Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Kiểm toán chi Ngân sách nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn của Kiểm toán nhà nước

3 chất lượng và hiệu quả kiểm toán chi NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, đáp ứng công tác quản lý, điều hành NSNN.  Đề tài “Hoàn thiện tổ chức kiểm toán ngân sách cấp Bộ” của Tiến sỹ Mai Vinh (2000) đã có nhiều thành công trong việc nghiên cứu khái quát về tổ chức ngân sách của cấp Bộ với vấn đề kiểm toán báo cáo quyết toán của cấp Bộ và chỉ rõ những nội dung cụ thể khi kiểm toán tại các cơ quan quản lý tổng hợp. Qua đó, luận án xây dựng quy trình kiểm toán đối với kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách cấp Bộ. Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu của luận án chỉ giới hạn là kiểm toán báo cáo quyết toán NSNN cấp bộ được triển khai khi Luật NSNN chưa được sửa đổi và hoàn thành trước khi có Luật KTNN. Đề tài “Tổ chức kiểm toán NSNN do KTNN Việt Nam thực hiện” của Tiến sỹ Nguyễn Hữu Phúc (2009) đã tập trung vào đánh giá thực trạng tổ chức kiểm toán NSNN do KTNN thực hiện; nghiên cứu lý luận, kinh nghiệm tổ chức kiểm toán NSNN trên thế giới và nghiên cứu khả năng vận dụng vào Việt Nam để đưa ra các giải pháp hoàn thiện bộ máy và tổ chức kiểm toán NSNN tại Việt Nam. Tuy nhiên, đề tài này không đi sâu nghiên cứu các vấn đề về quy trình và nghiệp vụ kiểm toán liên quan đến việc kiểm toán các đơn vị kiểm toán cụ thể và kiểm toán các khoản mục thu, chi của NSNN. Một số đề tài cấp Bộ nghiên cứu về “Xây dựng quy trình và phương pháp kiểm toán hoạt động đối với đơn vị sự nghiệp có thu” (PGS.TS Đinh Trọng Hanh – 2003) và “Hoàn thiện quy trình kiểm toán chi ngân sách đối với các đơn vị hành chính sự nghiệp thực hiện khoán chi” (Trịnh Ngọc Sơn - 2003). Cả hai đề tài này đã nghiên cứu, đưa ra những hướng dẫn về kiểm toán hoạt động đối với các đơn vị trực tiếp sử dụng kinh phí là đơn vị sự nghiệp có

4 thu và đơn vị hành chính sự nghiệp thực hiện khoán chi. Tuy nhiên phạm vi nghiên cứu của các đề tài này chỉ giới hạn trong kiểm toán chi tiết NSNN mà chưa mở rộng nghiên cứu đến các loại hình đơn vị như các Viện nghiên cứu, doanh nghiệp nhà nước thuộc Bộ... Luận văn Thạc sỹ Quản trị kinh doanh “Hoàn thiện tổ chức kiểm toán chi thường xuyên trong kiểm toán chi ngân sách địa phương tại KTNN Khu vực III” của Phạm Huỳnh (2012), chủ yếu tập trung vào nội dung, tổ chức, thực trạng hoạt động kiểm toán các khoản chi thường xuyên của một cấp NSNN (cấp địa phương), không đề cập đến chi thường xuyên của các Bộ, Ngành (cấp Trung ương). Điều quan trọng nhất, các đề tài, luận văn nêu trên chưa đi sâu vào đánh giá việc thực hiện quy trình kiểm toán chi ngân sách nhà nước tại một Bộ, Ngành cụ thể trong điều kiện Luật Kiểm toán nhà nước mới và các Chuẩn mực kiểm toán nhà nước được ban hành. Vì vậy, Luận văn này tập trung vào việc đánh giá thực trạng thực hiện quy trình kiểm toán chi ngân sách nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn; thông qua việc đánh giá thực trạng, chỉ ra những tồn tại, hạn chế làm ảnh hưởng đến quy trình kiểm toán chi ngân sách nhà nước, làm giảm chất lượng kiểm toán nhằm đưa ra các giải pháp hoàn thiện quy trình kiểm toán chi NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn của KTNN.  Mục tiêu tổng quát của Đề tài là hệ thống hoá, phân tích làm rõ những lý luận chung về hoạt động kiểm toán NSNN, đánh giá thực trạng kiểm toán chi Ngân sách nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn của KTNN. Trên cơ sở đó tìm ra các ưu điểm, hạn chế, nguyên nhân

5 của những tồn tại và đề xuất các giải pháp hoàn thiện kiểm toán chi ngân sách nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn của KTNN. Các mục tiêu nghiên cứu cụ thể như sau: Một là, Hệ thống hóa những vấn đề cơ bản về kiểm toán chi Ngân sách nhà nước tại các Bộ, ngành; Hai là, Đánh giá thực trạng kiểm toán chi ngân sách nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn của KTNN trong thời gian qua, từ đó rút ra những ưu điểm và hạn chế làm cơ sở cho việc đưa ra các giải pháp hoàn thiện; Ba là, Đề xuất các giải pháp hoàn thiện kiểm toán chi Ngân sách nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.  Từ mục tiêu trên, câu hỏi tổng quát được đặt ra là vận dụng lý luận chung về hoạt động kiểm toán NSNN Bộ, Ngành? Cụ thể: Một là, Đặc trưng của kiểm toán ngân sách Bộ, Ngành là gì? Kiểm toán chi ngân sách nhà nước của các Bộ, Ngành có tầm quan trong như thế nào? Hai là, Thực trạng kiểm toán chi Ngân sách nhà nước hiện nay ra sao, việc áp dụng Quy trình khi thực hiện kiểm toán chi Ngân sách nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn do Kiểm toán nhà nước thực hiện như thế nào? Điểm mạnh, điểm yếu của Kiểm toán nhà nước là gì? Ba là, giải pháp nào để hoàn thiện kiểm toán chi Ngân sách nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn của đơn vị?  Đối tượng nghiên cứu của Luận văn là lý luận về kiểm toán NSNN về thực trạng kiểm toán chi NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn do Kiểm toán nhà nước thực hiện.

6 Phạm vi nghiên cứu của Luận văn là lĩnh vực kiểm toán chi thường xuyên NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. Cụ thể hơn là kiểm toán chi thường xuyên trong cuộc kiểm toán ngân sách, tiền và tài sản nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. Trọng tâm khảo sát, nghiên cứu thực trạng kiểm toán tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn từ năm 2010 đến năm 2015. Đề xuất các giải pháp hoàn thiện kiểm toán chi thường xuyên NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn do Kiểm toán nhà nước thực hiện. 6 Để đạt mục tiêu nghiên cứu, đề tài sử dụng kết hợp nghiên cứu lý luận và khảo sát thực tiễn; đồng thời sử dụng các phương pháp hệ thống, phân tích và tổng hợp, đánh giá và phỏng vấn chuyên gia.

7 Hình 1. Quy trình phân tích ca Lu Tổng hợp và xác định các yếu tố ảnh hưởng đến kiểm toán chi NSNN Đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện quy trình kiểm toán chi NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Tổng thuật tài liệu trong và ngoài nước Phỏng vấn các chuyên gia Phân tích các nguyên nhân dẫn đến các hạn chế trong quá trình kiểm toán chi NSNN

8 6.1. Nghiên cứu tài liệu tại bàn Để thực hiện phương pháp nghiên cứu này, tác giả tìm kiếm và tổng hợp các nghiên cứu có liên quan đã được công bố sau đó chọn lọc lấy các nghiên cứu có nội dung phù hợp và gần với nội dung mà tác giả muốn nghiên cứu. Từ những nghiên cứu đã được chọn lọc này, tác giả sẽ nghiên cứu và phân tích cách tiếp cận và giải quyết vấn đề, tìm ra khoảng trống về mặt lý luận và thực tiễn để tiến hành nghiên cứu sâu qua đó góp phần làm sáng tỏ vấn đề nghiên cứu. Việc nghiên cứu tài liệu tại bàn sẽ giúp tác giả kế thừa được cách tiếp cận giải quyết vấn đề của các tác giả trước đồng thời giúp tác giả xây dựng được mô hình nghiên cứu sơ bộ phù hợp với đề tài nghiên cứu của tác giả. Trong đề tài này, dữ liệu thứ cấp cần được thu thập và phân tích là dữ liệu về hoạt động kiểm toán chi NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. Trên cơ sở dữ liệu thu thập được, tác giả tiến hành đá nh giá quy trình kiểm toán chi NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn của KTNN trong giai đoạn 2009 - 2014. 6.2. Phương pháp chuyên gia Nhằm đánh giá chất lượng kiểm toán chi NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, tác giả sử dụng phương pháp phỏng vấn chuyên gia trong lĩnh vực kiểm toán NSNN, lãnh đạo các đơn vị được kiểm toán. Số lượng chuyên gia được phỏng vấn là 50 người, trong đó các cá nhân thuộc nội bộ KTNN là 25 người, các cá nhân bên ngoài thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn là 25 người, cụ thể như sau: Các chuyên gia trong nội bộ KTNN, gồm: Kiểm toán trưởng KTNN chuyên ngành, Lãnh đạo các Vụ tham mưu, chức năng thuộc KTNN (đây là những đơn vị thực hiện chức năng giám sát, kiểm tra, kiểm soát hồ sơ của các cuộc kiểm toán và đánh giá chất lượng BCKT của Đoàn kiểm toán, gồm: Vụ

9 Tổng hợp, Vụ Pháp chế, Vụ Chế độ và Kiểm soát chất lượng kiểm toán), Trưởng đoàn kiểm toán, các Tổ trưởng Tổ kiểm toán. Các chuyên gia bên ngoài thuộc Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn, gồm: Lãnh đạo Vụ Tài chính (đơn vị thường được giao đầu mối làm việc với Đoàn KTNN), Vụ Khoa học, Công nghệ và Môi trường, Vụ Hợp tác quốc tế, Vụ Pháp chế và lãnh đạo một số đơn vị được kiểm toán chi tiết để chỉnh sửa mô hình nghiên cứu cũng như xây dựng các công cụ thu thập số liệu sơ cấp. Bảng hỏi phỏng vấn chuyên gia được thiết kế gồm 2 mẫu sau: Mẫu 1. Bảng hỏi dành cho chuyên gia thuộc nội bộ KTNN (Phụ lục số 01). Mẫu 2. Bảng hỏi dành cho các chuyên gia thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (Phụ lục số 02). Trên cơ sở nghiên cứu tại bàn và phương pháp chuyên gia, phân tích các nguyên nhân cụ thể dẫn đến hạn chế trong các khâu của quá trình kiểm toán, từ đó kiến nghị các giải pháp hoàn thiện quy trình kiểm toán chi NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. 7 - Về mặt lý luận: kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần làm rõ thêm lý luận về kiểm toán chi thường xuyên NSNN do KTNN thực hiện. - Về giá trị thực tiễn: kết quả nghiên cứu của luận văn phục vụ cho thực tế hoạt động kiểm toán trong cuộc kiểm toán ngân sách, tiền và tài sản Nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, góp phần nâng cao chất lượng kiểm toán chi Ngân sách nhà nước. Luận văn có thể là tài liệu tham khảo cho các nhà quản lý, các nhà nghiên cứu và các thành viên của Đoàn kiểm toán khi tổ chức công việc kiểm toán NSNN tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn nói riêng và tại các Bộ, ngành nói chung. 8

10 Luận văn được chia thành ba chương: Chương 1. Cơ sở lý luận về hoạt động kiểm toán chi Ngân sách nhà nước tại các Bộ, Ngành; Chương 2. Thực trạng kiểm toán chi thường xuyên Ngân sách nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn; Chương 3. Hoàn thiện kiểm toán chi thường xuyên Ngân sách nhà nước tại Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn của Kiểm toán nhà nước.

11     1.1.  1.1.1. Khái niệm, loại hình kiểm toán 1.1.1.1. Khái niệm Cho đến nay ở Việt Nam cũng như trên thế giới còn tồn tại nhiều cách hiểu khác nhau về kiểm toán, quan niệm về kiểm toán cũng đã có sự biến đổi cùng với sự phát triển của Kiểm toán. Thuật ngữ “kiểm toán” thực sự mới xuất hiện và sử dụng nhiều ở Việt Nam hơn 20 năm, nên các khái niệm chung về kiểm toán cũng mới được đề cập ở mức độ nhất định, sau đây là một số quan điểm chính: Theo định nghĩa của Liên đoàn quốc tế các nhà kế toán (International Federation of Accountants-IFAC) thì “Kiểm toán là việc các kiểm toán viên độc lập kiểm tra và trình bày ý kiến của mình về các bản báo cáo tài chính” Quan điểm của Vương quốc Anh trong Lời mở đầu “Giải thích các chuẩn mực kiểm toán” cho rằng: “Kiểm toán là sự kiểm tra độc lập và sự bày tỏ ý kiến về những bản khai tài chính của một xí nghiệp do một kiểm toán viên được bổ nhiệm để thực hiện những công việc đó theo đúng với bất cứ nghĩa vụ pháp định có liên quan” Quan điểm của các chuyên gia kiểm toán Hoa Kỳ cho rằng: “Kiểm toán là một quá trình mà qua đó một người độc lập, có nghiệp vụ tập hợp và đánh giá rõ ràng về thông tin có thể lượng hóa có liên quan đến một thực thể kinh tế riêng biệt nhằm mục đích xác định và báo cáo mức độ phù hợp giữa thông tin có thể lượng hóa với những tiêu chuẩn đã được thiết lập” Theo Từ điển Bách Khoa Việt Nam thì “Kiểm toán (audit) là quá trình xem xét và thẩm tra các bảng kế toán của những tổ chức sản xuất kinh doanh

12 và quản lý nhà nước về kinh tế, do các nhân viên gọi là kiểm toán viên (auditor) có đủ trình độ, có đủ nghề nghiệp chuyên môn giỏi thực hiện. Các báo cáo quyết toán tài chính của doanh nghiệp, tổ chức xã hội...được kiểm toán kỹ lưỡng để xét xem báo cáo quyết toán đó được lập ra có đúng với các chuẩn mực nguyên lý kế toán và quy tắc thông dụng đã được quy định không, số liệu có phản ánh trung thực và chính xác tình hình tài chính của doanh nghiệp” Theo giáo trình Lý thuyết kiểm toán của Trường Đại học Kinh tế quốc dân thì “Kiểm toán là xác minh và bày tỏ ý kiến về thực trạng hoạt động được kiểm toán bằng hệ thống phương pháp kỹ thuật của kiểm toán chứng từ và ngoài chứng từ do các kiểm toán viên có trình độ nghiệp vụ tương xứng thực hiện trên cơ sở hệ thống pháp lý có hiệu lực” Theo giáo trình Lý thuyết Kiểm toán của Học viện Tài chính thì “Kiểm toán là quá trình các kiểm toán viên độc lập và có năng lực tiến hành thu thập và đánh giá các bằng chứng về các thông tin được kiểm toán nhằm xác nhận và báo cáo về mức độ phù hợp giữa các thông tin này với các chuẩn mực đã được thiết lập". Các quan điểm nêu trên về cơ bản đều đã khái quát 5 yếu tố cơ bản về kiểm toán, đó là: Chức năng của kiểm toán là xác minh và bày tỏ ý kiến; Đối tượng của hoạt động kiểm toán là các thông tin được kiểm toán, có thể là những thông tin được lượng hóa hoặc những thông tin có thể so sánh, đối chiếu, có thể là những thông tin tài chính hoặc thông tin phi tài chính; Khách thể kiểm toán được xác định là thực thể kinh tế hoặc một tổ chức; Chủ thể kiểm toán là những kiểm toán viên độc lập, có nghiệp vụ và cơ sở thực hiện kiểm toán là những luật định, tiêu chuẩn hay chuẩn mực nói chung. Qua nghiên cứu các khái niệm và quan điểm, tác giả cho rằng khái niệm sau được chấp nhận phổ biến “Kiểm toán là quá trình các cá nhân độc