Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn hoá Việt Nam: Hát xoan ở xã Hy Cương, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ với vấn đề giáo dục ở trường phổ thông

6,767
769
105
14
chiêng, múa mi, trống đu, múa chuông… đã làm nên sự phong phú trong đời
sống văn hóa tinh thần của người dân vùng Đất Tổ. Nó được gìn gi nâng cao
các giá tr t đời này qua đời khác tr thành di sn quý giá góp phn bồi đắp
cho nền văn hóa của cộng đồng các dân tc Việt Nam thêm phong phú, đa sắc.
Phú Th còn các loi hình di sản văn hóa phi vt th ni tiếng khác
như: Xoan, Ghẹo, Trng quân, Trình nghề, Chàm thau, Đâm đuống, múa Tùng
dí, múa Mi, múa Chuông... của đồng bào các dân tc. V m thc có các món
ăn đặc sc ca các dân tộc như: Xôi ngũ sc, lợn thui, đốt, bánh tai, bánh
chưng, bánh giầy... đã khẳng định thêm mt ln na nhng dấu tích văn hóa,
tín ngưỡng, cuc sng, phong tc tp quán vô cùng phong phú ca các dân tc
anh em sinh sống trên địa bàn tnh.
1.2. Khái quát v Hát Xoan
1.2.1. Khái nim
Các cách hiu v hát Xoan t trước đến nay đều thng nht cho rng: hát
Xoan là hình ngh thuật độc đáo và đc bit bi s kết gia gia hát, múa
biu diễn, đồng thi là mt di sản văn hóa bi lời điệu của hát Xoan mang đậm
tính lch sử, văn hóa và đời sống tâm linh lâu đời của người dân Việt Nam. Đó
hình thc âm nhc c, kết hợp được yếu t văn hóa, lịch s ngh thut,
độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu; cha đng nhiu giá tr văn hóa và được
cộng đồng gìn gi qua nhiu thế k, không b biến mất trong đời sng hiện đại.
Nói cách khác, Hát xoan hội đủ các yêu cu cn thiết để đưc UNESCO
công nhn là Di sản văn hóa phi vật th ca nhân loại. Đó là hình thức âm nhc
c, kết hợp được yếu t văn hóa, lịch s ngh thuật, độc đáo li ca, giai
điệu làn điệu; chứa đựng nhiu giá tr văn hóa được cộng đng gìn gi
qua nhiu thế k, không b biến mất trong đời sng hiện đại.
Tiến sĩ Toàn, viện trưởng Vin âm nhc Vit Nam trong tp chí Văn
hoá Ngh thut, s 2/2000, tr. 7- 9 cho biết: “Theo nhận định ca nhng nhà
nghiên cu thì Hát Xoan là hoạt hình văn hoá nghệ thut c xưa của người Vit,
14 chiêng, múa mời, trống đu, múa chuông… đã làm nên sự phong phú trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân vùng Đất Tổ. Nó được gìn giữ nâng cao các giá trị từ đời này qua đời khác trở thành di sản quý giá góp phần bồi đắp cho nền văn hóa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam thêm phong phú, đa sắc. Phú Thọ còn có các loại hình di sản văn hóa phi vật thể nổi tiếng khác như: Xoan, Ghẹo, Trống quân, Trình nghề, Chàm thau, Đâm đuống, múa Tùng dí, múa Mời, múa Chuông... của đồng bào các dân tộc. Về ẩm thực có các món ăn đặc sắc của các dân tộc như: Xôi ngũ sắc, lợn thui, cá đốt, bánh tai, bánh chưng, bánh giầy... đã khẳng định thêm một lần nữa những dấu tích văn hóa, tín ngưỡng, cuộc sống, phong tục tập quán vô cùng phong phú của các dân tộc anh em sinh sống trên địa bàn tỉnh. 1.2. Khái quát về Hát Xoan 1.2.1. Khái niệm Các cách hiểu về hát Xoan từ trước đến nay đều thống nhất cho rằng: hát Xoan là hình nghệ thuật độc đáo và đặc biệt bởi sự kết giữa giữa hát, múa và biểu diễn, đồng thời là một di sản văn hóa bởi lời điệu của hát Xoan mang đậm tính lịch sử, văn hóa và đời sống tâm linh lâu đời của người dân Việt Nam. Đó là hình thức âm nhạc cổ, kết hợp được yếu tố văn hóa, lịch sử và nghệ thuật, độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu; chứa đựng nhiều giá trị văn hóa và được cộng đồng gìn giữ qua nhiều thế kỷ, không bị biến mất trong đời sống hiện đại. Nói cách khác, Hát xoan hội đủ các yêu cầu cần thiết để được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đó là hình thức âm nhạc cổ, kết hợp được yếu tố văn hóa, lịch sử và nghệ thuật, độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu; chứa đựng nhiều giá trị văn hóa và được cộng đồng gìn giữ qua nhiều thế kỷ, không bị biến mất trong đời sống hiện đại. Tiến sĩ Lê Toàn, viện trưởng Viện âm nhạc Việt Nam trong tạp chí Văn hoá Nghệ thuật, số 2/2000, tr. 7- 9 cho biết: “Theo nhận định của những nhà nghiên cứu thì Hát Xoan là hoạt hình văn hoá nghệ thuật cổ xưa của người Việt,
15
tàng cha nhng tầng văn hoá khác nhau trong đó có âm nhạc, múa, l hội, văn
hoá.v.v. lĩnh vực âm nhạc, trong Xoan hát xướng, xô, đối đáp nam nữ,
không đồng ging mà hát cách nhau quãng 4, quãng 5. V thanh nhc, tính theo
triết hc âm nhc, ngôn ng âm nhc gia phn thanh nhc ca ging nam và
ging n s đặc biệt đó trở thành đặc trưng chính các bn quc tế đã
phi ng ngàng đánh giá cao, mặc h không thấy chúng ta hát như
trong Xoong hao, hay Earay của người Tây Nguyên. Chính s c xưa, sự đặc
sắc làm nên nét độc đáo của loại hình này”
Ngày 24/11/2011, UNESCO đã công nhận Hát xoan - Phú Th là Di sn
văn hóa phi vt th truyn khu ca nhân loi vi nhng giá tr cộng đồng
trong vic sáng to và truyn dy t đời này qua đời khác. Hát xoan là loi hình
dân ca l nghi phong tc hát th thn vi hình thc ngh thuật đa yếu t, gm
có ca - - nhạc, thường được biu din vào dịp đầu xuân, ph biến vùng đất
t Hùng Vương - Phú Th, mt tnh trung du Việt Nam. Hát xoan còn được gi
khúc môn đình (hát cửa đình), tương truyền t thi các vua Hùng. Hát
Xoan còn được gọi Khúc môn đình (hát cửa đình), lối hát th thn
thường được t chức vào mùa xuân để đón chào năm mới. Hát Xoan có 3 hình
thc: Hát th cúng các vua Hùng và Thành hoàng làng; hát nghi l cu mùa tt
tươi, cầu sc khe và hát l hi là hình thức để nam n giao duyên. Hin nay c
bốn phường Xoan c là An Thái, Phù Đức, Kim Đới và phường Thét đu nm
2 xã Kim Đức và Phượng Lâu thuc thành ph Vit Trì.
Sau khi Hát Xoan Phú Th đưc UNESCO ghi danh di sản văn hóa
phi vt th cn bo v khn cp ca nhân loi, vic khôi phục và duy trì thường
xuyên hoạt động ca bốn phường Xoan gốc được các cp, các ngành trong tnh
đặc bit quan tâm. Nhiu hoạt động thiết thc tr giúp cộng đồng nhn din,
bo tn phát huy giá tr di sản đã đưc triển khai như: Khôi phục miếu Lãi Lèn;
h tr, trang phục, đạo c biu din, duy trì kinh phí hoạt động, t chc các lp
truyn dạy Hát Xoan; giao lưu giữa các phường Xoan; qung Hát Xoan
15 tàng chứa những tầng văn hoá khác nhau trong đó có âm nhạc, múa, lễ hội, văn hoá.v.v. Ở lĩnh vực âm nhạc, trong Xoan là hát xướng, xô, đối đáp nam nữ, không đồng giọng mà hát cách nhau quãng 4, quãng 5. Về thanh nhạc, tính theo triết học âm nhạc, ngôn ngữ âm nhạc giữa phần thanh nhạc của giọng nam và giọng nữ và sự đặc biệt đó trở thành đặc trưng mà chính các bạn quốc tế đã phải ngỡ ngàng và đánh giá cao, mặc dù họ không thấy chúng ta hát bè như trong Xoong hao, hay Earay của người Tây Nguyên. Chính sự cổ xưa, sự đặc sắc làm nên nét độc đáo của loại hình này” Ngày 24/11/2011, UNESCO đã công nhận Hát xoan - Phú Thọ là Di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại với những giá trị cộng đồng trong việc sáng tạo và truyền dạy từ đời này qua đời khác. Hát xoan là loại hình dân ca lễ nghi phong tục hát thờ thần với hình thức nghệ thuật đa yếu tố, gồm có ca - vũ - nhạc, thường được biểu diễn vào dịp đầu xuân, phổ biến ở vùng đất tổ Hùng Vương - Phú Thọ, một tỉnh trung du Việt Nam. Hát xoan còn được gọi là khúc môn đình (hát cửa đình), tương truyền có từ thời các vua Hùng. Hát Xoan còn được gọi là Khúc môn đình (hát cửa đình), là lối hát thờ thần và thường được tổ chức vào mùa xuân để đón chào năm mới. Hát Xoan có 3 hình thức: Hát thờ cúng các vua Hùng và Thành hoàng làng; hát nghi lễ cầu mùa tốt tươi, cầu sức khỏe và hát lễ hội là hình thức để nam nữ giao duyên. Hiện nay cả bốn phường Xoan cổ là An Thái, Phù Đức, Kim Đới và phường Thét đều nằm ở 2 xã Kim Đức và Phượng Lâu thuộc thành phố Việt Trì. Sau khi Hát Xoan Phú Thọ được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại, việc khôi phục và duy trì thường xuyên hoạt động của bốn phường Xoan gốc được các cấp, các ngành trong tỉnh đặc biệt quan tâm. Nhiều hoạt động thiết thực trợ giúp cộng đồng nhận diện, bảo tồn phát huy giá trị di sản đã được triển khai như: Khôi phục miếu Lãi Lèn; hỗ trợ, trang phục, đạo cụ biểu diễn, duy trì kinh phí hoạt động, tổ chức các lớp truyền dạy Hát Xoan; giao lưu giữa các phường Xoan; quảng bá Hát Xoan
16
trong dp l hội Đền Hùng, trên các phương tin truyn thông Trung ương
địa phương; đưa chương trình học Hát Xoan vào trường ph thông các cp...
Nh đó, đã làm cho nhận thc ca cộng đồng v Hát Xoan dần được nâng cao,
không gian Hát Xoan được m rng... Vi nhng n lc trên, Phú Th đã thành
công trong vic đưa Hát Xoan ra khỏi tình trng bo v khn cp tr thành
di sản văn hóa phi vật th đại din ca nhân loi. Hát Xoan Phú Th đưc công
nhn tháng 12/2017 là di sản văn hóa phi vật th đại din ca nhân loi.
1.2.2. Ngun gc ca hát Xoan
Vit Nam rt nhiu loi hình ngh thut truyn thng, mi loi hình
lại có nét đặc sc riêng. Trong s các loi hình ngh thut phi vt th đưc thế
gii công nhn, hát Xoan là mt trong nhng di sản văn hóa đáng tự hào nht
ca Vit Nam nh có lch s hình thành rất lâu đời và mang bn sc rt riêng.
Người dân làng Phù Đức xã Kim Đức thành ph Vit Trì còn k li câu
chuyện liên quan đến ngun gc ca hát Xoan rng: T thu Vua Hùng dng
c, mt hôm vào buổi trưa ngày 13 tháng chạp, ba anh em vua Hùng đi tìm
đất m mang kinh đô có đi qua thôn Phù Đc và An Thái dng chân ngh trưa
ti mt khu rng gn thôn. Trong khi ngi ngh, ba anh em Vua Hùng nhìn ra
bãi c trước mt, thy một đám trẻ chăn trâu vừa chơi các trò chơi như
đánh vật, kéo co li va hát nhng khúc ca nghe rt hay. Thy vậy, người anh
c nhà h Hùng lin bo hai em dy các tr mục đng hát mt s điu mà h
mang theo. V sau, để ng nh công lao của ba anh em vua Hùng, hàng năm
c đến ngày 13 tháng chp âm lch, dân làng lại làm bánh để cúng vào bui
trưa cúng thịt vào bui chiều để th anh C vua Hùng được nhân dân
suy tôn đức Thánh Cả. Đến ngày mùng 2 mùng 3 tháng giêng âm lch,
dân làng Phù Đức m hi cầu Đức Thánh C phù h cho “Dân khang, vật
thịnh, mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt”. Trong hội cu, h din li cnh
hát xướng để nh li s tích các vua Hùng dạy dân múa hát chơi các trò
chơi dân gian. Do vậy, hi cầu đã trở thành l làng hàng năm và bao giờ cũng
16 trong dịp lễ hội Đền Hùng, trên các phương tiện truyền thông Trung ương và địa phương; đưa chương trình học Hát Xoan vào trường phổ thông các cấp... Nhờ đó, đã làm cho nhận thức của cộng đồng về Hát Xoan dần được nâng cao, không gian Hát Xoan được mở rộng... Với những nỗ lực trên, Phú Thọ đã thành công trong việc đưa Hát Xoan ra khỏi tình trạng bảo vệ khẩn cấp và trở thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Hát Xoan Phú Thọ được công nhận tháng 12/2017 là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. 1.2.2. Nguồn gốc của hát Xoan Việt Nam có rất nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống, mỗi loại hình lại có nét đặc sắc riêng. Trong số các loại hình nghệ thuật phi vật thể được thế giới công nhận, hát Xoan là một trong những di sản văn hóa đáng tự hào nhất của Việt Nam nhờ có lịch sử hình thành rất lâu đời và mang bản sắc rất riêng. Người dân ở làng Phù Đức xã Kim Đức thành phố Việt Trì còn kể lại câu chuyện liên quan đến nguồn gốc của hát Xoan rằng: Từ thuở Vua Hùng dựng nước, một hôm vào buổi trưa ngày 13 tháng chạp, ba anh em vua Hùng đi tìm đất mở mang kinh đô có đi qua thôn Phù Đức và An Thái dừng chân nghỉ trưa tại một khu rừng gần thôn. Trong khi ngồi nghỉ, ba anh em Vua Hùng nhìn ra bãi cỏ trước mặt, thấy có một đám trẻ chăn trâu vừa chơi các trò chơi như đánh vật, kéo co lại vừa hát những khúc ca nghe rất hay. Thấy vậy, người anh cả nhà họ Hùng liền bảo hai em dạy các trẻ mục đồng hát một số điệu mà họ mang theo. Về sau, để tưởng nhớ công lao của ba anh em vua Hùng, hàng năm cứ đến ngày 13 tháng chạp âm lịch, dân làng lại làm bánh để cúng vào buổi trưa và cúng thịt bò vào buổi chiều để thờ anh Cả vua Hùng được nhân dân suy tôn là đức Thánh Cả. Đến ngày mùng 2 và mùng 3 tháng giêng âm lịch, dân làng Phù Đức mở hội cầu Đức Thánh Cả phù hộ cho “Dân khang, vật thịnh, mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt”. Trong hội cầu, họ diễn lại cảnh hát xướng để nhớ lại sự tích các vua Hùng dạy dân múa hát và chơi các trò chơi dân gian. Do vậy, hội cầu đã trở thành lệ làng hàng năm và bao giờ cũng
17
có trò hát xướng m đầu trong Tng tp hát Xoan Phú Th,2016, Nxb S văn
hóa Phú Th [tr 22-25].
Còn người dân làng Cao Mi (nay là làng C Tích) xã Hy Cương huyện
Lâm Thao thì lưu truyền mt truyn thuyết như sau: V vua Hùng mang thai đã
lâu ti ngày sinh n, c đau bụng mãi không đẻ được. Người hu n thy
vy tâu rng: Có nàng Quế Hoa xinh đẹp, hát hay, múa giỏi. Nên đón về múa
hát để có th làm đỡ đau và có thể sinh đẻ đưc. V Vua Hùng nghe li và cho
mi nàng Quế Hoa đến để hát múa chu trc bên cnh v Vua Hùng. Nàng
Quế Hoa vâng li vào chu. Khi y, v Vua Hùng đang lên cơn đau đẻ d
di, gi Quế Hoa vào cạnh giưng múa hát. Quế Hoa tr tài hát hay,
múa do, tay uốn, chân đưa, người mềm như tơ, tay dẻo như bún, vợ Vua Hùng
mọi người hu cận đều rt say mê. V vua Hùng trong khi mi xem nàng
Quế Hoa múa hát nên quên c đau đẻ đã sinh hạ được ba người con trai
khôi ngô tun tú. Khi ấy đang mùa Xuân. Vua Hùng thấy thế hết li khen
ngi Quế Hoa và truyn cho các m nương học lấy các điệu múa hát ấy để hát
mng trong dp l hi mùa xuân vì thế đưc gi là Hát Xuân, sau này vì kiêng
tên húy ca m nương con gái vua Hùng có tên Xuân Nương (có thể tên
mt n ng của Hai Trưng trong khởi nghĩa năm 40-43) nên phi gi
chch Hát Xoan trong Tng tp hát Xoan Phú Th,2016, Nxb S văn hóa
Phú Th,[tr 22-25].
Trong cun Văn hóa Việt Nam, 2011, Nxb Đại học Văn hóa nội [tr
87-94] tác gi cũng đã nhắc đến một văn bn k v ngun gc ca hát Xoan
theo Truyn thuyết Hùng Vương rng: hát Xoan t thi dựng c vi s
tích, ngày xưa, có ba anh em vua Hùng đi tìm đất qua thôn Phù Đức vào bui
trưa và có nghỉ li mt khu rng gn thôn. T khu rng, các v nhìn ra bãi c
trước mt thấy đám trẻ chăn trâu vừa chơi, vừa hát, vừa đánh vật, kéo co.
Thy vậy, Đức Thánh C lin bo những người đi theo đem những bài hát
h biết dạy thêm cho lũ trẻ.
17 có trò hát xướng mở đầu trong Tổng tập hát Xoan Phú Thọ,2016, Nxb Sở văn hóa Phú Thọ [tr 22-25]. Còn người dân làng Cao Mại (nay là làng Cổ Tích) xã Hy Cương huyện Lâm Thao thì lưu truyền một truyền thuyết như sau: Vợ vua Hùng mang thai đã lâu tới ngày sinh nở, cứ đau bụng mãi mà không đẻ được. Người hầu nữ thấy vậy tâu rằng: Có nàng Quế Hoa xinh đẹp, hát hay, múa giỏi. Nên đón về múa hát để có thể làm đỡ đau và có thể sinh đẻ được. Vợ Vua Hùng nghe lời và cho mời nàng Quế Hoa đến để hát múa chầu trực bên cạnh vợ Vua Hùng. Nàng Quế Hoa vâng lời và vào chầu. Khi ấy, vợ Vua Hùng đang lên cơn đau đẻ dữ dội, bà gọi Quế Hoa vào cạnh giường và múa hát. Quế Hoa trổ tài hát hay, múa dẻo, tay uốn, chân đưa, người mềm như tơ, tay dẻo như bún, vợ Vua Hùng và mọi người hầu cận đều rất say mê. Vợ vua Hùng trong khi mải xem nàng Quế Hoa múa hát nên quên cả đau đẻ và đã sinh hạ được ba người con trai khôi ngô tuấn tú. Khi ấy đang là mùa Xuân. Vua Hùng thấy thế hết lời khen ngợi Quế Hoa và truyền cho các mỵ nương học lấy các điệu múa hát ấy để hát mừng trong dịp lễ hội mùa xuân vì thế được gọi là Hát Xuân, sau này vì kiêng tên húy của mỵ nương con gái vua Hùng có tên là Xuân Nương (có thể là tên một nữ tướng của Hai Bà Trưng trong khởi nghĩa năm 40-43) nên phải gọi chệch là Hát Xoan trong Tổng tập hát Xoan Phú Thọ,2016, Nxb Sở văn hóa Phú Thọ,[tr 22-25]. Trong cuốn Văn hóa Việt Nam, 2011, Nxb Đại học Văn hóa Hà nội [tr 87-94] tác giả cũng đã nhắc đến một văn bản kể về nguồn gốc của hát Xoan theo Truyền thuyết Hùng Vương rằng: hát Xoan có từ thời dựng nước với sự tích, ngày xưa, có ba anh em vua Hùng đi tìm đất qua thôn Phù Đức vào buổi trưa và có nghỉ lại một khu rừng gần thôn. Từ khu rừng, các vị nhìn ra bãi cỏ trước mặt thấy có đám trẻ chăn trâu vừa chơi, vừa hát, vừa đánh vật, kéo co. Thấy vậy, Đức Thánh Cả liền bảo những người đi theo đem những bài hát mà họ biết dạy thêm cho lũ trẻ.
18
V sau, c ng năm, đến ngày 30 tháng Chp âm lch, dân làng phi làm
bánh nng để cúng vào buổi trưa và thịt bò cúng vào bui chiu miếu "Lãi Lèn"
để th Đức Thánh C (vì dân trong thôn đã đãi Đức Thánh C hai món đó).
Ti ngày mng hai, mng ba tháng giêng âm lịch thì dân Phù Đức m
hi cu, trong hi cu h din li cảnh hát xướng, kéo co, đánh vật bãi. L
hàng năm phải hát xướng, cu chúc bt ngun t s vic y, nên hát Xoan còn
đưc gi là ca Xoan, hát "Lãi Lèn."
Qua truyn thuyết, chúng ta thy rng, hát Xoan có th được ra đời t rt
sm, có th t thời Hùng Vương dựng nước Văn Lang với hình thức ban đầu
còn rất sơ khai và nó được dùng làm nghi thức tín ngưỡng trong l hi ca làng
để cầu đo Trời đất ban cho mưa thuận gió hoà đ mùa màng được tươi tốt,
đem lại cuc sng ấm no cho muôn dân trăm họ và được tn tại đến khởi nghĩa
Hai bà Trưng năm 40 đến 43 sau công nguyên. Bng chng là tại các địa điểm
có hát Xoan hoặc có liên quan đến Hát Xoan đều có tín ngưỡng th t các Vua
Hùng và các con gái Vua Hùng như Tiên Dung, Ngọc Hoa, Nguyệt Cư các
con rể, các tướng lĩnh của thi Vua Hùng.
Các làn điệu Xoan c đều được bt ngun t nhng làng c nm địa
bàn bán sơn địa thuc trung tâm b Văn Lang thi các Vua Hùng dựng nước.
được ra đời cùng với tín ngưỡng mang tính nguyên thu của dân nông
nghip trồng lúa nước, đó là tín ngưỡng th Tri, th Thn, th Thánh để cu
cho mưa thuận g hòa, mùa màng tươi tốt, bội thu. Các làng Xoan đều
nhng ngôi làng c nm v trí địa hình bán sơn đa với địa hình đồi,
trung du xen k vi các tràn rung trồng lúa nước rất điển hình thuộc địa bàn
trung tâm ca b Văn Lang thời các Vua Hùng dựng nước. Đây là một trong
nhng yếu t V- Thế - Địa rt quan trng ảnh hưởng và tác động trc tiếp đến
s ra đời tn ti của các làn điệu cách th hin ca hát Xoan. Chính
vy, yếu t tâm linh là yếu t quan trng chi phối đến tính cht ca hát Xoan
mang tính nghi l phn thc của dân nông nghiệp. vậy, Hát Xoan được
18 Về sau, cứ hàng năm, đến ngày 30 tháng Chạp âm lịch, dân làng phải làm bánh nẳng để cúng vào buổi trưa và thịt bò cúng vào buổi chiều ở miếu "Lãi Lèn" để thờ Đức Thánh Cả (vì dân trong thôn đã đãi Đức Thánh Cả hai món đó). Tới ngày mồng hai, mồng ba tháng giêng âm lịch thì dân Phù Đức mở hội cầu, trong hội cầu họ diễn lại cảnh hát xướng, kéo co, đánh vật ở bãi. Lệ hàng năm phải hát xướng, cầu chúc bắt nguồn từ sự việc ấy, nên hát Xoan còn được gọi là ca Xoan, hát "Lãi Lèn." Qua truyền thuyết, chúng ta thấy rằng, hát Xoan có thể được ra đời từ rất sớm, có thể từ thời Hùng Vương dựng nước Văn Lang với hình thức ban đầu còn rất sơ khai và nó được dùng làm nghi thức tín ngưỡng trong lễ hội của làng để cầu đảo Trời đất ban cho mưa thuận gió hoà để mùa màng được tươi tốt, đem lại cuộc sống ấm no cho muôn dân trăm họ và được tồn tại đến khởi nghĩa Hai bà Trưng năm 40 đến 43 sau công nguyên. Bằng chứng là tại các địa điểm có hát Xoan hoặc có liên quan đến Hát Xoan đều có tín ngưỡng thờ tự các Vua Hùng và các con gái Vua Hùng như Tiên Dung, Ngọc Hoa, Nguyệt Cư và các con rể, các tướng lĩnh của thời Vua Hùng. Các làn điệu Xoan cổ đều được bắt nguồn từ những làng cổ nằm ở địa bàn bán sơn địa thuộc trung tâm bộ Văn Lang thời các Vua Hùng dựng nước. Nó được ra đời cùng với tín ngưỡng mang tính nguyên thuỷ của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước, đó là tín ngưỡng thờ Trời, thờ Thần, thờ Thánh để cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, bội thu. Các làng Xoan đều là những ngôi làng cổ nằm ở vị trí có địa hình bán sơn địa với địa hình đồi, gò trung du xen kẽ với các tràn ruộng trồng lúa nước rất điển hình thuộc địa bàn trung tâm của bộ Văn Lang thời các Vua Hùng dựng nước. Đây là một trong những yếu tố Vị- Thế - Địa rất quan trọng ảnh hưởng và tác động trực tiếp đến sự ra đời và tồn tại của các làn điệu và cách thể hiện của hát Xoan. Chính vì vậy, yếu tố tâm linh là yếu tố quan trọng chi phối đến tính chất của hát Xoan mang tính nghi lễ phồn thực của cư dân nông nghiệp. Vì vậy, Hát Xoan được
19
hát cửa đình thể hin nhng l tc diễn xướng tế thn linh ti các cửa đình và
đưc t chc hát vào mùa Xuân- Mùa ngh ngơi của mt chu trình canh tác
nông nghip trồng lúa nước hai v Chiêm- Xuân qua 12 tháng và 4 mùa Xuân-
H- Thu- Đông, đó chính là nguyên nhân để hình thành các qu cách liên quan
đến bn mùa Xuân- H- Thu- Đông.
Hát Xoan là tài sn tinh thn ca quần chúng nhân dân lao động, nó được
bt ngun t cuc sống lao động của người nông dân và gn lin vi phong tc,
tp quán của dân nông nghiệp trồng lúa nước. Đây yếu t để hình thành
các qu cách trong lối hát để nói v các ngh trong công nghiệp: Ngư- Tiu-
Canh- Mc. Hát Xoan th hiện ước nguyn thnh cu của người nông dân đi
vi các bc Thánh, Thn cao siêu mà h quan nim rằng đó chính là các bậc cai
qun, ban phát s may mắn, phong lưu cho bàn dân thiên hạ và gn lin vi vn
mnh sng còn ca h. Hát Xoan th hiện đạo Vua- Tôi, nghĩa vợ chng,
đạo làm cha, đạo làm con. Hát Xoan còn tiếng nói tình cm th hiện tâm
tình cm, nguyn vọng ưc vng, cu ni cho s đoàn kết trong cng
đồng và quan h trên- i là mi quan h bình đng, dân ch, không phân bit
địa v sang- hèn và giàu- nghèo.
Hát Xoan mt ngh thuật được sinh ra t tín ngưỡng nông nghip
trồng lúa nước nó được ra đời trên miền đất ci ngun ca dân tộc nơi có nhiều
l hội dân gian được t chức hàng năm vào dịp mùa xuân, do đó nó mang đầy
đủ tính cht ca nền văn hoá cội ngun c xưa nhất. Mt khác, Hát Xoan
mang đậm yếu t tín ngưỡng, tâm linh được hát tại đình làng là nơi thờ Thành
Hoàng để th hiện ước nguyn cầu đảo linh thiêng. Chính vy, Hát Xoan
mang đậm tín ngưỡng th hin qua hình thc trình din, lời ca và điệu múa th
hiện như trong th hát Cài Huê và Cá là diễn xướng thiêng liêng được hát
để kết thúc mt cuc trình din Hát Xoan. H quan nim hát Cài Huê,
ảnh hưởng sâu sắc đến mùa màng, đến s sinh sôi phát trin ging nòi. Do
vy, không bao gi h b qua hai lối hát đó, họ s rng nếu b qua hai li
hát đó thì dân làng sẽ chu cnh mất mùa, đói kém gặp thiên tai hn hán
19 hát ở cửa đình thể hiện những lễ tục diễn xướng tế thần linh tại các cửa đình và được tổ chức hát vào mùa Xuân- Mùa nghỉ ngơi của một chu trình canh tác nông nghiệp trồng lúa nước hai vụ Chiêm- Xuân qua 12 tháng và 4 mùa Xuân- Hạ- Thu- Đông, đó chính là nguyên nhân để hình thành các quả cách liên quan đến bốn mùa Xuân- Hạ- Thu- Đông. Hát Xoan là tài sản tinh thần của quần chúng nhân dân lao động, nó được bắt nguồn từ cuộc sống lao động của người nông dân và gắn liền với phong tục, tập quán của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước. Đây là yếu tố để hình thành các quả cách trong lối hát để nói về các nghề trong công nghiệp: Ngư- Tiều- Canh- Mục. Hát Xoan thể hiện ước nguyện thỉnh cầu của người nông dân đối với các bậc Thánh, Thần cao siêu mà họ quan niệm rằng đó chính là các bậc cai quản, ban phát sự may mắn, phong lưu cho bàn dân thiên hạ và gắn liền với vận mệnh sống còn của họ. Hát Xoan thể hiện đạo lý Vua- Tôi, nghĩa vợ chồng, đạo làm cha, đạo làm con. Hát Xoan còn là tiếng nói tình cảm thể hiện tâm tư tình cảm, nguyện vọng và ước vọng, là cầu nối cho sự đoàn kết trong cộng đồng và quan hệ trên- dưới là mối quan hệ bình đẳng, dân chủ, không phân biệt địa vị sang- hèn và giàu- nghèo. Hát Xoan là một nghệ thuật được sinh ra từ tín ngưỡng nông nghiệp trồng lúa nước nó được ra đời trên miền đất cội nguồn của dân tộc nơi có nhiều lễ hội dân gian được tổ chức hàng năm vào dịp mùa xuân, do đó nó mang đầy đủ tính chất của nền văn hoá cội nguồn và cổ xưa nhất. Mặt khác, Hát Xoan mang đậm yếu tố tín ngưỡng, tâm linh được hát tại đình làng là nơi thờ Thành Hoàng để thể hiện ước nguyện cầu đảo linh thiêng. Chính vì vậy, Hát Xoan mang đậm tín ngưỡng thể hiện qua hình thức trình diễn, lời ca và điệu múa thể hiện như trong thể hát Cài Huê và Mó Cá là diễn xướng thiêng liêng được hát để kết thúc một cuộc trình diễn Hát Xoan. Họ quan niệm hát Cài Huê, Mó Cá có ảnh hưởng sâu sắc đến mùa màng, đến sự sinh sôi phát triển giống nòi. Do vậy, không bao giờ họ bỏ qua hai lối hát đó, vì họ sợ rằng nếu bỏ qua hai lối hát đó thì dân làng sẽ chịu cảnh mất mùa, đói kém và gặp thiên tai hạn hán
20
hoặc lụt v...v. trong c hai lối hát này đều các Đào Xoan các trai
làng cùng trình diễn để các trai làng bt lấy đào hoặc các đào bắt ly trai làng
để ợng trưng cho âm- ơng; Nam- N giao phối để sinh sôi ny n, vì vy
các c gọi đây “Âm dương hợp đức” để sinh thành. Trong li hát Xoan c,
Cài Huê, Cá được trình din vào thời điểm linh thiêng nhất. Đó vào lúc
tri gn sáng. Khi khí âm n nng nề, khí dương mới bắt đầu xut hin.
Trời đất bng lảng giao hòa thì các Đào cùng các Kép bắt đầu trình din Mó cá
và vào lúc các Kép bắt các Đào Xoan thì các loại đèn nến trong đình đều phi
tt hết, ch có hương thắp trên Thượng cung.
th nói, mt s truyn thuyết v Hát Xoan hiện còn được bảo lưu
Phú Th ánh sáng phn x v s hình thành tn ti ca Hát Xoan trong
tiến trình lch s dựng nước gi c ca các thế h dân Đất T Vua
Hùng. Mc truyn thuyết dân gian, nhưng vén đi bức màn huyn thoi,
các truyn thuyết ấy cũng đã ít nhiều cung cấp liệu mang tính khoa học để
chúng ta tìm hiu, nghiên cu v Hát Xoan Phú Th làm căn cứ cho t chc
UNESCO công nhn di sản văn hoá phi vt th cn bo v khn cp, thiết
thc góp phn bo tn và phát huy giá tr di sn hát Xoan Phú Th th hin
truyn thống đạo “Uống nưc nh nguồn; ăn quả nh người trồng cây”
ca dân tc ta.
1.2.3. Đặc trưng của hát Xoan
Hát Xoan Phú Th là di sản văn hóa thuộc loi hình diễn xướng dân gian
gn lin với Tín ngưỡng th cúng Hùng Vương, một tín ngưỡng bt ngun t
tp quán th cúng t tiên của người Vit. Hát Xoan còn gọi là Khúc môn đình,
là li hát th thần, thường được t chức vào mùa xuân để đón chào năm mới.
Hát Xoan khi trình diễn đầy đ thường có có 3 chng hát: Hát th - ng nh
các Vua Hùng, các v thn, những người có công vi dân, với nước; hát nghi l
- Ca ngợi thiên nhiên, con người, đời sống lao động sn xut, sinh hot ca
cộng đồng qua 14 làn điệu khác nhau (còn gi qu cách); hát Hi - li hát
giao duyên, bày t khát vng cuc sng, tình yêu nam n vi những làn điệu
20 hoặc lũ lụt v...v. Vì trong cả hai lối hát này đều có các Đào Xoan và các trai làng cùng trình diễn để các trai làng bắt lấy đào hoặc các đào bắt lấy trai làng để tượng trưng cho âm- dương; Nam- Nữ giao phối để sinh sôi nảy nở, vì vậy các cụ gọi đây là “Âm dương hợp đức” để sinh thành. Trong lối hát Xoan cổ, Cài Huê, Mó Cá được trình diễn vào thời điểm linh thiêng nhất. Đó là vào lúc trời gần sáng. Khi mà khí âm còn nặng nề, khí dương mới bắt đầu xuất hiện. Trời đất bảng lảng giao hòa thì các Đào cùng các Kép bắt đầu trình diễn Mó cá và vào lúc các Kép bắt các Đào Xoan thì các loại đèn nến trong đình đều phải tắt hết, chỉ có hương thắp trên Thượng cung. Có thể nói, một số truyền thuyết về Hát Xoan hiện còn được bảo lưu ở Phú Thọ là ánh sáng phản xạ về sự hình thành và tồn tại của Hát Xoan trong tiến trình lịch sử dựng nước và giữ nước của các thế hệ cư dân Đất Tổ Vua Hùng. Mặc dù là truyền thuyết dân gian, nhưng vén đi bức màn huyền thoại, các truyền thuyết ấy cũng đã ít nhiều cung cấp tư liệu mang tính khoa học để chúng ta tìm hiểu, nghiên cứu về Hát Xoan Phú Thọ làm căn cứ cho tổ chức UNESCO công nhận là di sản văn hoá phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, thiết thực góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản hát Xoan ở Phú Thọ thể hiện truyền thống và đạo lý “Uống nước nhớ nguồn; ăn quả nhớ người trồng cây” của dân tộc ta. 1.2.3. Đặc trưng của hát Xoan Hát Xoan Phú Thọ là di sản văn hóa thuộc loại hình diễn xướng dân gian gắn liền với Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, một tín ngưỡng bắt nguồn từ tập quán thờ cúng tổ tiên của người Việt. Hát Xoan còn gọi là Khúc môn đình, là lối hát thờ thần, thường được tổ chức vào mùa xuân để đón chào năm mới. Hát Xoan khi trình diễn đầy đủ thường có có 3 chặng hát: Hát thờ - tưởng nhớ các Vua Hùng, các vị thần, những người có công với dân, với nước; hát nghi lễ - Ca ngợi thiên nhiên, con người, đời sống lao động sản xuất, sinh hoạt của cộng đồng qua 14 làn điệu khác nhau (còn gọi là quả cách); hát Hội - lối hát giao duyên, bày tỏ khát vọng cuộc sống, tình yêu nam nữ với những làn điệu
21
đậm cht tr tình vui nhn qua hình thức hát đối đáp giữa các Đào, Kép và trai
gái làng s ti... Bài bản Xoan được kết hp hài hòa giữa thơ, nhạc ging
điệu. Trên địa bàn tnh Phú Th hiện còn lưu giữ được hơn 200 bài bản Hát
Xoan tại 4 phường Xoan gc (An Thái, Thét, Phù Đức Kim Đái). Các làn
điu Xoan c đều được bt ngun t nhng làng c nm địa bàn trung tâm b
Văn Lang, thời các Vua Hùng dựng nước. Hát Xoan ngh thut diễn xướng
với đầy đủ các dng thc nhạc hát: hát nói, hát ngâm, hát đối lĩnh xướng.
Trong hát Xoan, múa hát luôn đi cùng và kết hp với nhau, dùng điệu múa
để minh ha cho lời ca. “Là nghệ thut trình din cộng đồng, Hát Xoan đáp ứng
nhu 56 cu giao lưu văn hóa, gắn kết cộng đồng. Khi cùng nhau trình din Hát
Xoan, những người thc hành hát Xoan tìm thy nim vui trong s hòa đồng,
tôn trng ln nhau và nhng ni vt v, phin muộn được gii ta”.
Xoan không ch ca hát tuy ta vẫn thường gi hát Xoan còn
nhạc, là thơ, là múa. Xoan là hình thức diễn xướng dân gian tng hp và trong
hình thc ngh thuật đa yếu t này, yếu t hát vn chính. Xoan mt
phương thức trình diễn được hình thành t lâu đời, đó là lề li ca hát Xoan, có
th nói l li nhng quy chế truyn thống. Dân ca địa phương nào cũng
nhng l li ca nó. Hát Xoan có các ging l li m đầu vi tính cht là nhng
bài giáo vào đám, giọng hát th hát tế l. Hát Xoan là hát cửa đình, hát
th l cho nên không hát ngoài trời như ví hay hát Xoan. Xoan hát trong đình,
trước bàn th lung linh đèn nến, thơm ngát hương trầm. Hát Xoan được trình
din trong khong thi gian t lúc nông thôn lên đèn cho tới sáng hôm sau qua
đêm tới 3, 4 gi sáng là tàn cuc.
Hát Xoan là di sản văn hóa phi vật th quý báu của vùng đất T Phú Th
nói riêng trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc Vit Nam nói chung. Hát
Xoan là loi hình dân ca nghi l, phong tc, hình thc ngh thuật đa yếu t:
Ca nhc, hát, múa phc v nhu cầu tín ngưỡng ca cộng đồng. Hát Xoan có b
dày lch s, có t chc ngh thut cht chẽ, không gian văn hóa rộng ln và sc
21 đậm chất trữ tình vui nhộn qua hình thức hát đối đáp giữa các Đào, Kép và trai gái làng sở tại... Bài bản Xoan được kết hợp hài hòa giữa thơ, nhạc và giọng điệu. Trên địa bàn tỉnh Phú Thọ hiện còn lưu giữ được hơn 200 bài bản Hát Xoan tại 4 phường Xoan gốc (An Thái, Thét, Phù Đức và Kim Đái). Các làn điệu Xoan cổ đều được bắt nguồn từ những làng cổ nằm ở địa bàn trung tâm bộ Văn Lang, thời các Vua Hùng dựng nước. Hát Xoan là nghệ thuật diễn xướng với đầy đủ các dạng thức nhạc hát: hát nói, hát ngâm, hát đối và lĩnh xướng. Trong hát Xoan, múa và hát luôn đi cùng và kết hợp với nhau, dùng điệu múa để minh họa cho lời ca. “Là nghệ thuật trình diễn cộng đồng, Hát Xoan đáp ứng nhu 56 cầu giao lưu văn hóa, gắn kết cộng đồng. Khi cùng nhau trình diễn Hát Xoan, những người thực hành hát Xoan tìm thấy niềm vui trong sự hòa đồng, tôn trọng lẫn nhau và những nỗi vất vả, phiền muộn được giải tỏa”. Xoan không chỉ là ca hát tuy ta vẫn thường gọi là hát Xoan mà còn là nhạc, là thơ, là múa. Xoan là hình thức diễn xướng dân gian tổng hợp và trong hình thức nghệ thuật đa yếu tố này, yếu tố hát vẫn là chính. Xoan có một phương thức trình diễn được hình thành từ lâu đời, đó là lề lối của hát Xoan, có thể nói lề lối là những quy chế truyền thống. Dân ca địa phương nào cũng có những lề lối của nó. Hát Xoan có các giọng lề lối mở đầu với tính chất là những bài giáo vào đám, có giọng hát thờ là hát tế lễ. Hát Xoan là hát cửa đình, hát thờ lễ cho nên không hát ngoài trời như ví hay hát Xoan. Xoan hát trong đình, trước bàn thờ lung linh đèn nến, thơm ngát hương trầm. Hát Xoan được trình diễn trong khoảng thời gian từ lúc nông thôn lên đèn cho tới sáng hôm sau qua đêm tới 3, 4 giờ sáng là tàn cuộc. Hát Xoan là di sản văn hóa phi vật thể quý báu của vùng đất Tổ Phú Thọ nói riêng và trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc Việt Nam nói chung. Hát Xoan là loại hình dân ca nghi lễ, phong tục, là hình thức nghệ thuật đa yếu tố: Ca nhạc, hát, múa phục vụ nhu cầu tín ngưỡng của cộng đồng. Hát Xoan có bề dày lịch sử, có tổ chức nghệ thuật chặt chẽ, không gian văn hóa rộng lớn và sức
22
lan ta mnh m khp cộng đồng. Vi nhng giá tr ni bt toàn cu, ngày
24/11/2011, ti Hi ngh ln th 6 ca y ban liên chính ph v Bo tn Di sn
văn hóa phi vật th ca UNESCO t chc ti Bali - Indonesia, H sơ Hát Xoan
- Phú Th ca Việt Nam đã được công nhn Di sản văn hóa phi vật th ca
nhân loi.
Hát Xoan cũng như các hình thức dân ca khác là mt hiện tượng ca văn
hoá dân gian nói chung âm nhc dân gian nói riêng của người Vit đồng
bng Bc Bộ. Nó đã ra đời được nuôi dưỡng trong môi trường sinh thái t
nhiên và môi trường lch s- kinh tế xã hi nhiều nghìn năm, ít nhất là khi cng
đồng người Việt đặt chân trứ vùng đồng bng sông Hng. Tri qua thi
đại các vua Hùng với nhà nước Văn Lang Âu Lạc, thời đại độc lp t ch ca
nhà nước Đại Vit thời đại nhà nước phong kiến toàn thịnh dưới triu Hu
cho đến khi chế độ phong kiến suy tàn Vit Nam, vào cui thế k XIX,
Hát Xoan vn hin din qua nhng biến thiên ca lch s, vn tn tại trong đời
sng tinh thn ca dân tộc. Điều đó chứng t sc sng bên trong, s biến đổi
theo hướng thích nghi để tn ti của văn hoá dân gian Việt Nam nói chung
th loi Hát Xoan nói riêng.
Ngh thut hát Xoan ngh thut diễn xướng tng hợp, hát đi đôi với
múa nhạc đỡ ging gi nhp. Xoan hát Xoan cũng múa, thơ.
Chính Xoan cũng có những câu hát nói lên tính đa yếu t ca mình:
“Ly nhạc làm thơ
Trước tôi tấu thơ
Sau tôi múa nhc
Vậy có thơ hát múa rằng”…
[Tng tp hát Xoan Phú Th]
Xoan không ch ca hát tuy ta vẫn thường gi hát Xoan còn
nhạc, là thơ, là múa. Xoan là hình thức diễn xướng dân gian tng hp và trong
hình thc ngh thuật đa yếu t này, yếu t hát vn chính. Xoan mt
22 lan tỏa mạnh mẽ khắp cộng đồng. Với những giá trị nổi bật toàn cầu, ngày 24/11/2011, tại Hội nghị lần thứ 6 của Ủy ban liên chính phủ về Bảo tồn Di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO tổ chức tại Bali - Indonesia, Hồ sơ Hát Xoan - Phú Thọ của Việt Nam đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Hát Xoan cũng như các hình thức dân ca khác là một hiện tượng của văn hoá dân gian nói chung và âm nhạc dân gian nói riêng của người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ. Nó đã ra đời và được nuôi dưỡng trong môi trường sinh thái tự nhiên và môi trường lịch sử- kinh tế xã hội nhiều nghìn năm, ít nhất là khi cộng đồng người Việt đặt chân cư trứ ở vùng đồng bằng sông Hồng. Trải qua thời đại các vua Hùng với nhà nước Văn Lang Âu Lạc, thời đại độc lập tự chủ của nhà nước Đại Việt và thời đại nhà nước phong kiến toàn thịnh dưới triều Hậu Lê cho đến khi chế độ phong kiến suy tàn ở Việt Nam, vào cuối thế kỷ XIX, Hát Xoan vẫn hiện diện qua những biến thiên của lịch sử, vẫn tồn tại trong đời sống tinh thần của dân tộc. Điều đó chứng tỏ sức sống bên trong, sự biến đổi theo hướng thích nghi để tồn tại của văn hoá dân gian Việt Nam nói chung và thể loại Hát Xoan nói riêng. Nghệ thuật hát Xoan là nghệ thuật diễn xướng tổng hợp, hát đi đôi với múa và nhạc đỡ giọng giữ nhịp. Xoan là hát mà Xoan cũng là múa, là thơ. Chính Xoan cũng có những câu hát nói lên tính đa yếu tố của mình: “Lấy nhạc làm thơ Trước tôi tấu thơ Sau tôi múa nhạc Vậy có thơ hát múa rằng”… [Tổng tập hát Xoan Phú Thọ] Xoan không chỉ là ca hát tuy ta vẫn thường gọi là hát Xoan mà còn là nhạc, là thơ, là múa. Xoan là hình thức diễn xướng dân gian tổng hợp và trong hình thức nghệ thuật đa yếu tố này, yếu tố hát vẫn là chính. Xoan có một
23
phương thức trình diễn được hình thành t lâu đời, đó là lề li ca hát Xoan, có
th nói l li nhng quy chế truyn thống. Dân ca địa phương nào cũng
nhng l li ca nó. Hát Xoan có các ging l li m đầu vi tính cht là nhng
bài giáo vào đám, giọng hát th hát tế l. Hát Xoan là hát cửa đình, hát
th l cho nên không hát ngoài trời như ví hay hát Xoan. Xoan hát trong đình,
trước bàn th lung linh đèn nến, thơm ngát hương trầm. Hát Xoan được trình
din trong khong thi gian t lúc nông thôn lên đèn cho tới sáng hôm sau qua
đêm tới 3, 4 gi sáng là tan cuc.
Phong cách hát nói s trình bày thường là: Mt kép ngi gia cm dùi
trng vừa đánh trống vừa “Dẫn cách” còn các cô đào thì hát phụ ho bng cách
nhc li nguyên nhạc điệu ca một đoạn người “dẫn cách” hoặc xen vào
phần đệm.
Xoan tiếng hát làng ch, l ca dâng lên thn linh nhng li thành
kính, đón rước thn linh v ng tế và phù h cho làng. Xoan là tiếng hát cu
chúc, khn nguyn:
“Hp chầu, vò nước, nén nhang
Ca tôi thành kính dâng vua ng trên linh sàng
Đọc bài ca chúc tôi kêu th
Bách bái bn thn tất hưởng”
(Nhp tch)
Xoan tiếng hát t đình đám làng chạ ra, mang khá đầy đủ
nhng yếu t cơ bản v ý thc hệ, đời sng tình cm và phn ánh hin thc lch
s ca xã hi: Xã hi ca Xoan là xã hi phong kiến nông nghiệp. Đó là xã hi
đưc t chức trên cơ sở mt nn kinh tế nông nghip lc hu, phân tán, kinh tế
tiu nông hi t chc theo trt t phong kiến, chi phi bi l giáo
phong kiến, thng tr bi nhân sinh quan phong kiến. Cho nên hát Xoan mang
đậm du n ca nhân sinh quan, l giáo phong kiến, biu l nét trt t, k
cương phong kiến.
23 phương thức trình diễn được hình thành từ lâu đời, đó là lề lối của hát Xoan, có thể nói lề lối là những quy chế truyền thống. Dân ca địa phương nào cũng có những lề lối của nó. Hát Xoan có các giọng lề lối mở đầu với tính chất là những bài giáo vào đám, có giọng hát thờ là hát tế lễ. Hát Xoan là hát cửa đình, hát thờ lễ cho nên không hát ngoài trời như ví hay hát Xoan. Xoan hát trong đình, trước bàn thờ lung linh đèn nến, thơm ngát hương trầm. Hát Xoan được trình diễn trong khoảng thời gian từ lúc nông thôn lên đèn cho tới sáng hôm sau qua đêm tới 3, 4 giờ sáng là tan cuộc. Phong cách hát nói sự trình bày thường là: Một kép ngồi giữa cầm dùi trống vừa đánh trống vừa “Dẫn cách” còn các cô đào thì hát phụ hoạ bằng cách nhắc lại nguyên nhạc điệu của một đoạn mà người “dẫn cách” hoặc xen vào phần đệm. Xoan là tiếng hát làng chạ, là lễ ca dâng lên thần linh những lời thành kính, đón rước thần linh về hưởng tế và phù hộ cho làng. Xoan là tiếng hát cầu chúc, khấn nguyện: “Hộp chầu, vò nước, nén nhang Của tôi thành kính dâng vua ngự trên linh sàng Đọc bài ca chúc tôi kêu thử Bách bái bạn thần tất hưởng” (Nhập tịch) Xoan là tiếng hát từ đình đám và vì làng chạ mà ra, mang khá đầy đủ những yếu tố cơ bản về ý thức hệ, đời sống tình cảm và phản ánh hiện thực lịch sử của xã hội: Xã hội của Xoan là xã hội phong kiến nông nghiệp. Đó là xã hội được tổ chức trên cơ sở một nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu, phân tán, kinh tế tiểu nông và là xã hội tổ chức theo trật tự phong kiến, chi phối bởi lễ giáo phong kiến, thống trị bởi nhân sinh quan phong kiến. Cho nên hát Xoan mang đậm dấu ấn của nhân sinh quan, lễ giáo phong kiến, biểu lộ rõ nét trật tự, kỷ cương phong kiến.