Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn hoá Việt Nam: Hát xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ với vấn đề giáo dục ở trường phổ thông

24 1.3 Khái quát về hát Xoan ở xã Hy Cƣơng, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. Đến với Hy Cương chúng ta được đến với không gian văn hóa hát Xoan mang dấu ấn của thời dựng nước giữ nước Văn Lang Âu Lạc. Tuy đây không phải là làng Xoan cổ nhưng đây là nơi hiện lưu giữ những trầm tích văn hóa của một thời dựng nước và giữ nước của dân tộc ta cũng như hát Xoan nơi đây có nội dung phản ánh khá nhiều lĩnh vực trong cuộc sống, ngay cả những điều giản dị đời thường nhất cũng được hát Xoan nơi đây nhắc đến. Đây là địa phương hiện có số lượng nghệ nhân nhiều nhất trong huyện Lâm Thao, Phú Thọ với 4 nghệ nhân gồm: Stt Họ và tên Năm sinh Giới tính Địa chỉ 1 Nguyễn Thị Sen 1957 Nữ Làng Cổ Tích, xã Hy Cương, huyện Lâm thao, Phú Thọ 2 Nguyễn Thị Thu Hằng 1972 Nữ Làng Cổ Tích, xã HY Cương, huyện Lâm Thao, Phú Thọ 3 Nguyễn Văn Quyết 1964 Nam Làng Máy, xã Hy Cương, Lâm Thao, Phú thọ 4 Hoàng Thị Thu Uyên 1960 Nữ Làng Cổ Tích, Hy Cương, Lâm Thao, Phú Thọ Như vậy, các nghệ nhân hát Xoan ở xã Hy Cương đa số là nữ ở độ tuổi trung niên, chưa quá già nhưng cũng không còn trẻ. Ở độ tuổi này, có lẽ niềm say mê hát Xoan đã trở nên sâu sắc, thời gian thực hành hát Xoan cũng đủ dài, dày để tiếp tục truyền dạy cho các thế hệ sau. Khi được tác giả phỏng vấn, bà Sen chia sẻ: “Bà và các nghệ nhân ở đây bắt đầu hát Xoan từ khi lên 10 tuổi đến nay bà đã có trên 50 năm hát Xoan, bà được truyền dạy hát Xoan từ thế hệ trước và đến bà hiện tại là đời thứ năm được kế thừa hát Xoan mà cha công để lại. Các nghệ nhân ở đây sẽ hát Xoan vào dịp lễ hội và lễ hội ở đây từ tháng

25 Giêng cho đến hết tháng 3 âm lịch (mùa xuân) và ngày rằm, mùng một âm lịch hàng tháng, trong các dịp trọng đại như cưới hỏi. Hát Xoan được các nghệ nhân thực hiện là để gìn giữ tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, mong một cuộc sống yên bình ấm no, xua tan đi mệt nhọc của lao động thường ngày, hạnh phúc lứa đôi được trọn vẹn” (Phỏng vấn ngày 18-9-2020). Xã Hy Cương cũng là một trong những xã điển hình của trong huyện Lâm Thao là nơi tập trung đào tạo, bồi dưỡng các lớp nghệ nhân kế cận, mở các lớp Xoan trong cộng đồng, thành lập các câu lạc bộ Hát Xoan và đưa Xoan vào trường học… Đến nay, xã có 7 câu lạc bộ với trên 100 thành viên yêu thích và trình diễn Hát Xoan, các trường Tiểu học và THCS của xã đã thực hiện đưa Hát Xoan vào giảng dạy thông qua bộ môn Âm nhạc ở cấp tiểu học và Trung học cơ sở, môn Ngữ Văn ở cấp THPT. Chủ trương này đã góp phần nâng cao nhận thức, lòng tự hào, trách nhiệm của các thế hệ, nhất là thế hệ trẻ trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản Hát Xoan; đưa số lượng người thực hành Xoan, hiểu biết về Hát Xoan tăng lên một cách đáng kể. Trong thời gian thực hiện luận văn, tôi đã điền dã, thu thập được từ chủ yếu từ nghệ nhân Nguyễn Thị Sen 23 bài Xoan hiện được các nghệ nhân ghi chép bằng sổ tay và thực hành hát trong các dịp lễ hội, ngày rằm, mùng một âm lịch hàng tháng, trong các dịp trọng đại như cưới hỏi trên địa bàn xã Hy Cương. Tư liệu này có thể được phân thành 3 nhóm theo nội dung phản ánh với tỉ lệ như sau: Thứ nhất là nhóm bài hát Xoan phản ánh phong tục tín ngưỡng của người dân nơi đây gồm 17 bài chiếm 74% số lượng bài hát Xoan ở xã Hy Cương. Thứ hai là nhóm bài hát Xoan phản ánh ước mơ, niềm lạc quan của nhân dân lao động gồm 2 bài chiếm 8,6% số lượng bài hát Xoan ở xã Hy Cương. Thứ ba là nhóm bài hát Xoan phản ánh tính yêu lứa đôi gồm 4 bài chiếm 17,4% số lượng bài hát Xoan ở xã Hy Cương. Hát Xoan ở xã Hy Cương nói riêng và hát Xoan Phú Thọ nói chung cũng như các hình thức dân ca khác là một hiện tượng của văn hoá dân gian nói

26 chung và âm nhạc dân gian nói riêng của người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ. Nó đã ra đời và được nuôi dưỡng trong môi trường sinh thái tự nhiên và môi trường lịch sử- kinh tế xã hội nhiều nghìn năm, ít nhất là khi cộng đồng người Việt đặt chân cư trú ở vùng đồng bằng sông Hồng. Trải qua thời đại các vua Hùng với nhà nước Văn Lang Âu Lạc, thời đại độc lập tự chủ của nhà nước Đại Việt và thời đại nhà nước phong kiến toàn thịnh dưới triều Hậu Lê cho đến khi chế độ phong kiến suy tàn ở Việt Nam, vào cuối thế kỷ XIX, Hát Xoan vẫn hiện diện qua những biến thiên của lịch sử, vẫn tồn tại trong đời sống tinh thần của dân tộc. Điều đó chứng tỏ sức sống bên trong, sự biến đổi theo hướng thích nghi để tồn tại của văn hoá dân gian Việt Nam nói chung và thể loại Hát Xoan nói riêng. Để bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể hát Xoan là chiến lược phát triển bền vững quốc gia, là nhiệm vụ chung của toàn xã hội trong đó giáo dục giữ vai trò quan trọng nhất, bằng con đường giáo dục và thông qua giáo dục, các giá trị về vật chất và tinh thần, các kinh nghiệm hoạt động thực tiễn, kinh nghiệm ứng xử, lối sống, ngôn ngữ, phong tục, tập quán… của cha ông được lưu truyền, tồn tích, vận hành nối liền các thế hệ. Giáo dục giúp cho học sinh hiểu biết về giá trị di sản văn hóa , tôn trọng, giữ gìn và phát huy văn hóa truyền thống văn hóa của dân tộc. Giáo dục văn hóa di sản trong trường phổ thông nhằm mục đích cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản, những hiểu biết về vốn văn hoá truyền thống của thế hệ cha ông trên quê hương mình. Hình thành và phát triển ở học sinh các kỹ năng tiếp cận, khai thác tri thức và vốn văn hoá truyền thống của địa phương để tiếp thu, học hỏi, vận dụng trong hoạt động hiện tại cũng như sau này. Giáo dục truyền thống văn hoá, bồi dưỡng ý thức dân tộc, nâng cao thái độ trân trọng di sản văn hoá dân tộc và trách nhiệm đối với sự phát triển của cộng đồng và quê hương, hình thành ở học sinh tình cảm trong sáng, cao đẹp, yêu thương, gắn bó với cộng đồng. Làm phong phú nội dung giáo dục và giáo dục văn hóa thông qua văn học, góp phần giáo dục cho học sinh nhân

27 cách con người mới có tri thức và văn hoá, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội trong thời đại mới. Tiểu kết Có thể thấy, xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, Phú Thọ là một vùng đất giàu bản sắc văn hóa. Trong đó, hát Xoan chính là một nét đẹp văn hóa tiêu biểu cùng tồn tại trong đời sống xã hội của người dân nơi đây. Hát Xoan ở xã Hy Cương mang một màu sắc khá đa dạng trong đời sống, mang những phong tục tín ngưỡng riêng biệt của người dân nơi đây. Đặc điểm tự nhiên, đời sống văn hóa - xã hội ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao chính là cái nôi nuôi dưỡng các làn điệu hát Xoan ngọt ngào, sâu lắng mang nét đặc trưng tiêu biểu cho dân ca đồng bằng Bắc Bộ Việt Nam của tỉnh Phú Thọ nói chung. Trong đời sống của con người xã Hy Cương nói riêng, Phú Thọ nói chung, hát Xoan cũng là một yếu tố không thể thiếu. Những nét khái lược về lịch sử, điều kiện tự nhiên, xã hội, đời sống văn hóa, văn học dân gian trong đó có hát Xoan ở xã Hy Cương, Lâm Thao, Phú Thọ chính là những yếu tố cơ sở có vai trò quan trọng để chúng tôi tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật của hát Xoan nơi đây từ góc độ văn bản nghệ thuật ngôn từ gắn với môi trường sinh hoạt dân gian ở chương tiếp theo.

28 Chƣơng 2 NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT CỦA HÁT XOAN Ở XÃ HY CƢƠNG, HUYỆN LÂM THAO, TỈNH PHÚ THỌ 2.1. Nội dung của hát Xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ 2.1.1. Hát Xoan phản ánh đời sống tín ngưỡng, phong tục của người lao động Hát Xoan ra đời từ tín ngưỡng dân gian (tín ngưỡng thờ lúa, thờ Thành hoàng, thờ Vua, thờ Tổ tiên…) của người Việt cổ vùng Kinh đô Văn Lang. Những nội dung tín ngưỡng này được phản ánh sâu đậm trong nội dung và hình thức Hát Xoan, trở thành nội dung quan trọng nhất của loại hình dân ca này. Có thể nói, yếu tố tín ngưỡng như một sợi chỉ xuyên suốt toàn bộ quá trình diễn xướng Xoan, không chỉ ở phần hát thờ, các quả cách mà cả ở trong các tiết mục giao duyên nam nữ. Với tính chất tín ngưỡng, Hát Xoan trở thành một loại dân ca nghi lễ phong tục không thể thiếu trong lễ hội vùng Xoan. Hội làng mở ra, sau nghi thức cáo tế là phường Xoan hát trong lòng đình, ngay trước bàn thờ thánh để mời Vua, Thành hoàng, tổ tiên các họ Xoan về dự hội, xem hát và phù hộ cho làng năm đó được mùa, dân khang vật thịnh. Như vậy, đối với dân làng, nghi lễ Hát Xoan là nghi lễ bắt buộc có tính bài bản, trước tiên là để khẩn cầu Thành hoàng phù hộ. Nghi lễ đó càng trở nên đặc biệt quan trọng đối với một xã hội nông nghiệp “dĩ nông vi bản”. Người ta coi Hát Xoan và phường Xoan như một cây cầu nối giữa dân làng với thần linh, khiến cho thần Thành hoàng hiểu được ước nguyện của họ mà ban cho họ những điều tốt đẹp như lời cầu khấn, tránh được mọi tai ương bệnh tật. Thực tế, người nông dân có một lòng tin tưởng vững chắc vào các lễ nghi tế lễ, những lời chúc nguyện của Hát Xoan sẽ đem lại hiệu quả thực tế trong cuộc sống hiện tại. Theo Sở Văn hóa Thông tin và Du lịch tỉnh Phú Thọ, Hát Xoan là một nghệ thuật được sinh ra từ tín ngưỡng nông nghiệp trồng lúa nước nó được ra đời trên miền đất cội nguồn của dân tộc nơi có nhiều lễ hội dân gian được tổ chức hàng năm vào dịp mùa xuân, do đó nó mang đầy đủ tính chất của nền văn

29 hoá cội nguồn và cổ xưa nhất. Mặt khác, Hát Xoan mang đậm yếu tố tín ngưỡng, tâm linh được hát tại đình làng là nơi thờ Thành Hoàng để thể hiện ước nguyện cầu đảo linh thiêng. Chính vì vậy, Hát Xoan mang đậm tính chất phồn thực thể hiện qua hình thức trình diễn, lời ca và điệu múa thể hiện như trong thể hát Cài Huê và Mó Cá là diễn xướng thiêng liêng được hát để kết thúc một cuộc trình diễn hát Xoan. Họ quan niệm hát Cài Huê, Mó Cá có ảnh hưởng sâu sắc đến mùa màng, đến sự sinh sôi phát triển giống nòi. Do vậy, không bao giờ họ bỏ qua hai lối hát đó, vì họ sợ rằng nếu bỏ qua hai lối hát đó thì dân làng sẽ chịu cảnh mất mùa, đói kém và gặp thiên tai hạn hán hoặc lũ lụt.v...v. Vì trong cả hai lối hát này đều có các Đào Xoan và các trai làng cùng trình diễn để các trai làng bắt lấy đào hoặc các đào bắt lấy trai làng để tượng trưng cho âm- dương; Nam- Nữ giao phối để sinh sôi nảy nở, vì vậy các cụ gọi đây là “Âm dương hợp đức” để sinh thành. Trong lối hát Xoan cổ, Cài Huê, Mó Cá được trình diễn vào thời điểm linh thiêng nhất. Đó là vào lúc trời gần sáng. Khi mà khí âm còn nặng nề, khí dương mới bắt đầu xuất hiện. Trời đất bảng lảng giao hòa thì các Đào cùng các Kép bắt đầu trình diễn Mó cá và vào lúc các Kép bắt các Đào Xoan thì các loại đèn nến trong đình đều phải tắt hết, chỉ có hương thắp trên Thượng cung. Chính vì vậy, hát Xoan trở thành một dạng nghi thức không thể thiếu được trong ngày mở tiệc làng đầu năm. Nó trở thành một tập quán sâu sắc, lâu đời của người dân các xã vùng Xoan ở Phú Thọ. Chúng ta đều biết hát Xoan Phú Thọ là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại là đặc trưng của Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Ta có thể thấy trong bài Xoan sau: “Lăng tẩm tự năm nào, núi Tản, sông Đà, non nước vẫn quy về đất Tổ Văn minh đương buổi mới, con Hồng, cháu Lạc, giống nòi còn biết nhớ mồ ông”. [Hạ thời- Tổng tập hát Xoan Phú Thọ]

30 Hay trong bài Xoan mời Vua: Mười hai phu kiện bước ơ bước vào Tay lót lấy khăn đào ơ rước lấy cơ hồ mà vừa lên Vua lên thánh đức mà trị ơ trị vì Vua về mà nghe hát ơ mừng ơ làng mừng làng là sống lâu Chân con đạp đất, đầu con đội trời, cất tiếng con mời ơ Con rước cờ hồ mà vừa lên [“Nguyễn Thị Sen- Trong bài Nhập tịch mời vua”] Ta thấy rằng: Hát Xoan và phường Xoan như một cây cầu nối giữa dân làng với thần linh, khiến cho thần Thành Hoàng(Vua) hiểu được ước nguyện của họ mà ban cho họ những điều tốt đẹp như lời cầu khấn, tránh được mọi tai ương bệnh tật. Thực tế, người nông dân có một lòng tin tưởng vững chắc vào các lễ nghi tế lễ, những lời chúc nguyện của hát Xoan sẽ đem lại hiệu quả thực tế trong cuộc sống hiện tại. Nội dung của hát Xoan phản ánh tín ngưỡng thờ vua Hùng, tổ tiên của người Việt, một hình thức tín ngưỡng rất đặc biệt ở Việt Nam. Theo kết quả điều tra năm 2010 cho thấy, hát Xoan gắn với 30 cửa đình, đền thuộc vùng trung tâm bộ Văn Lang, nay là Phú Thọ và Vĩnh Phúc, trong đó đa số là các di tích thờ Hùng Vương và các nhân vật thời Hùng Vương. Nội dung của hát Xoan phản ánh tín ngưỡng thờ vua Hùng và thờ lúa nước của cư dân Văn Lang. Nghi lễ hát thờ, hát quả cách trước bàn thờ thành hoàng nhằm mời vua về dự hội và phù hộ cho dân làng được phong đăng hòa cốc, mùa màng bội thu, dân chúng khang ninh thịnh vượng. Nội dung ngôn ngữ của hát Xoan vừa mang tính dân dã, vừa mang tính bác học của các nhà Nho với các bài thơ phản ánh thiên nhiên, phản ánh cuộc sống lao động và đặc biệt là sự thể hiện lòng thành kính với các vua Hùng và thần linh có công bảo trợ cho cuộc sống của dân làng. Như vậy hát Xoan là dân ca bản địa, hình thành từ cuộc sống sản xuất của cư dân trồng lúa nước thời đại Văn Lang, phản ánh tín ngưỡng và ước vọng của

31 người Việt cổ. Trải qua chặng đường dài của lịch sử, khi Nho giáo du nhập cùng tín ngưỡng thờ thành hoàng xuất hiện, hát Xoan mang thêm nội dung Nho giáo, vua Hùng được tôn làm thành hoàng, vừa là Thánh vương, Thánh tổ bảo trợ cuộc sống nhân dân. Điều này hoàn toàn phù hợp với tâm lý, phong tục của cư dân bản địa. Như vậy tín ngưỡng thờ vua Hùng được khẳng định và nâng cao trong hát Xoan, ngày càng phát triển, trường tồn trong lòng xã hội nông nghiệp Việt Nam. Yếu tố tín ngưỡng trong diễn hát Xoan được thể hiện rõ nhất là trong chặng hát nghi lễ. Đây là phần lễ hát múa phục vụ các nghi lễ. Những người hát nghi lễ phải được tuyển chọn kỹ càng thể hiện nghiêm túc từ trang phục, giọng hát, điệu múa. Khởi đầu hát nghi lễ là phải có mâm lễ dâng lên. Sau đó hát chào Vua và mời đức Vua về đình làng dự lễ hội. Khi các thủ tục dâng lễ đã hoàn tất. Đoàn kiệu bát cống do 8 trai làng trẻ trung khôi ngô tuấn tú chưa vợ, nhà không có tang chế, với đầy đủ trướng, phướn, tiếng chiêng vang lên khởi kiệu rước Vua từ điện về đình. Khi rước có 4 đào Xoan trẻ tuổi chưa chồng, đi dưới gầm kiệu hát điệu phụ giá: “Tám người trai kiệu bước vào Tay lót khăn đào rước lấy vua lên Vui lên thánh đức trị vì Vua về nghe hát mừng làng sống lâu” [Nguyễn Thị Sen- Nhập tịch mời Vua] Sau nghi lễ khởi đầu rước kiệu Vua vào nội điện là đến giáo trống và giáo pháo thể hiện hai làn điệu múa và hát trình diễn thành liên khúc. Trong giáo trống được thể hiện hai âm, âm trầm và âm cao (âm trầm lá tầm); (âm cao gọi là vông) muốn thể hiện âm tầm và vông của trống phải có mâm cơm bưng lên mặt trống. Gọi là trống cơm do phường Xoan vỗ vang lên trong tiệc đình làng, cầu mong cho trăm họ no đủ, an hòa phúc lộc được thể hiện bằng lời ca như:

32 “Trống này bé bé mà vẽ rồng vàng Đôi tay tôi nâng cả đám làng Trống tôi vỗ bến “tầm” thờ Vua, thờ chúa Trống tôi vỗ nên “Vông” Thờ Đức Đại vương” [Đóng đám- Tổng Tập hát Xoan Phú Thọ] Sau giáo trống, giáo pháo là điệu thơ nhang. Thơ nhang là làn điệu hát dâng hương lên bàn thờ Đại Vương, cầu xin vua giáng phúc cho dân làng. Khi múa hát các đoàn, Xoan tây cầm nhang vừa múa vừa hát có câu: “Cầu Vua lên ngự ngai vàng Vua về nghe hát mừng làng sống lâu”. [Nguyễn Thị Sen- Mời vua”] Trong bài Xoan nhập tịch có câu: Vua vâng làng này đi đánh cá sông Đánh hòa cho được cá kình cá thú Vua vâng làng này đi trồng bầu trồng đỗ Quả bầu bằng cả nồi hổ Quả đỗ dài bằng thước năm… [Nhập tịch- Tổng tập hát Xoan Phú Thọ] Rõ ràng nội dung mà hát Xoan phản ánh ở đây là khấn nguyện các thần linh cũng như vua (thành hoàng làng) cả về vâng làng vâng chạ. Tín ngưỡng thành hoàng làng là một tín ngưỡng truyền thống của người Việt. Đó là sự thờ tế một vị thần của một cộng đồng người định cư trên một địa vực nhất định. Với các cộng đồng du canh du cư hẳn chưa thể có tín ngưỡng thành hoàng làng, tín ngưỡng có thể ra đời cùng nền kinh tế nông nghiệp lúa nước. Ngoài ra đến với hát Xoan ở xã Hy Cương chúng ta sẽ được thưởng thức những bài Xoan mang dấu ấn của một tập tục văn hóa riêng biệt. Chẳng hạn như phong tục mời rượu trong đám cưới nơi đây được thể hiện qua hát Xoan mà nghệ nhân ghi chép lại được rất độc đáo:

33 Ngày vui mời chén rượu này Nâng ly ta cạn không say không về. Chúc nhau sức khỏe tràn trề Giàu sang phú quý đi về có nhau. ….……….. [Mời rượu đám cưới- Nghệ nhân Nguyễn Thị Sen] Đây là nội dung chủ yếu, là đặc trưng của hát Xoan nơi đây phản ánh những phong tục, tín ngưỡng bình dị hiện diện trong giao tiếp cũng như cách mà người dân tưởng nhớ vua Hùng vào mỗi dịp lễ hội, hay trong những phong tục hết sức đời thường như mời trầu, mời nước chè, hay phong tục cưới hỏi. 2.1.2. Hát Xoan phản ánh ước mơ, niềm lạc quan của người lao động Cứ mỗi độ Tết đến xuân về, người dân quê hát Xoan lại nô nức đón chờ làng vào hội với tiếng hát Xoan bay bổng ngọt ngào. Sau một năm lao động nhọc nhằn vất vả, người ta được đến với hội Xoan, được xem và nghe hát Xoan để quên đi mọi nỗi lo toan đời thường. Mỗi làn điệu Xoan thấm sâu vào tâm hồn, đưa người ta đến với những ước mơ bay bổng, ước mơ về một cuộc sống đủ đầy hạnh phúc. Cùng với những mơ ước lạc quan của các tầng lớp trong xã hội, hát Xoan còn đem lại một đời sống tình cảm phong phú, chân thực cho người lao động. Một bộ phận lớn của Xoan là những câu hát giao duyên nam nữ. Tình yêu trai gái của người lao động hết sức mộc mạc nhưng không kém phần tha thiết và chứa đầy tinh thần lạc quan yêu đời. Với các tiết mục chứa đầy mơ ước lạc quan và nội dung trữ tình giao duyên với niềm vui trong sáng, tính chất lãng mạn, hát Xoan thực sự đem lại cho người xem một cuộc sống tinh thần phong phú, lạc quan yêu đời. Đó cũng chính là một trong những điểm khiến Xoan đi vào lòng người và sống mãi trong cộng đồng dân tộc. Hát Xoan là tài sản tinh thần của quần chúng nhân dân lao động, nó được bắt nguồn từ cuộc sống lao động của người nông dân và gắn liền với phong tục, tập quán của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước. Hát Xoan thể hiện ước