riêng ca
tng gii trong xã hi nông nghip. Ni bt trong các tng lp y là k sĩ. Trong
gia đình trong xã hi, k luôn ở v trí cao hơn các tng lp nhân dân khác.
Thuyn chèo cách: bài hát th hiện ước vng ca những người làm
ngh chài lưới trên các dòng sông: Sông Lô, sông Thao, sông Chy. H ước ao
bắt được những con cá quý như cá măng, vược để dâng lên th Vua và th
Thành hoàng làng nhm cu mong Vua cùng Thn ban phúc lc cho.
Ngư tiều canh mc cách: Là bài hát ca ngi 4 ngh nông: Ngư (đánh cá),
Tiu (kiếm ci); Canh (cày ba, cy hái); Mục (chăn thả gia súc). Ni dung qu
cách này ca ngi cuc sng t do, phóng khoáng, không gn chút bi trn ai
ca những người nông dân sng chết vi ruộng đồng, núi rng, sông suối, đầm
ao. Thc tế đây là những công vic của nhà nông được c th hóa bng li ca,
khúc hát của nhân dân lao động.
Đối dẫy cách: Là điệu hát khn nguyện, đi tìm người thương nhưng mãi
không thấy người, ch thy vầng trăng giống ncái c của người con gái
36 Kiều Giang cách: Là một áng thơ Nôm kể về sự tích công chúa Kiều Giang thời Hán Vũ Đế; xinh đẹp nết na, có tài ca hát. Nàng bẻ giát giường làm phách để gõ và hát theo. Tiếng hát của nàng đã làm cho vua cha khỏi bệnh, sống trường thọ, bách niên giai lão. Kiều Giang cách còn là lời cầu chúc cho Vua, cho Thần Thành hoàng làng và cho toàn dân làng xã luôn được an khang, thịnh vượng. Vua là đại vương Chào nhà thục y Hỡi á thần nông Có thần hà bá [Kiều dương cách- tuyển tập hát Xoan Phú Thọ] Tứ dân cách: Là bài hát ca ngợi 4 ngành nghề đã phát triển rất sớm ở Việt Nam; đó là Sĩ (giới chữ nghĩa học hành khoa cử); Nông (nghề làm ruộng, chăn tằm, dệt vải, đánh cá); Công (nghề đóng thuyền, làm mộc, rèn đúc công cụ sản xuất); Thương (nghề buôn bán, chợ búa, trao đổi sản vật). Thông qua đề tài này ta có thể hình dung được cuộc sống lao động với những sắc thái và dáng vẻ riêng của từng giới trong xã hội nông nghiệp. Nổi bật trong các tầng lớp ấy là kẻ sĩ. Trong gia đình và trong xã hội, kẻ sĩ luôn ở vị trí cao hơn các tầng lớp nhân dân khác. Thuyền chèo cách: Là bài hát thể hiện ước vọng của những người làm nghề chài lưới trên các dòng sông: Sông Lô, sông Thao, sông Chảy. Họ ước ao bắt được những con cá quý như cá măng, cá vược để dâng lên thờ Vua và thờ Thành hoàng làng nhằm cầu mong Vua cùng Thần ban phúc lộc cho. Ngư tiều canh mục cách: Là bài hát ca ngợi 4 nghề nông: Ngư (đánh cá), Tiều (kiếm củi); Canh (cày bừa, cấy hái); Mục (chăn thả gia súc). Nội dung quả cách này ca ngợi cuộc sống tự do, phóng khoáng, không gợn chút bụi trần ai của những người nông dân sống chết với ruộng đồng, núi rừng, sông suối, đầm ao. Thực tế đây là những công việc của nhà nông được cụ thể hóa bằng lời ca, khúc hát của nhân dân lao động. Đối dẫy cách: Là điệu hát khấn nguyện, đi tìm người thương nhưng mãi không thấy người, chỉ thấy vầng trăng giống như cái lược của người con gái
37
thưng hay cài đầu ch thấy “Rầu ru dõi tiếng chuông thôi; Đôi hàng
c mt cảm ai đượm lòng”.
Chơi Dâu cách: Là điệu hát vui chơi của trai gái trong ngày hi chùa Dâu
(mùng 8-4 âm lch) ri nhân chuyn y, s tích y mà dy bo v đạo lý làm ăn
cho con trai, con gái.
Tôi chào vua bà
Trẩy đi ngàn ngạt
Đã chật hết đường
Nó hết hai hàng kiu tán
Nó hết hàng đạn hàng cung
[Chơi dâu cách- tuyn tp hát Xoan Phú Th]
Hát qu cách xut hin sm nht bt ngun t lao động nông nghip hình
thành, có trước c thời Hùng Vương dựng nước. Hát qu cách đa dng
phong phú phn ảnh trong lao động thuc các ngành ngh khác nhau. Theo
thống kê chưa đầy đủ đã có 15 quả cách, đó là: Nhàn ngân cách, tràng mai cách,
xoan thi cách, mục đồng cách, đồng dy cách, hi liên cách, t mùa cách,
thuyn chèo cách, t dân cách, chơi dân cách, kiều giang cách
Hát Xoan Phú Th mt hiện tượng của văn nghệ dân gian nói chung
và của người Vit đồng bng, trung du Bc b nói riêng, là sn phẩm văn hóa
đặc sc của người nông dân vùng đất Tổ, ra đời và được nuôi dưỡng trong
môi trường sinh thái t nhiên môi trường kinh tế - hi có lch s t thi
đại các Vua Hùng dựng nước Văn Lang, khi cộng đồng người Vit biết khn
hoang trồng lúa nước và định cư trên đất T Phong Châu thuộc vùng trung lưu
châu th sông Hồng. Môi trường kinh tế sản sinh nuôi dưỡng hát Xoan
ngh trng lúa nước kết hp vi khai thác lâm sn (hái củi), săn bắn, đánh bắt
trên h đầm, sông sui, khe ngòi... canh tác trng cây tạp giao trên đất
n ch yếu là cây lương thực và cây ăn quả.
37 thường hay cài ở đầu và chỉ thấy “Rầu rầu dõi tiếng chuông thôi; Đôi hàng nước mắt cảm ai đượm lòng”. Chơi Dâu cách: Là điệu hát vui chơi của trai gái trong ngày hội chùa Dâu (mùng 8-4 âm lịch) rồi nhân chuyện ấy, sự tích ấy mà dạy bảo về đạo lý làm ăn cho con trai, con gái. Tôi chào vua bà Trẩy đi ngàn ngạt Đã chật hết đường Nó hết hai hàng kiệu tán Nó hết hàng đạn hàng cung [Chơi dâu cách- tuyển tập hát Xoan Phú Thọ] Hát quả cách xuất hiện sớm nhất bắt nguồn từ lao động nông nghiệp hình thành, có trước cả thời Hùng Vương dựng nước. Hát quả cách đa dạng và phong phú phản ảnh trong lao động thuộc các ngành nghề khác nhau. Theo thống kê chưa đầy đủ đã có 15 quả cách, đó là: Nhàn ngân cách, tràng mai cách, xoan thời cách, mục đồng cách, đồng dẫy cách, hồi liên cách, tứ mùa cách, thuyền chèo cách, từ dân cách, chơi dân cách, kiều giang cách… Hát Xoan Phú Thọ là một hiện tượng của văn nghệ dân gian nói chung và của người Việt ở đồng bằng, trung du Bắc bộ nói riêng, là sản phẩm văn hóa đặc sắc của người nông dân vùng đất Tổ, nó ra đời và được nuôi dưỡng trong môi trường sinh thái tự nhiên và môi trường kinh tế - xã hội có lịch sử từ thời đại các Vua Hùng dựng nước Văn Lang, khi cộng đồng người Việt biết khẩn hoang trồng lúa nước và định cư trên đất Tổ Phong Châu thuộc vùng trung lưu châu thổ sông Hồng. Môi trường kinh tế sản sinh và nuôi dưỡng hát Xoan là nghề trồng lúa nước kết hợp với khai thác lâm sản (hái củi), săn bắn, đánh bắt cá trên hồ đầm, sông suối, khe ngòi... và canh tác trồng cây tạp giao trên đất vườn chủ yếu là cây lương thực và cây ăn quả.
38
2.1.3 Hát Xoan phn ánh tình yêu lứa đôi
Hát Xoan Phú Th (hay hát Xoan Hy Cương) cũng phản ánh đời sng
tinh thn phong phú thông qua các hoạt động l hi dân gian vi hình thc hát
đối đáp nam n giao duyên như Xin huê, đố chữ, hát đúm, hát bỏ b... Hát
Xoan còn đề cập đến mi quan h xã hi gia các làng, ch vi nhau thông qua
tc l hát nước nghĩa giao lưu giữa các làng có Đình th Thành hoàng làng vi
nhau trên địa bàn tnh Phú Th và tỉnh Vĩnh Phúc. Mối quan h rất nhân văn ấy
đã được th hiện qua làn điệu trong Hát Xoan như: Hát đón Đào; Hát mời rượu;
Hát nước nghĩa; Hát giã bạn... được th hin rt trong Hát Xoan Phú Th.
Chúng tôi xin trình bày mt s nghiên cu, nhn xét v tính nhân văn thể hin
trong li hát Mời rượu ca Hát Xoan Phú Th.
Trong li hát của làn điệu Mời rượu có 3 kh lời ca đ hát. Nhiu người
c nghĩ đây chỉ li hát mời rượu của các Đào, Kép Xoan được dùng trong
các cuộc hát nước nghĩa với các cửa Đình thuộc các làng, ch khác. Nhưng đi
sâu tìm hiu thì nhận định y có phần chưa được đầy đủ bi mi kh hát có li
ca khác nhau, th hin ý nghĩa, nội dung khác nhau ch không ch có mời rượu!
Điu này ch đúng với kh hát đầu:
“Tay tiên nâng chén (ối, a) ( mấy) đào, rượu đào;
( my rng) đổ ra (đi) đổ ra (thi, thì) tiếc, ung vào (thi, thì) ung vào
Ung vào (thi, thì) say, mi say, tình say”.
[Mời rượu- Tng tp hát Xoan Phú Th]
Nhưng đến kh hát th hai thì lời ca đã thay đổi và đương nhiên, ý nghĩa
ca lời ca cũng khác với li chào, mời rượu ban đầu khi mi gp mt nhau.
“Đ ai quét sch (i, a, my) rng lá rng.
my rằng để ta (để ta) khuyên gió, ( mấy đừng), đừng gió đừng.
Gió đừng rung cây, ( mấy ru) tình ru”.
[Mời rượu- Tuyn tp hát Xoan Phú Th]
Ý nghĩa của nhng li ca y nói lên s cn thiết phi duy trì mối đoàn
kết cộng đồng trong làng, trong ch. Khuyên bảo nhau đoàn kết cht ch để
38 2.1.3 Hát Xoan phản ánh tình yêu lứa đôi Hát Xoan Phú Thọ (hay hát Xoan Hy Cương) cũng phản ánh đời sống tinh thần phong phú thông qua các hoạt động lễ hội dân gian với hình thức hát đối đáp nam nữ giao duyên như Xin huê, đố chữ, hát đúm, hát bỏ bộ... Hát Xoan còn đề cập đến mối quan hệ xã hội giữa các làng, chạ với nhau thông qua tục lệ hát nước nghĩa giao lưu giữa các làng có Đình thờ Thành hoàng làng với nhau trên địa bàn tỉnh Phú Thọ và tỉnh Vĩnh Phúc. Mối quan hệ rất nhân văn ấy đã được thể hiện qua làn điệu trong Hát Xoan như: Hát đón Đào; Hát mời rượu; Hát nước nghĩa; Hát giã bạn... được thể hiện rất rõ trong Hát Xoan Phú Thọ. Chúng tôi xin trình bày một số nghiên cứu, nhận xét về tính nhân văn thể hiện trong lối hát Mời rượu của Hát Xoan Phú Thọ. Trong lời hát của làn điệu Mời rượu có 3 khổ lời ca để hát. Nhiều người cứ nghĩ đây chỉ là lối hát mời rượu của các Đào, Kép Xoan được dùng trong các cuộc hát nước nghĩa với các cửa Đình thuộc các làng, chạ khác. Nhưng đi sâu tìm hiểu thì nhận định ấy có phần chưa được đầy đủ bởi mỗi khổ hát có lời ca khác nhau, thể hiện ý nghĩa, nội dung khác nhau chứ không chỉ có mời rượu! Điều này chỉ đúng với khổ hát đầu: “Tay tiên nâng chén (ối, a) (ố mấy) đào, rượu đào; (Ố mấy rằng) đổ ra (đi) đổ ra (thời, thì) tiếc, uống vào (thời, thì) uống vào Uống vào (thời, thì) say, ố mới say, tình say”. [Mời rượu- Tổng tập hát Xoan Phú Thọ] Nhưng đến khổ hát thứ hai thì lời ca đã thay đổi và đương nhiên, ý nghĩa của lời ca cũng khác với lời chào, mời rượu ban đầu khi mới gặp mặt nhau. “Đố ai quét sạch (ối, a, ố mấy) rừng lá rừng. Ố mấy rằng để ta (để ta) khuyên gió, (ố mấy đừng), đừng gió đừng. Gió đừng rung cây, (ố mấy ru) tình ru”. [Mời rượu- Tuyển tập hát Xoan Phú Thọ] Ý nghĩa của những lời ca ấy nói lên sự cần thiết phải duy trì mối đoàn kết cộng đồng trong làng, trong chạ. Khuyên bảo nhau đoàn kết chặt chẽ để
39
chng li " phong ba, bão táp" vi mong mun nếu gin dỗi nhau thì cũng
ch như cơn gió nh thong qua thôi ch đừng làm cho rụng lá, đổ cây, tan
rừng, đánh mất đi tình đoàn kết, gắn bó keo sơn đã có được t xưa đến nay. C
gng gìn gi đừng để mất đi và tan hoang như những chiếc lá trong cơn gió
bão mà rng cây phi gánh chu.
kh hát th 3 thì lời ca như một li nhn nh trước khi tm bit, chia
tay, phn ánh tình cm thiết tha, gắn bó đã nảy sinh t tục hát nước nghĩa của
các đào, kép Xoan giữa các phường ca các làng ch kết nghĩa. Cuộc chia tay
y rt b rn vi bao ni nh nhung sâu sc nhc nh nhau đừng bao gi
quên nhau mà phi luôn nh đến nhau như “gừng cay” như “muối mặn”: “Tay
nâng chén mui (i a) my gng (gừng đĩa gừng) my rng gng cay, gng
cay mui mn (i a) mấy đừng (đừng xin đừng) xin đng quên nhau ( my
ru tình ru, my ta ru hời)”. Có th đây chính là lời hát chia tay “Giã bạn”
của các Đào, Kép trong các phường Hát Xoan Phú Th các thế h ngh
nhân Hát Xoan đã cố ý gi li cho thế h tiếp theo bo tn và gìn gi nhng giá
tr nhân văn quý báu đó. Mặc dù trong li hát không có ca t nào nói đến “Giã
bn, chia tay, tm biệt...” nhưng ý nghĩa của “gừng cay; mui mặn” đã nói lên
li nhn nh khi chia tay tm xa nhau hãy luôn nh đến nhau, gn bó sâu nng
nghĩa tình như “gừng cay” như “muối mặn”. Có thể sau này các li hát dân ca
của vùng Đồng bng Bc B trong đó có hát Quan h Bắc Ninh đã kế tha
phát trin thành li hát Giã bn. Trong hát Quan h trước khi chia tay gia các
lin anh, lin ch bng nhng ca t thấm đậm âm hưởng đằm thm, tr tình.
Như đã đề cp trên, mt diễn hát Xoan thường 3 chng. Ba chng
hát có nội dung khác nhau, nhưng gn kết vào mt vấn đề: Đấy là ước nguyn
được sinh sôi, được giàu có và con đàn cháu đống.
Chặng đầu tiên là nhng bài hát mang tính nghi thc, khởi đầu một đêm
hát th, t tiếng trống đến vic mi thn v ti v và cuối cùng được khẳng định
rng làng này chính thc vào đám. Chặng 2 là nhng bài hát qu cách, trong đó
39 chống lại " phong ba, bão táp" với mong muốn nếu có giận dỗi nhau thì cũng chỉ như cơn gió nhẹ thoảng qua thôi chứ đừng có làm cho rụng lá, đổ cây, tan rừng, đánh mất đi tình đoàn kết, gắn bó keo sơn đã có được từ xưa đến nay. Cố gắng gìn giữ đừng để nó mất đi và tan hoang như những chiếc lá trong cơn gió bão mà rừng cây phải gánh chịu. Ở khổ hát thứ 3 thì lời ca như một lời nhắn nhủ trước khi tạm biệt, chia tay, phản ánh tình cảm thiết tha, gắn bó đã nảy sinh từ tục hát nước nghĩa của các đào, kép Xoan giữa các phường của các làng chạ kết nghĩa. Cuộc chia tay ấy rất bị rịn với bao nỗi nhớ nhung sâu sắc và nhắc nhở nhau đừng bao giờ quên nhau mà phải luôn nhớ đến nhau như “gừng cay” như “muối mặn”: “Tay nâng chén muối (ối a) ố mấy gừng (gừng đĩa gừng) ố mấy rằng gừng cay, gừng cay muối mặn (ối a) ố mấy đừng (đừng xin đừng) xin đừng quên nhau (ố mấy ru tình ru, ố mấy ta ru hời)”. Có thể ví đây chính là lời hát chia tay “Giã bạn” của các Đào, Kép trong các phường Hát Xoan Phú Thọ mà các thế hệ nghệ nhân Hát Xoan đã cố ý gửi lại cho thế hệ tiếp theo bảo tồn và gìn giữ những giá trị nhân văn quý báu đó. Mặc dù trong lời hát không có ca từ nào nói đến “Giã bạn, chia tay, tạm biệt...” nhưng ý nghĩa của “gừng cay; muối mặn” đã nói lên lời nhắn nhủ khi chia tay tạm xa nhau hãy luôn nhớ đến nhau, gắn bó sâu nặng nghĩa tình như “gừng cay” như “muối mặn”. Có thể sau này các lối hát dân ca của vùng Đồng bằng Bắc Bộ trong đó có hát Quan họ Bắc Ninh đã kế thừa và phát triển thành lối hát Giã bạn. Trong hát Quan họ trước khi chia tay giữa các liền anh, liền chị bằng những ca từ thấm đậm âm hưởng đằm thắm, trữ tình. Như đã đề cập ở trên, một diễn hát Xoan thường có 3 chặng. Ba chặng hát có nội dung khác nhau, nhưng gắn kết vào một vấn đề: Đấy là ước nguyện được sinh sôi, được giàu có và con đàn cháu đống. Chặng đầu tiên là những bài hát mang tính nghi thức, khởi đầu một đêm hát thờ, từ tiếng trống đến việc mời thần về tại vị và cuối cùng được khẳng định rằng làng này chính thức vào đám. Chặng 2 là những bài hát quả cách, trong đó
40
chứa đựng nhng li chúc phúc, t s tình yêu, t quý bn mùa xuân, h, thu,
đông, tự do hóa cuc sng nông nhàn. Chng 3 nhng bài hát giao duyên,
vi ni nim khát khao hạnh phúc ví như xin huê, đố chữ, mó cá…
th nói, trong 3 chng, thì chng hát giao duyên trong hát Xoan
nhiều điệu hát như đón đào, bợm gái, hát đúm, mó cá, xin huê, đố huê, b b
Trong đó, điệu đi chơi bợm gái (đi chơi bạn gái) và điệu những điệu
hát phn thc nht.
Nếu như điệu “đi chơi bợm gái” thể hin tinh thn, s khao khát gia
những đôi trai gái:
“Đôi anh lại đây đôi em thết ơ thết tru
Thưa làm sao em ngỏ túi tru ra thết my h là đôi anh
[“Nguyễn Th Sen- Kết bạn”]
Thì điệu mó cá th hin sâu sắc cho ước vng sinh sôi, ny n y. Trong
điệu cá, các đào xoan vòng tay làm thành lưới, vây ly các chàng trai
đứng giữa làm cá. Khi đã quay thành vòng tròn, các cô gái gi làm lưới v tay
thách thc các chàng trai gi làm cá.
Các chàng trai mun th hin mình là người bt cá, ch không phi th
động là con cá, vì vy nên các anh chàng cá, thì li biến thành các trai làng, và
nhy ra v vào các đào, với các điệu hát hết sc phn thực: Các đào cất
tiếng hát:
“Là vông, vông tập, vông tp, tm vông
Là vông, vông tp, vông tp, tầm vông’’,
Các chàng trai hát đáp lại:
“Đánh cá bóng giăng, đôi ta đánh cá bóng giăng
Cá thi chẳng được dung dăng bắt đào
Đôi ta mò cá đầm đăng, cá thời không được tung tăng mò đào”…
[“Nguyễn Th Sen- Mi trầu”]
40 chứa đựng những lời chúc phúc, tự sự tình yêu, tứ quý bốn mùa xuân, hạ, thu, đông, tự do hóa cuộc sống nông nhàn. Chặng 3 là những bài hát giao duyên, với nỗi niềm khát khao hạnh phúc ví như xin huê, đố chữ, mó cá… Có thể nói, trong 3 chặng, thì chặng hát giao duyên trong hát Xoan có nhiều điệu hát như đón đào, bợm gái, hát đúm, mó cá, xin huê, đố huê, bỏ bộ… Trong đó, điệu đi chơi bợm gái (đi chơi bạn gái) và điệu mó cá là những điệu hát phồn thực nhất. Nếu như điệu “đi chơi bợm gái” thể hiện tinh thần, sự khao khát giữa những đôi trai gái: “Đôi anh lại đây đôi em thết ơ thết trầu Thưa làm sao em ngỏ túi trầu ra thết mấy hờ là đôi anh [“Nguyễn Thị Sen- Kết bạn”] Thì điệu mó cá thể hiện sâu sắc cho ước vọng sinh sôi, nảy nở ấy. Trong điệu mó cá, các cô đào xoan vòng tay làm thành lưới, vây lấy các chàng trai đứng giữa làm cá. Khi đã quay thành vòng tròn, các cô gái giả làm lưới vỗ tay thách thức các chàng trai giả làm cá. Các chàng trai muốn thể hiện mình là người bắt cá, chứ không phải thụ động là con cá, vì vậy nên các anh chàng cá, thì lại biến thành các trai làng, và nhảy ra vồ vào các cô đào, với các điệu hát hết sức phồn thực: Các cô đào cất tiếng hát: “Là vông, vông tập, vông tập, tầm vông Là vông, vông tập, vông tập, tầm vông’’, Các chàng trai hát đáp lại: “Đánh cá bóng giăng, đôi ta đánh cá bóng giăng Cá thời chẳng được dung dăng bắt đào Đôi ta mò cá đầm đăng, cá thời không được tung tăng mò đào”… [“Nguyễn Thị Sen- Mời trầu”]
41
Hát đón đào, xin huê, hát đúm… cũng những làn điệu hát rt thú v
trong chng hát giao duyên. Vào ngày l hội, khi các phường xoan đi hát ở làng
kết nghĩa, các trai làng hào hứng, phn khởi ra đón đào và hát rằng:
“Còn chưa có quai,
Trống quân còn chưa có quai,
Mời đào bưng trống rồi mai đến gần’’.
[“Nguyễn Th Sen_ Trống quân”]
Còn hát đúm, là hình thức các chàng trai, cô gái cùng tham gia l hi, cô
gái cm qu đúm (là một chiếc khăn, bọc tru cau, và có những đồng tin) hát:
“Đúm ơi, ta dặn đúm nghe,
Tìm nơi quần trắng, áo the, đúm vào
Đúm vào, người hi làm sao,
Em là qu đúm, em vào kết duyên”…
Hát ri, gái nhm vào mt quan viên hoc một chàng trai ném đúm,
ngưi nhn qu đúm hát rằng:
“Đúm này anh đã thưa rồi,
Đào mà ném đúm đứng gn lại đây.
Đúm này là qu đúm tiên,
Đào muốn ly tiền đào dịch lại đây.
Đào dịch lại đây, đào dịch lại đây,
Anh cm qu đúm trao tay cho đào…”.
[“Nguyễn Th Sen- Hát Đúm trao duyên”]
Cui câu hát, chàng trai tiến lại phía đào, cầm tay trao qu đúm
cho cô đào. Cứ như thế lần lượt các cô đào tiến ra hát đối đáp với các chàng trai
hoc các quan viên.
Hát giao duyên phn hát Xoan th hin tình cm của con người vi
con người bng tình yêu, bng trí tu đó là hát Bỏ B, hát Hu, đ Huề, đố ch,
hát Đúm và hát Bợm.
41 Hát đón đào, xin huê, hát đúm… cũng là những làn điệu hát rất thú vị trong chặng hát giao duyên. Vào ngày lễ hội, khi các phường xoan đi hát ở làng kết nghĩa, các trai làng hào hứng, phấn khởi ra đón đào và hát rằng: “Còn chưa có quai, Trống quân còn chưa có quai, Mời đào bưng trống rồi mai đến gần’’. [“Nguyễn Thị Sen_ Trống quân”] Còn hát đúm, là hình thức các chàng trai, cô gái cùng tham gia lễ hội, cô gái cầm quả đúm (là một chiếc khăn, bọc trầu cau, và có những đồng tiền) hát: “Đúm ơi, ta dặn đúm nghe, Tìm nơi quần trắng, áo the, đúm vào Đúm vào, người hỏi làm sao, Em là quả đúm, em vào kết duyên”… Hát rồi, cô gái nhằm vào một quan viên hoặc một chàng trai ném đúm, người nhận quả đúm hát rằng: “Đúm này anh đã thưa rồi, Đào mà ném đúm đứng gần lại đây. Đúm này là quả đúm tiên, Đào muốn lấy tiền đào dịch lại đây. Đào dịch lại đây, đào dịch lại đây, Anh cầm quả đúm trao tay cho đào…”. [“Nguyễn Thị Sen- Hát Đúm trao duyên”] Cuối câu hát, chàng trai tiến lại phía cô đào, cầm tay và trao quả đúm cho cô đào. Cứ như thế lần lượt các cô đào tiến ra hát đối đáp với các chàng trai hoặc các quan viên. Hát giao duyên là phần hát Xoan thể hiện tình cảm của con người với con người bằng tình yêu, bằng trí tuệ đó là hát Bỏ Bộ, hát Huề, đố Huề, đố chữ, hát Đúm và hát Bợm.
42
Hát múa B B múa hát minh ha muôn mt của đời sng sinh hot
của người nông dân th hin những động tác, nhng công vic, thm chí tng
công đoạn ca công vic, nên lời hát đến đâu thì đng tác múa trình din minh
ho đến đấy.
Hát Hu hát đố ch đưc hát lin mch, liền khúc như Huê đố ch
nhng câu hát lắt léo để th trí, th tài, nhm thôi thúc, khích l tinh thn hiếu
hc. Thí d trong lời ca đó có câu:
“Anh đố em biết ch gì trên trời rơi xuống?
Anh đố em biết ch gì làm rung nuôi ta?
Anh đố em biết ch gì nên vic ca, vic nhà?
Anh đố em biết ch gì thấy người qua mà chng chào?
[“Nguyễn Th Sen- Đố ch”]
Hát đúm là một nhóm người tp trung làm vic vi mt nhóm người kia,
có th hát v công vic h làm và kết qu đạt được khi mưa thuận, gió hòa là
gieo trồng đúng ngày, đúng vụ nên có được nhng v mùa bi thu.
Hát Bm là hát t tình giao duyên mt nhóm nam, nhóm nữ, đi lễ, đi trẩy
hi, h gp nhau hai bên nam n thay nhau lúc đầu là hát thăm dò sau là hát tỏ
tình ri hn hò. T đây sẽ nhng cuc hẹn hò đôi lứa riêng để nên v, nên
chồng. Bài khái lưc din giải trên đây để chng minh giá tr lch s văn hóa
của người Vit c nói lên tm quan trng giá tr ngh thut phong phú, sâu sc
của hát Xoan trong đời sống dân nông nghiệp vùng đất T ci ngun. Hát
Xoan xut hin rt sớm, như các nhà khoa học các nước tiên tiến trên thế gii
đến nghiên cu ngun gc dân tc Việt Nam đã xác nhận.
Nhà nghiên cu âm nhạc Đặng Hoành Loan khẳng định, chng hát giao
duyên như đón đào bợm gái là chặng sôi động và rt quan trng trong phn hi
ca hát Xoan. Chng này có vai trò hp dn cộng đồng cùng hòa vào hát múa
với các đào Xoan, đồng thời, đây cũng là chặng làm cho ngưi ta luôn nh ti
phường xoan, đặc bit các nam thanh n tú, bởi đây làn điệu mang tính
phn thực, cũng “có nam, có n nên mới nên xuân”. Đây cũng chặng
42 Hát múa Bỏ Bộ là múa hát minh họa muôn mặt của đời sống sinh hoạt của người nông dân thể hiện những động tác, những công việc, thậm chí từng công đoạn của công việc, nên lời hát đến đâu thì động tác múa trình diễn minh hoạ đến đấy. Hát Huề là hát đố chữ được hát liền mạch, liền khúc như Huê đố chữ là những câu hát lắt léo để thử trí, thử tài, nhằm thôi thúc, khích lệ tinh thần hiếu học. Thí dụ trong lời ca đó có câu: “Anh đố em biết chữ gì trên trời rơi xuống? Anh đố em biết chữ gì làm ruộng nuôi ta? Anh đố em biết chữ gì nên việc cửa, việc nhà? Anh đố em biết chữ gì thấy người qua mà chẳng chào? [“Nguyễn Thị Sen- Đố chữ”] Hát đúm là một nhóm người tập trung làm việc với một nhóm người kia, có thể hát về công việc họ làm và kết quả đạt được khi mưa thuận, gió hòa là gieo trồng đúng ngày, đúng vụ nên có được những vụ mùa bội thu. Hát Bợm là hát tỏ tình giao duyên một nhóm nam, nhóm nữ, đi lễ, đi trẩy hội, họ gặp nhau hai bên nam nữ thay nhau lúc đầu là hát thăm dò sau là hát tỏ tình rồi hẹn hò. Từ đây sẽ có những cuộc hẹn hò đôi lứa riêng để nên vợ, nên chồng. Bài khái lược diễn giải trên đây để chứng minh giá trị lịch sử văn hóa của người Việt cổ nói lên tầm quan trọng giá trị nghệ thuật phong phú, sâu sắc của hát Xoan trong đời sống cư dân nông nghiệp vùng đất Tổ cội nguồn. Hát Xoan xuất hiện rất sớm, như các nhà khoa học ở các nước tiên tiến trên thế giới đến nghiên cứu nguồn gốc dân tộc Việt Nam đã xác nhận. Nhà nghiên cứu âm nhạc Đặng Hoành Loan khẳng định, chặng hát giao duyên như đón đào bợm gái là chặng sôi động và rất quan trọng trong phần hội của hát Xoan. Chặng này có vai trò hấp dẫn cộng đồng cùng hòa vào hát múa với các đào Xoan, đồng thời, đây cũng là chặng làm cho người ta luôn nhớ tới phường xoan, đặc biệt là các nam thanh nữ tú, bởi đây là làn điệu mang tính phồn thực, và cũng vì “có nam, có nữ nên mới nên xuân”. Đây cũng là chặng
43
hát mà các cô đào, các chàng trai trong làng mong muốn nht mi khi vào hi,
th hin ni nh mong ca các chàng trai vi các cô gái.
Cũng theo nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan, chặng hát đón đào, đi chơi
bm gái này làm không khí âm nhạc hát xoan thay đổi. Nếu trước kia các tiết
tu, tiết điệu li hát giống nhau đều đặn, thì đến chng này nhịp điệu thay đổi,
rn ràng, dn dập hơn, làm cho không khí hát Xoan tr nên sôi động, vui v
cùng. Đây cũng là chặng hát cha nhiu tâm khảm, ước vng, khát khao v tình
yêu, cuc sống… cùng thú vị ca các nam thanh n khi đi lễ hi. [Hát
Xoan mt di sản văn a phi vật th độc đáo của Phú Th - Đất T Vua
Hùng, là dân ca nghi l, phong tc, là tiếng hát cửa đình, thể hin l tc din
ng, tế thần linh và đậm cht tr tình”]
Mt trong nhng yếu t khiến cho hát Xoan lan ta mnh m tc kết
nghĩa giữa các phường hát Xoan. Theo đó, khi các nghệ nhân đến các làng kết
nghĩa hát, sẽ dung np nhiu loi hình ngh thut ca các quan viên và trai làng
s ti vào trong ngh thuật hát Xoan làm cho các điệu hát Xoan ngày càng
phong phú, hp dn, nhà nghiên cu âm nhạc Đặng Hoành Loan đánh giá.
Còn na, tác gi luận văn thấy rằng ngay như trong khúc hát trao duyên
nhưng lời ca khúc hát trao duyên xã Hy Cương có đôi điều khác bit so vi
hát Xoan chung ca Phú Th.
Nếu như ở cun Tng tp hát Xoan Phú Th - xut bản năm 2016, ta bt
gp hình nh li mi gi làm bạn thân thương của chàng trai đối vi cô gái:
Nàng bay s c
Xung thuyn í a cùng anh
Nàng bay s c
Xung thuyn í a cùng anh
Là hi í a thanh thay nh nguyệt í a đêm canh
Trăng tròn mà nghiêng ming
Cái lược í a đầu í a tóc mai
[Trao duyên- Tng tp hát Xoan Phú Th]
43 hát mà các cô đào, các chàng trai trong làng mong muốn nhất mỗi khi vào hội, thể hiện nỗi nhớ mong của các chàng trai với các cô gái. Cũng theo nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan, chặng hát đón đào, đi chơi bợm gái này làm không khí âm nhạc hát xoan thay đổi. Nếu trước kia các tiết tấu, tiết điệu lối hát giống nhau đều đặn, thì đến chặng này nhịp điệu thay đổi, rộn ràng, dồn dập hơn, làm cho không khí hát Xoan trở nên sôi động, vui vẻ vô cùng. Đây cũng là chặng hát chứa nhiều tâm khảm, ước vọng, khát khao về tình yêu, cuộc sống… vô cùng thú vị của các nam thanh nữ tú khi đi lễ hội. [Hát Xoan là một di sản văn hóa phi vật thể độc đáo của Phú Thọ - Đất Tổ Vua Hùng, là dân ca nghi lễ, phong tục, là tiếng hát cửa đình, thể hiện lễ tục diễn xướng, tế thần linh và đậm chất trữ tình”] Một trong những yếu tố khiến cho hát Xoan lan tỏa mạnh mẽ là tục kết nghĩa giữa các phường hát Xoan. Theo đó, khi các nghệ nhân đến các làng kết nghĩa hát, sẽ dung nạp nhiều loại hình nghệ thuật của các quan viên và trai làng sở tại vào trong nghệ thuật hát Xoan và làm cho các điệu hát Xoan ngày càng phong phú, hấp dẫn, nhà nghiên cứu âm nhạc Đặng Hoành Loan đánh giá. Còn nữa, tác giả luận văn thấy rằng ngay như trong khúc hát trao duyên nhưng lời của khúc hát trao duyên ở xã Hy Cương có đôi điều khác biệt so với hát Xoan chung của Phú Thọ. Nếu như ở cuốn Tổng tập hát Xoan Phú Thọ - xuất bản năm 2016, ta bắt gặp hình ảnh lời mời gọi làm bạn thân thương của chàng trai đối với cô gái: Nàng bay sẽ bước Xuống thuyền í a cùng anh Nàng bay sẽ bước Xuống thuyền í a cùng anh Là hỡi í a thanh thay nhớ nguyệt í a đêm canh Trăng tròn mà nghiêng miệng Cái lược í a ở đầu í a tóc mai [Trao duyên- Tổng tập hát Xoan Phú Thọ]