Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn hoá Việt Nam: Hát xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ với vấn đề giáo dục ở trường phổ thông

6,773
769
105
24
1.3 Khái quát v hát Xoan Hy Cƣơng, huyện Lâm Thao, tnh Phú Th.
Đến với Hy Cương chúng ta được đến với không gian văn hóa hát Xoan
mang du n ca thi dựng nước gi ớc Văn Lang Âu Lạc. Tuy đây không
phi làng Xoan c nhưng đây nơi hiện lưu gi nhng trầm tích văn hóa
ca mt thi dựng nước và gi c ca dân tc ta cũng như hát Xoan nơi đây
có ni dung phn ánh khá nhiều lĩnh vực trong cuc sng, ngay c những điều
gin d đời thường nhất cũng được hát Xoan nơi đây nhắc đến.
Đây địa phương hiện s ng ngh nhân nhiu nht trong huyn
Lâm Thao, Phú Th vi 4 ngh nhân gm:
H và tên
Năm
sinh
Gii
tính
Địa ch
Nguyn Th Sen
1957
N
Làng C Tích, xã Hy Cương,
huyn Lâm thao, Phú Th
Nguyn Th Thu Hng
1972
N
Làng C Tích, HY
Cương, huyện Lâm Thao,
Phú Th
Nguyễn Văn Quyết
1964
Nam
Làng Máy, Hy Cương,
Lâm Thao, Phú th
Hoàng Th Thu Uyên
1960
N
Làng C Tích, Hy Cương,
Lâm Thao, Phú Th
Như vậy, các ngh nhân hát Xoan Hy Cương đa sốn độ tui
trung niên, chưa quá già nhưng cũng không còn trẻ. độ tui này, l nim
say mê hát Xoan đã trở nên sâu sc, thi gian thực hành hát Xoan cũng đủ dài,
dày để tiếp tc truyn dy cho các thế h sau. Khi được tác gi phng vn,
Sen chia sẻ: “Bà các ngh nhân đây bắt đầu hát Xoan t khi lên 10 tui
đến nay bà đã có trên 50 năm hát Xoan, bà được truyn dy hát Xoan t thế h
trước và đến bà hin tại là đời th năm được kế thừa hát Xoan mà cha công để
li. Các ngh nhân đây sẽ hát Xoan vào dp l hi l hi đây từ tháng
24 1.3 Khái quát về hát Xoan ở xã Hy Cƣơng, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. Đến với Hy Cương chúng ta được đến với không gian văn hóa hát Xoan mang dấu ấn của thời dựng nước giữ nước Văn Lang Âu Lạc. Tuy đây không phải là làng Xoan cổ nhưng đây là nơi hiện lưu giữ những trầm tích văn hóa của một thời dựng nước và giữ nước của dân tộc ta cũng như hát Xoan nơi đây có nội dung phản ánh khá nhiều lĩnh vực trong cuộc sống, ngay cả những điều giản dị đời thường nhất cũng được hát Xoan nơi đây nhắc đến. Đây là địa phương hiện có số lượng nghệ nhân nhiều nhất trong huyện Lâm Thao, Phú Thọ với 4 nghệ nhân gồm: Stt Họ và tên Năm sinh Giới tính Địa chỉ 1 Nguyễn Thị Sen 1957 Nữ Làng Cổ Tích, xã Hy Cương, huyện Lâm thao, Phú Thọ 2 Nguyễn Thị Thu Hằng 1972 Nữ Làng Cổ Tích, xã HY Cương, huyện Lâm Thao, Phú Thọ 3 Nguyễn Văn Quyết 1964 Nam Làng Máy, xã Hy Cương, Lâm Thao, Phú thọ 4 Hoàng Thị Thu Uyên 1960 Nữ Làng Cổ Tích, Hy Cương, Lâm Thao, Phú Thọ Như vậy, các nghệ nhân hát Xoan ở xã Hy Cương đa số là nữ ở độ tuổi trung niên, chưa quá già nhưng cũng không còn trẻ. Ở độ tuổi này, có lẽ niềm say mê hát Xoan đã trở nên sâu sắc, thời gian thực hành hát Xoan cũng đủ dài, dày để tiếp tục truyền dạy cho các thế hệ sau. Khi được tác giả phỏng vấn, bà Sen chia sẻ: “Bà và các nghệ nhân ở đây bắt đầu hát Xoan từ khi lên 10 tuổi đến nay bà đã có trên 50 năm hát Xoan, bà được truyền dạy hát Xoan từ thế hệ trước và đến bà hiện tại là đời thứ năm được kế thừa hát Xoan mà cha công để lại. Các nghệ nhân ở đây sẽ hát Xoan vào dịp lễ hội và lễ hội ở đây từ tháng
25
Giêng cho đến hết tháng 3 âm lch (mùa xuân) và ngày rm, mùng mt âm lch
hàng tháng, trong các dp trọng đại như cưới hỏi. Hát Xoan được các ngh nhân
thc hiện là để gìn gi tín ngưỡng th cúng Hùng Vương, mong một cuc sng
yên bình ấm no, xua tan đi mệt nhc của lao động thường ngày, hnh phúc la
đôi được trn vn” (Phỏng vn ngày 18-9-2020).
Hy ơng cũng một trong những điển hình ca trong huyn
Lâm Thao nơi tập trung đào to, bồi dưỡng các lp ngh nhân kế cn, m
các lp Xoan trong cộng đồng, thành lp các câu lc b Hát Xoan và đưa Xoan
vào trường học… Đến nay, xã có 7 câu lc b vi trên 100 thành viên yêu thích
và trình diễn Hát Xoan, các trường Tiu hc và THCS của xã đã thực hiện đưa
Hát Xoan vào ging dy thông qua b môn Âm nhc cp tiu hc Trung
học cơ sở, môn Ng Văn ở cp THPT. Ch trương này đã góp phần nâng cao
nhn thc, lòng t hào, trách nhim ca các thế h, nht là thế h tr trong vic
bo tn, phát huy giá tr di sản Hát Xoan; đưa số ợng người thc hành Xoan,
hiu biết v Hát Xoan tăng lên một cách đáng kể.
Trong thi gian thc hin luận văn, tôi đã điền dã, thu thập được t ch
yếu t ngh nhân Nguyn Th Sen 23 bài Xoan hiện được các ngh nhân ghi
chép bng s tay và thc hành hát trong các dp l hi, ngày rm, mùng mt âm
lch hàng tháng, trong các dp trọng đại như cưới hỏi trên địa bàn xã Hy Cương.
liệu này th đưc phân thành 3 nhóm theo ni dung phn ánh vi t l
như sau:
Th nht là nhóm bài hát Xoan phn ánh phong tục tín ngưỡng của người
dân nơi đây gồm 17 bài chiếm 74% s ng bài hát Xoan Hy Cương.
Th hai là nhóm bài hát Xoan phản ánh ước mơ, niềm lc quan ca nhân
dân lao động gm 2 bài chiếm 8,6% s ng bài hát Xoan xã Hy Cương.
Th ba là nhóm bài hát Xoan phn ánh tính yêu lứa đôi gồm 4 bài chiếm
17,4% s ng bài hát Xoan xã Hy Cương.
Hát Xoan xã Hy Cương nói riêng và hát Xoan Phú Thọ nói chung cũng
như các hình thức dân ca khác mt hiện tượng của văn hoá dân gian nói
25 Giêng cho đến hết tháng 3 âm lịch (mùa xuân) và ngày rằm, mùng một âm lịch hàng tháng, trong các dịp trọng đại như cưới hỏi. Hát Xoan được các nghệ nhân thực hiện là để gìn giữ tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, mong một cuộc sống yên bình ấm no, xua tan đi mệt nhọc của lao động thường ngày, hạnh phúc lứa đôi được trọn vẹn” (Phỏng vấn ngày 18-9-2020). Xã Hy Cương cũng là một trong những xã điển hình của trong huyện Lâm Thao là nơi tập trung đào tạo, bồi dưỡng các lớp nghệ nhân kế cận, mở các lớp Xoan trong cộng đồng, thành lập các câu lạc bộ Hát Xoan và đưa Xoan vào trường học… Đến nay, xã có 7 câu lạc bộ với trên 100 thành viên yêu thích và trình diễn Hát Xoan, các trường Tiểu học và THCS của xã đã thực hiện đưa Hát Xoan vào giảng dạy thông qua bộ môn Âm nhạc ở cấp tiểu học và Trung học cơ sở, môn Ngữ Văn ở cấp THPT. Chủ trương này đã góp phần nâng cao nhận thức, lòng tự hào, trách nhiệm của các thế hệ, nhất là thế hệ trẻ trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản Hát Xoan; đưa số lượng người thực hành Xoan, hiểu biết về Hát Xoan tăng lên một cách đáng kể. Trong thời gian thực hiện luận văn, tôi đã điền dã, thu thập được từ chủ yếu từ nghệ nhân Nguyễn Thị Sen 23 bài Xoan hiện được các nghệ nhân ghi chép bằng sổ tay và thực hành hát trong các dịp lễ hội, ngày rằm, mùng một âm lịch hàng tháng, trong các dịp trọng đại như cưới hỏi trên địa bàn xã Hy Cương. Tư liệu này có thể được phân thành 3 nhóm theo nội dung phản ánh với tỉ lệ như sau: Thứ nhất là nhóm bài hát Xoan phản ánh phong tục tín ngưỡng của người dân nơi đây gồm 17 bài chiếm 74% số lượng bài hát Xoan ở xã Hy Cương. Thứ hai là nhóm bài hát Xoan phản ánh ước mơ, niềm lạc quan của nhân dân lao động gồm 2 bài chiếm 8,6% số lượng bài hát Xoan ở xã Hy Cương. Thứ ba là nhóm bài hát Xoan phản ánh tính yêu lứa đôi gồm 4 bài chiếm 17,4% số lượng bài hát Xoan ở xã Hy Cương. Hát Xoan ở xã Hy Cương nói riêng và hát Xoan Phú Thọ nói chung cũng như các hình thức dân ca khác là một hiện tượng của văn hoá dân gian nói
26
chung và âm nhc dân gian nói riêng của người Vit đồng bng Bc B.
đã ra đời được nuôi dưỡng trong môi trường sinh thái t nhiên môi
trường lch s- kinh tế xã hi nhiều nghìn năm, ít nhất là khi cộng đồng người
Việt đặt chân trú vùng đồng bng sông Hng. Tri qua thời đại các vua
Hùng với nhà nước Văn Lang Âu Lc, thời đại độc lp t ch ca nhà nước
Đại Vit thời đại nhà nước phong kiến toàn thnh dưới triu Hu cho
đến khi chế độ phong kiến suy tàn Vit Nam, vào cui thế k XIX, Hát
Xoan vn hin din qua nhng biến thiên ca lch s, vn tn tại trong đời
sng tinh thn ca dân tộc. Điều đó chứng t sc sng bên trong, s biến đổi
theo hướng thích nghi đ tn ti của văn hoá dân gian Việt Nam nói chung
th loi Hát Xoan nói riêng.
Để bo tn phát huy giá tr di sản văn hóa phi vt th hát Xoan
chiến lược phát trin bn vng quc gia, nhim v chung ca toàn hi
trong đó giáo dục gi vai trò quan trng nht, bằng con đưng giáo dc
thông qua giáo dc, các giá tr v vt cht tinh thn, các kinh nghim hot
động thc tin, kinh nghim ng x, li sng, ngôn ng, phong tc, tập quán…
của cha ông được lưu truyền, tn tích, vn hành ni lin các thế h. Giáo dc
giúp cho hc sinh hiu biết v giá tr di sản văn hóa , tôn trọng, gi gìn và phát
huy văn hóa truyền thống văn hóa của dân tc.
Giáo dục văn hóa di sản trong trường ph thông nhm mục đích cung
cp cho hc sinh nhng kiến thức bản, nhng hiu biết v vốn văn hoá
truyn thng ca thế h cha ông trên quê hương mình. Hình thành và phát trin
hc sinh các k năng tiếp cn, khai thác tri thc và vốn văn hoá truyền thng
của địa phương để tiếp thu, hc hi, vn dng trong hoạt động hin tại cũng
như sau này. Giáo dục truyn thống văn hoá, bồi dưỡng ý thc dân tc, nâng
cao thái độ trân trng di sản văn hoá dân tộc trách nhiệm đối vi s phát
trin ca cộng đng quê hương, hình thành hc sinh tình cm trong sáng,
cao đẹp, yêu thương, gắn bó vi cộng đồng. Làm phong phú ni dung giáo dc
và giáo dục văn hóa thông qua văn học, góp phn giáo dc cho hc sinh nhân
26 chung và âm nhạc dân gian nói riêng của người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ. Nó đã ra đời và được nuôi dưỡng trong môi trường sinh thái tự nhiên và môi trường lịch sử- kinh tế xã hội nhiều nghìn năm, ít nhất là khi cộng đồng người Việt đặt chân cư trú ở vùng đồng bằng sông Hồng. Trải qua thời đại các vua Hùng với nhà nước Văn Lang Âu Lạc, thời đại độc lập tự chủ của nhà nước Đại Việt và thời đại nhà nước phong kiến toàn thịnh dưới triều Hậu Lê cho đến khi chế độ phong kiến suy tàn ở Việt Nam, vào cuối thế kỷ XIX, Hát Xoan vẫn hiện diện qua những biến thiên của lịch sử, vẫn tồn tại trong đời sống tinh thần của dân tộc. Điều đó chứng tỏ sức sống bên trong, sự biến đổi theo hướng thích nghi để tồn tại của văn hoá dân gian Việt Nam nói chung và thể loại Hát Xoan nói riêng. Để bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể hát Xoan là chiến lược phát triển bền vững quốc gia, là nhiệm vụ chung của toàn xã hội trong đó giáo dục giữ vai trò quan trọng nhất, bằng con đường giáo dục và thông qua giáo dục, các giá trị về vật chất và tinh thần, các kinh nghiệm hoạt động thực tiễn, kinh nghiệm ứng xử, lối sống, ngôn ngữ, phong tục, tập quán… của cha ông được lưu truyền, tồn tích, vận hành nối liền các thế hệ. Giáo dục giúp cho học sinh hiểu biết về giá trị di sản văn hóa , tôn trọng, giữ gìn và phát huy văn hóa truyền thống văn hóa của dân tộc. Giáo dục văn hóa di sản trong trường phổ thông nhằm mục đích cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản, những hiểu biết về vốn văn hoá truyền thống của thế hệ cha ông trên quê hương mình. Hình thành và phát triển ở học sinh các kỹ năng tiếp cận, khai thác tri thức và vốn văn hoá truyền thống của địa phương để tiếp thu, học hỏi, vận dụng trong hoạt động hiện tại cũng như sau này. Giáo dục truyền thống văn hoá, bồi dưỡng ý thức dân tộc, nâng cao thái độ trân trọng di sản văn hoá dân tộc và trách nhiệm đối với sự phát triển của cộng đồng và quê hương, hình thành ở học sinh tình cảm trong sáng, cao đẹp, yêu thương, gắn bó với cộng đồng. Làm phong phú nội dung giáo dục và giáo dục văn hóa thông qua văn học, góp phần giáo dục cho học sinh nhân
27
cách con người mi có tri thức và văn hoá, đáp ng yêu cu phát trin kinh tế -
xã hi trong thời đại mi.
Tiu kết
th thấy, Hy Cương, huyện Lâm Thao, Phú Th một vùng đất
giàu bn sắc văn hóa. Trong đó, hát Xoan chính một nét đẹp văn hóa tiêu
biu cùng tn tại trong đời sng xã hi của người dân nơi đây. Hát Xoan
Hy Cương mang một màu sắc khá đa dạng trong đời sng, mang nhng phong
tục tín ngưỡng riêng bit của người dân nơi đây. Đặc điểm t nhiên, đời sng
văn hóa - xã hi xã Hy Cương, huyện Lâm Thao chính là cái nôi nuôi dưỡng
các làn điệu hát Xoan ngt ngào, sâu lắng mang nét đặc trưng tiêu biểu cho dân
ca đồng bng Bc B Vit Nam ca tnh Phú Th nói chung. Trong đời sng
của con người Hy Cương nói riêng, Phú Thọ nói chung, hát Xoan cũng
mt yếu t không th thiếu.
Nhng nét khái lược v lch sử, điều kin t nhiên, xã hội, đời sống văn
hóa, văn học dân gian trong đó hát Xoan Hy Cương, Lâm Thao, Phú
Th chính là nhng yếu t cơ s có vai trò quan trọng để chúng tôi tìm hiu giá
tr ni dung ngh thut ca hát Xoan nơi đây từ góc độ văn bản ngh thut
ngôn t gn với môi trường sinh hot dân gian chương tiếp theo.
27 cách con người mới có tri thức và văn hoá, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội trong thời đại mới. Tiểu kết Có thể thấy, xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, Phú Thọ là một vùng đất giàu bản sắc văn hóa. Trong đó, hát Xoan chính là một nét đẹp văn hóa tiêu biểu cùng tồn tại trong đời sống xã hội của người dân nơi đây. Hát Xoan ở xã Hy Cương mang một màu sắc khá đa dạng trong đời sống, mang những phong tục tín ngưỡng riêng biệt của người dân nơi đây. Đặc điểm tự nhiên, đời sống văn hóa - xã hội ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao chính là cái nôi nuôi dưỡng các làn điệu hát Xoan ngọt ngào, sâu lắng mang nét đặc trưng tiêu biểu cho dân ca đồng bằng Bắc Bộ Việt Nam của tỉnh Phú Thọ nói chung. Trong đời sống của con người xã Hy Cương nói riêng, Phú Thọ nói chung, hát Xoan cũng là một yếu tố không thể thiếu. Những nét khái lược về lịch sử, điều kiện tự nhiên, xã hội, đời sống văn hóa, văn học dân gian trong đó có hát Xoan ở xã Hy Cương, Lâm Thao, Phú Thọ chính là những yếu tố cơ sở có vai trò quan trọng để chúng tôi tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật của hát Xoan nơi đây từ góc độ văn bản nghệ thuật ngôn từ gắn với môi trường sinh hoạt dân gian ở chương tiếp theo.
28
Chƣơng 2
NI DUNG VÀ NGH THUT CA HÁT XOAN XÃ HY CƢƠNG,
HUYN LÂM THAO, TNH PHÚ TH
2.1. Ni dung ca hát Xoan xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tnh Phú Th
2.1.1. Hát Xoan phản ánh đời sống tín ngưỡng, phong tc ca người lao động
Hát Xoan ra đời t tín ngưỡng dân gian (tín ngưỡng th lúa, th Thành
hoàng, th Vua, th T tiên…) của người Vit c vùng Kinh đô Văn Lang.
Nhng nội dung tín ngưỡng này đưc phản ánh sâu đậm trong ni dung và hình
thc Hát Xoan, tr thành ni dung quan trng nht ca loi hình dân ca này. Có
th nói, yếu t tín ngưỡng như một si ch xuyên sut toàn b quá trình din
ng Xoan, không ch phn hát th, các qu cách mà c trong các tiết mc
giao duyên nam n. Vi tính chất tín ngưỡng, Hát Xoan tr thành mt loi dân
ca nghi l phong tc không th thiếu trong l hi vùng Xoan. Hi làng m ra,
sau nghi thc cáo tế phường Xoan hát trong lòng đình, ngay trước bàn th
thánh để mi Vua, Thành hoàng, t tiên các h Xoan v d hi, xem hát và phù
h cho làng năm đó được mùa, dân khang vt thịnh. Như vậy, đối vi dân làng,
nghi l Hát Xoan là nghi l bt buc có tính bài bản, trước tiên để khn cu
Thành hoàng phù h. Nghi l đó càng trở nên đặc bit quan trọng đối vi mt
xã hi nông nghiệp “dĩ nông vi bản”. Người ta coi Hát Xoan và phường Xoan
như một cây cu ni gia dân làng vi thn linh, khiến cho thn Thành hoàng
hiểu được ước nguyn ca h ban cho h những điều tốt đẹp như lời cu
khấn, tránh được mọi tai ương bnh tt. Thc tế, người nông dân có mt lòng
tin tưởng vng chc vào các l nghi tế l, nhng li chúc nguyn ca Hát Xoan
s đem lại hiu qu thc tế trong cuc sng hin ti.
Theo S Văn hóa Thông tin Du lch tnh Phú Th, Hát Xoan mt
ngh thuật được sinh ra t tín ngưỡng nông nghip trồng lúa nước được ra
đời trên miền đất ci ngun ca dân tộc nơi nhiều l hội dân gian được t
chức hàng năm vào dịp mùa xuân, do đó nó mang đầy đủ tính cht ca nền văn
28 Chƣơng 2 NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT CỦA HÁT XOAN Ở XÃ HY CƢƠNG, HUYỆN LÂM THAO, TỈNH PHÚ THỌ 2.1. Nội dung của hát Xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ 2.1.1. Hát Xoan phản ánh đời sống tín ngưỡng, phong tục của người lao động Hát Xoan ra đời từ tín ngưỡng dân gian (tín ngưỡng thờ lúa, thờ Thành hoàng, thờ Vua, thờ Tổ tiên…) của người Việt cổ vùng Kinh đô Văn Lang. Những nội dung tín ngưỡng này được phản ánh sâu đậm trong nội dung và hình thức Hát Xoan, trở thành nội dung quan trọng nhất của loại hình dân ca này. Có thể nói, yếu tố tín ngưỡng như một sợi chỉ xuyên suốt toàn bộ quá trình diễn xướng Xoan, không chỉ ở phần hát thờ, các quả cách mà cả ở trong các tiết mục giao duyên nam nữ. Với tính chất tín ngưỡng, Hát Xoan trở thành một loại dân ca nghi lễ phong tục không thể thiếu trong lễ hội vùng Xoan. Hội làng mở ra, sau nghi thức cáo tế là phường Xoan hát trong lòng đình, ngay trước bàn thờ thánh để mời Vua, Thành hoàng, tổ tiên các họ Xoan về dự hội, xem hát và phù hộ cho làng năm đó được mùa, dân khang vật thịnh. Như vậy, đối với dân làng, nghi lễ Hát Xoan là nghi lễ bắt buộc có tính bài bản, trước tiên là để khẩn cầu Thành hoàng phù hộ. Nghi lễ đó càng trở nên đặc biệt quan trọng đối với một xã hội nông nghiệp “dĩ nông vi bản”. Người ta coi Hát Xoan và phường Xoan như một cây cầu nối giữa dân làng với thần linh, khiến cho thần Thành hoàng hiểu được ước nguyện của họ mà ban cho họ những điều tốt đẹp như lời cầu khấn, tránh được mọi tai ương bệnh tật. Thực tế, người nông dân có một lòng tin tưởng vững chắc vào các lễ nghi tế lễ, những lời chúc nguyện của Hát Xoan sẽ đem lại hiệu quả thực tế trong cuộc sống hiện tại. Theo Sở Văn hóa Thông tin và Du lịch tỉnh Phú Thọ, Hát Xoan là một nghệ thuật được sinh ra từ tín ngưỡng nông nghiệp trồng lúa nước nó được ra đời trên miền đất cội nguồn của dân tộc nơi có nhiều lễ hội dân gian được tổ chức hàng năm vào dịp mùa xuân, do đó nó mang đầy đủ tính chất của nền văn
29
hoá ci ngun c xưa nhất. Mặt khác, Hát Xoan mang đậm yếu t tín
ngưỡng, tâm linh được hát tại đình làng nơi thờ Thành Hoàng để th hin
ước nguyn cầu đảo linh thiêng. Chính vậy, Hát Xoan mang đậm tính cht
phn thc th hin qua hình thc trình din, lời ca điệu múa th hiện như
trong th hát Cài Huê và Mó Cá là diễn xướng thiêng liêng được hát để kết thúc
mt cuc trình din hát Xoan. H quan nim hát Cài Huê, Mó Cá có ảnh hưởng
sâu sắc đến mùa màng, đến s sinh sôi phát trin ging nòi. Do vy, không bao
gi h b qua hai lối hát đó, vì họ s rng nếu b qua hai lối hát đó thì dân làng
s chu cnh mất mùa, đói kém gặp thiên tai hn hán hoặc lt.v...v.
trong c hai lối hát này đều có các Đào Xoan và các trai làng cùng trình diễn để
các trai làng bt lấy đào hoặc các đào bắt lấy trai làng để ợng trưng cho âm-
dương; Nam- N giao phối để sinh sôi ny n, vy các c gọi đây “Âm
dương hợp đức” để sinh thành. Trong li hát Xoan cổ, Cài Huê, được
trình din vào thời điểm linh thiêng nhất. Đó vào lúc tri gn sáng. Khi
khí âm còn nng nề, khí dương mới bắt đầu xut hin. Trời đất bng lng giao
hòa thì các Đào cùng các Kép bắt đầu trình din Mó cá và vào lúc các Kép bt
các Đào Xoan thì các loại đèn nến trong đình đều phi tt hết, ch hương
thắp trên Thượng cung.
Chính vy, hát Xoan tr thành mt dng nghi thc không th thiếu
đưc trong ngày m tiệc làng đầu năm. Nó trở thành mt tp quán sâu sc, lâu
đời của người dân các vùng Xoan Phú Th. Chúng ta đều biết hát Xoan
Phú Th là Di sản văn hóa phi vật th cn bo v khn cp ca nhân loại là đặc
trưng của Tín ngưỡng th cúng Hùng Vương.
Ta có th thy trong bài Xoan sau:
“Lăng tẩm t năm nào, núi Tản, sông Đà, non nước vn quy v đất T n
minh đương bui mi, con Hng, cháu Lc, ging nòi còn biết nh m ông”.
[H thi- Tng tp hát Xoan Phú Th]
29 hoá cội nguồn và cổ xưa nhất. Mặt khác, Hát Xoan mang đậm yếu tố tín ngưỡng, tâm linh được hát tại đình làng là nơi thờ Thành Hoàng để thể hiện ước nguyện cầu đảo linh thiêng. Chính vì vậy, Hát Xoan mang đậm tính chất phồn thực thể hiện qua hình thức trình diễn, lời ca và điệu múa thể hiện như trong thể hát Cài Huê và Mó Cá là diễn xướng thiêng liêng được hát để kết thúc một cuộc trình diễn hát Xoan. Họ quan niệm hát Cài Huê, Mó Cá có ảnh hưởng sâu sắc đến mùa màng, đến sự sinh sôi phát triển giống nòi. Do vậy, không bao giờ họ bỏ qua hai lối hát đó, vì họ sợ rằng nếu bỏ qua hai lối hát đó thì dân làng sẽ chịu cảnh mất mùa, đói kém và gặp thiên tai hạn hán hoặc lũ lụt.v...v. Vì trong cả hai lối hát này đều có các Đào Xoan và các trai làng cùng trình diễn để các trai làng bắt lấy đào hoặc các đào bắt lấy trai làng để tượng trưng cho âm- dương; Nam- Nữ giao phối để sinh sôi nảy nở, vì vậy các cụ gọi đây là “Âm dương hợp đức” để sinh thành. Trong lối hát Xoan cổ, Cài Huê, Mó Cá được trình diễn vào thời điểm linh thiêng nhất. Đó là vào lúc trời gần sáng. Khi mà khí âm còn nặng nề, khí dương mới bắt đầu xuất hiện. Trời đất bảng lảng giao hòa thì các Đào cùng các Kép bắt đầu trình diễn Mó cá và vào lúc các Kép bắt các Đào Xoan thì các loại đèn nến trong đình đều phải tắt hết, chỉ có hương thắp trên Thượng cung. Chính vì vậy, hát Xoan trở thành một dạng nghi thức không thể thiếu được trong ngày mở tiệc làng đầu năm. Nó trở thành một tập quán sâu sắc, lâu đời của người dân các xã vùng Xoan ở Phú Thọ. Chúng ta đều biết hát Xoan Phú Thọ là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại là đặc trưng của Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Ta có thể thấy trong bài Xoan sau: “Lăng tẩm tự năm nào, núi Tản, sông Đà, non nước vẫn quy về đất Tổ Văn minh đương buổi mới, con Hồng, cháu Lạc, giống nòi còn biết nhớ mồ ông”. [Hạ thời- Tổng tập hát Xoan Phú Thọ]
30
Hay trong bài Xoan mi Vua:
i hai phu kiện bước ơ bước vào
Tay lót lấy khăn đào ơ rước lấy cơ hồ mà va lên
Vua lên thánh đức mà tr ơ trị
Vua v mà nghe hát ơ mừng ơ làng mừng làng là sng lâu
Chân con đạp đất, đầu con đội tri, ct tiếng con mời ơ
Con rước c h mà va lên
[“Nguyễn Th Sen- Trong bài Nhp tch mời vua”]
Ta thy rng: Hát Xoan phường Xoan như một cây cu ni gia dân
làng vi thn linh, khiến cho thn Thành Hoàng(Vua) hiểu được ước nguyn
ca h mà ban cho h những điều tốt đẹp như lời cu khấn, tránh được mi tai
ương bnh tt. Thc tế, người nông dân một lòng tin tưởng vng chc vào
các l nghi tế l, nhng li chúc nguyn ca hát Xoan s đem lại hiu qu thc
tế trong cuc sng hin ti.
Ni dung ca hát Xoan phản ánh tín ngưỡng th vua Hùng, t tiên ca
ngưi Vit, mt hình thức tín ngưng rất đặc bit Vit Nam. Theo kết qu
điều tra năm 2010 cho thấy, hát Xoan gn vi 30 cửa đình, đn thuc vùng
trung tâm b Văn Lang, nay là Phú Thọ Vĩnh Phúc, trong đó đa s là các di
tích th Hùng Vương các nhân vt thời Hùng Vương. Nội dung ca hát
Xoan phản ánh tín ngưỡng th vua Hùng và th lúa nước của cư dân Văn Lang.
Nghi l hát th, hát qu cách trước bàn th thành hoàng nhm mi vua v d
hi và phù h cho dân làng được phong đăng hòa cc, mùa màng bi thu, dân
chúng khang ninh thịnh vượng. Ni dung ngôn ng ca hát Xoan va mang
tính dân dã, va mang tính bác hc ca các nhà Nho với các bài thơ phn ánh
thiên nhiên, phn ánh cuc sống lao động và đặc bit là s th hin lòng thành
kính vi các vua Hùng và thn linh có công bo tr cho cuc sng ca dân làng.
Như vậy hát Xoan dân ca bản đa, hình thành t cuc sng sn xut của cư
dân trồng lúa nước thời đại Văn Lang, phản ánh tín ngưỡng ước vng ca
30 Hay trong bài Xoan mời Vua: Mười hai phu kiện bước ơ bước vào Tay lót lấy khăn đào ơ rước lấy cơ hồ mà vừa lên Vua lên thánh đức mà trị ơ trị vì Vua về mà nghe hát ơ mừng ơ làng mừng làng là sống lâu Chân con đạp đất, đầu con đội trời, cất tiếng con mời ơ Con rước cờ hồ mà vừa lên [“Nguyễn Thị Sen- Trong bài Nhập tịch mời vua”] Ta thấy rằng: Hát Xoan và phường Xoan như một cây cầu nối giữa dân làng với thần linh, khiến cho thần Thành Hoàng(Vua) hiểu được ước nguyện của họ mà ban cho họ những điều tốt đẹp như lời cầu khấn, tránh được mọi tai ương bệnh tật. Thực tế, người nông dân có một lòng tin tưởng vững chắc vào các lễ nghi tế lễ, những lời chúc nguyện của hát Xoan sẽ đem lại hiệu quả thực tế trong cuộc sống hiện tại. Nội dung của hát Xoan phản ánh tín ngưỡng thờ vua Hùng, tổ tiên của người Việt, một hình thức tín ngưỡng rất đặc biệt ở Việt Nam. Theo kết quả điều tra năm 2010 cho thấy, hát Xoan gắn với 30 cửa đình, đền thuộc vùng trung tâm bộ Văn Lang, nay là Phú Thọ và Vĩnh Phúc, trong đó đa số là các di tích thờ Hùng Vương và các nhân vật thời Hùng Vương. Nội dung của hát Xoan phản ánh tín ngưỡng thờ vua Hùng và thờ lúa nước của cư dân Văn Lang. Nghi lễ hát thờ, hát quả cách trước bàn thờ thành hoàng nhằm mời vua về dự hội và phù hộ cho dân làng được phong đăng hòa cốc, mùa màng bội thu, dân chúng khang ninh thịnh vượng. Nội dung ngôn ngữ của hát Xoan vừa mang tính dân dã, vừa mang tính bác học của các nhà Nho với các bài thơ phản ánh thiên nhiên, phản ánh cuộc sống lao động và đặc biệt là sự thể hiện lòng thành kính với các vua Hùng và thần linh có công bảo trợ cho cuộc sống của dân làng. Như vậy hát Xoan là dân ca bản địa, hình thành từ cuộc sống sản xuất của cư dân trồng lúa nước thời đại Văn Lang, phản ánh tín ngưỡng và ước vọng của
31
ngưi Vit c. Tri qua chặng đường dài ca lch s, khi Nho giáo du nhp
cùng tín ngưỡng th thành hoàng xut hin, hát Xoan mang thêm ni dung Nho
giáo, vua Hùng được tôn làm thành hoàng, vừa Thánh vương, Thánh tổ bo
tr cuc sống nhân dân. Điều này hoàn toàn phù hp vi tâm lý, phong tc ca
dân bản địa. Như vậy tín ngưỡng th vua Hùng được khẳng định nâng
cao trong hát Xoan, ngày càng phát trin, tng tn trong lòng hi nông
nghip Vit Nam.
Yếu t tín ngưỡng trong diễn hát Xoan được th hin nht trong
chng hát nghi lễ. Đây là phần l hát múa phc v các nghi l. Những người hát
nghi l phải được tuyn chn k càng th hin nghiêm túc t trang phc, ging
hát, điệu múa. Khởi đầu hát nghi l là phi có mâm l dâng lên. Sau đó hát chào
Vua và mời đức Vua v đình làng dự l hi. Khi các th tc dâng l đã hoàn tất.
Đoàn kiệu bát cng do 8 trai làng tr trung khôi ngô tuấn tú chưa vợ, nhà không
tang chế, với đầy đủ trướng, phướn, tiếng chiêng vang lên khi kiệu rước
Vua t đin v đình. Khi rước có 4 đào Xoan trẻ tuổi chưa chồng, đi dưới gm
kiệu hát điệu ph giá:
“Tám người trai kiệu bước vào
Tay lót khăn đào rước ly vua lên
Vui lên thánh đức tr
Vua v nghe hát mng làng sng lâu
[Nguyn Th Sen- Nhp tch mi Vua]
Sau nghi l khởi đầu rưc kiu Vua vào nội điện là đến giáo trng và giáo
pháo th hiện hai làn điệu múa hát trình din thành liên khúc. Trong giáo
trống được th hin hai âm, âm trm và âm cao (âm trm lá tm); (âm cao gi là
vông) mun th hin âm tm và vông ca trng phải có mâm cơm bưng lên mặt
trng. Gi trống cơm do phường Xoan v vang lên trong tiệc đình làng, cầu
mong cho trăm họ no đủ, an hòa phúc lc đưc th hin bng lời ca như:
31 người Việt cổ. Trải qua chặng đường dài của lịch sử, khi Nho giáo du nhập cùng tín ngưỡng thờ thành hoàng xuất hiện, hát Xoan mang thêm nội dung Nho giáo, vua Hùng được tôn làm thành hoàng, vừa là Thánh vương, Thánh tổ bảo trợ cuộc sống nhân dân. Điều này hoàn toàn phù hợp với tâm lý, phong tục của cư dân bản địa. Như vậy tín ngưỡng thờ vua Hùng được khẳng định và nâng cao trong hát Xoan, ngày càng phát triển, trường tồn trong lòng xã hội nông nghiệp Việt Nam. Yếu tố tín ngưỡng trong diễn hát Xoan được thể hiện rõ nhất là trong chặng hát nghi lễ. Đây là phần lễ hát múa phục vụ các nghi lễ. Những người hát nghi lễ phải được tuyển chọn kỹ càng thể hiện nghiêm túc từ trang phục, giọng hát, điệu múa. Khởi đầu hát nghi lễ là phải có mâm lễ dâng lên. Sau đó hát chào Vua và mời đức Vua về đình làng dự lễ hội. Khi các thủ tục dâng lễ đã hoàn tất. Đoàn kiệu bát cống do 8 trai làng trẻ trung khôi ngô tuấn tú chưa vợ, nhà không có tang chế, với đầy đủ trướng, phướn, tiếng chiêng vang lên khởi kiệu rước Vua từ điện về đình. Khi rước có 4 đào Xoan trẻ tuổi chưa chồng, đi dưới gầm kiệu hát điệu phụ giá: “Tám người trai kiệu bước vào Tay lót khăn đào rước lấy vua lên Vui lên thánh đức trị vì Vua về nghe hát mừng làng sống lâu” [Nguyễn Thị Sen- Nhập tịch mời Vua] Sau nghi lễ khởi đầu rước kiệu Vua vào nội điện là đến giáo trống và giáo pháo thể hiện hai làn điệu múa và hát trình diễn thành liên khúc. Trong giáo trống được thể hiện hai âm, âm trầm và âm cao (âm trầm lá tầm); (âm cao gọi là vông) muốn thể hiện âm tầm và vông của trống phải có mâm cơm bưng lên mặt trống. Gọi là trống cơm do phường Xoan vỗ vang lên trong tiệc đình làng, cầu mong cho trăm họ no đủ, an hòa phúc lộc được thể hiện bằng lời ca như:
32
“Trng này bé bé mà v rng vàng
Đôi tay tôi nâng cả đám làng
Trng tôi v bến “tầm” thờ Vua, th chúa
Trng tôi v nên “Vông”
Th Đức Đại vương”
[Đóng đám- Tng Tp hát Xoan Phú Th]
Sau giáo trống, giáo pháo điu thơ nhang. Thơ nhang làn điu hát
dâng hương lên bàn th Đại Vương, cầu xin vua giáng phúc cho dân làng. Khi
múa hát các đoàn, Xoan tây cầm nhang va múa va hát có câu:
“Cu Vua lên ng ngai vàng
Vua v nghe hát mng làng sống lâu”.
[Nguyn Th Sen- Mi vua”]
Trong bài Xoan nhp tch có câu:
Vua vâng làng này đi đánh cá sông
Đánh hòa cho được cá kình cá thú
Vua vâng làng này đi trồng bu trồng đỗ
Qu bu bng c ni h
Qu đỗ dài bằng thước năm…
[Nhp tch- Tng tp hát Xoan Phú Th]
Rõ ràng ni dung mà hát Xoan phn ánh đây khấn nguyn các thn
linh cũng như vua (thành hoàng làng) c v vâng làng vâng chạ. Tín ngưỡng
thành hoàng làng là một tín ngưỡng truyn thng của người Việt. Đó là sự th
tế mt v thn ca mt cộng đồng người định trên một đa vc nhất định.
Vi các cộng đồng du canh du cư hẳn chưa thể có tín ngưỡng thành hoàng làng,
tín ngưỡng có th ra đời cùng nn kinh tế nông nghiệp lúa nước.
Ngoài ra đến vi hát Xoan xã Hy Cương chúng ta s được thưởng thc
nhng bài Xoan mang du n ca mt tp tục văn hóa riêng bit. Chng hn
như phong tục mời rượu trong đám cưới nơi đây được th hin qua hát Xoan
mà ngh nhân ghi chép lại được rất độc đáo:
32 “Trống này bé bé mà vẽ rồng vàng Đôi tay tôi nâng cả đám làng Trống tôi vỗ bến “tầm” thờ Vua, thờ chúa Trống tôi vỗ nên “Vông” Thờ Đức Đại vương” [Đóng đám- Tổng Tập hát Xoan Phú Thọ] Sau giáo trống, giáo pháo là điệu thơ nhang. Thơ nhang là làn điệu hát dâng hương lên bàn thờ Đại Vương, cầu xin vua giáng phúc cho dân làng. Khi múa hát các đoàn, Xoan tây cầm nhang vừa múa vừa hát có câu: “Cầu Vua lên ngự ngai vàng Vua về nghe hát mừng làng sống lâu”. [Nguyễn Thị Sen- Mời vua”] Trong bài Xoan nhập tịch có câu: Vua vâng làng này đi đánh cá sông Đánh hòa cho được cá kình cá thú Vua vâng làng này đi trồng bầu trồng đỗ Quả bầu bằng cả nồi hổ Quả đỗ dài bằng thước năm… [Nhập tịch- Tổng tập hát Xoan Phú Thọ] Rõ ràng nội dung mà hát Xoan phản ánh ở đây là khấn nguyện các thần linh cũng như vua (thành hoàng làng) cả về vâng làng vâng chạ. Tín ngưỡng thành hoàng làng là một tín ngưỡng truyền thống của người Việt. Đó là sự thờ tế một vị thần của một cộng đồng người định cư trên một địa vực nhất định. Với các cộng đồng du canh du cư hẳn chưa thể có tín ngưỡng thành hoàng làng, tín ngưỡng có thể ra đời cùng nền kinh tế nông nghiệp lúa nước. Ngoài ra đến với hát Xoan ở xã Hy Cương chúng ta sẽ được thưởng thức những bài Xoan mang dấu ấn của một tập tục văn hóa riêng biệt. Chẳng hạn như phong tục mời rượu trong đám cưới nơi đây được thể hiện qua hát Xoan mà nghệ nhân ghi chép lại được rất độc đáo:
33
Ngày vui mời chén rượu này
Nâng ly ta cn không say không v.
Chúc nhau sc khe tràn tr
Giàu sang phú quý đi về có nhau.
….………..
[Mời rượu đám cưới- Ngh nhân Nguyn Th Sen]
Đây ni dung ch yếu, đặc trưng của hát Xoan nơi đây phản ánh
nhng phong tục, tín ngưỡng bình d hin din trong giao tiếp cũng như cách
mà người dân tưởng nh vua Hùng vào mi dp l hi, hay trong nhng phong
tc hết sức đời thường như mời tru, mời nước chè, hay phong tục cưới hi.
2.1.2. Hát Xoan phản ánh ước mơ, niềm lc quan của người lao động
C mỗi độ Tết đến xuân về, người dân quê hát Xoan li nức đón chờ
làng vào hi vi tiếng hát Xoan bay bng ngt ngào. Sau một năm lao động nhc
nhn vt vả, người ta được đến vi hội Xoan, được xem và nghe hát Xoan để
quên đi mọi nỗi lo toan đời thường. Mỗi làn điệu Xoan thm sâu vào tâm hn,
đưa người ta đến vi những ước mơ bay bổng, ước mơ về mt cuc sống đủ đầy
hnh phúc. Cùng vi những mơ ước lc quan ca các tng lp trong xã hi, hát
Xoan còn đem lại một đời sng tình cm phong phú, chân thực cho người lao
động. Mt b phn ln ca Xoan là nhng câu hát giao duyên nam n. Tình yêu
trai gái của người lao động hết sc mc mạc nhưng không kém phần tha thiết và
chứa đầy tinh thn lạc quan yêu đời. Vi các tiết mc chứa đầy mơ ước lc quan
và ni dung tr tình giao duyên vi nim vui trong sáng, tính cht lãng mn, hát
Xoan thc s đem lại cho người xem mt cuc sng tinh thn phong phú, lc
quan yêu đời. Đó cũng chính là một trong những điểm khiến Xoan đi vào lòng
ngưi và sng mãi trong cộng đồng dân tc.
Hát Xoan là tài sn tinh thn ca qun chúng nhân dân lao động, nó được
bt ngun t cuc sống lao động của người nông dân và gn lin vi phong tc,
tp quán của dân nông nghiệp trồng lúa nước. Hát Xoan th hiện ước
33 Ngày vui mời chén rượu này Nâng ly ta cạn không say không về. Chúc nhau sức khỏe tràn trề Giàu sang phú quý đi về có nhau. ….……….. [Mời rượu đám cưới- Nghệ nhân Nguyễn Thị Sen] Đây là nội dung chủ yếu, là đặc trưng của hát Xoan nơi đây phản ánh những phong tục, tín ngưỡng bình dị hiện diện trong giao tiếp cũng như cách mà người dân tưởng nhớ vua Hùng vào mỗi dịp lễ hội, hay trong những phong tục hết sức đời thường như mời trầu, mời nước chè, hay phong tục cưới hỏi. 2.1.2. Hát Xoan phản ánh ước mơ, niềm lạc quan của người lao động Cứ mỗi độ Tết đến xuân về, người dân quê hát Xoan lại nô nức đón chờ làng vào hội với tiếng hát Xoan bay bổng ngọt ngào. Sau một năm lao động nhọc nhằn vất vả, người ta được đến với hội Xoan, được xem và nghe hát Xoan để quên đi mọi nỗi lo toan đời thường. Mỗi làn điệu Xoan thấm sâu vào tâm hồn, đưa người ta đến với những ước mơ bay bổng, ước mơ về một cuộc sống đủ đầy hạnh phúc. Cùng với những mơ ước lạc quan của các tầng lớp trong xã hội, hát Xoan còn đem lại một đời sống tình cảm phong phú, chân thực cho người lao động. Một bộ phận lớn của Xoan là những câu hát giao duyên nam nữ. Tình yêu trai gái của người lao động hết sức mộc mạc nhưng không kém phần tha thiết và chứa đầy tinh thần lạc quan yêu đời. Với các tiết mục chứa đầy mơ ước lạc quan và nội dung trữ tình giao duyên với niềm vui trong sáng, tính chất lãng mạn, hát Xoan thực sự đem lại cho người xem một cuộc sống tinh thần phong phú, lạc quan yêu đời. Đó cũng chính là một trong những điểm khiến Xoan đi vào lòng người và sống mãi trong cộng đồng dân tộc. Hát Xoan là tài sản tinh thần của quần chúng nhân dân lao động, nó được bắt nguồn từ cuộc sống lao động của người nông dân và gắn liền với phong tục, tập quán của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước. Hát Xoan thể hiện ước