Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Thơ Trần Nhuận Minh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 39 bóc đi một lớp áo đất đá đày đặc bao phủ hàng triệu năm, làm phát lộ một màu vàng đen óng ánh phơi giữa nắng trời. Trước thành quả lao động, người thợ trào dâng một cảm xúc vừa nghẹn ngào, vừa tự hào, lâng lâng: Cơn mƣa này mở rộng niềm vui Than hiện trên những tầng vỉa dày nục nạc Nhìn vỉa than mừng rơi nƣớc mắt Tổ quốc mình giàu có thế này ƣ? (Trên tầng cao 380) Cảm xúc đó xuất phát từ tình yêu lao động và tâm huyết của người công nhân thợ mỏ trước tiếng gọi làm giầu cho tổ quốc: Tổ quốc mình bát ngát cánh đồng xƣa Đang nuôi lớn những vùng công nghiệp Làm thật nhiều than, đấy là điều tâm huyết Đang gọi trong tim tôi hôm nay (Trên tầng cao 380) Trang thơ Trần Nhuận Minh luôn có sự kết hợp, đan xen giữa chất hiện thực với chất lãng mạn. Từ hiện thực cuộc sống của người thợ, Trần Nhuận Minh đã tìm thấy, đã phát hiện ra những vẻ đẹp đầy chất lãng mạn. Trên cái nền của công trường bụi bặm đầy nắng gió, ở độ cao của khung nhà cao tầng, hình ảnh người nữ công nhân được ví “nhƣ chiếc lá xanh”, mỏng mảnh “nẩy trên cây sắt thép” và đang rực rỡ phát tỏa trước “muôn ngàn sao sa” bởi “từ tay em những tia lửa bay ra”: Em đứng trên khung nhà cao tầng Nhƣ chiếc lá xanh, nẩy trên cây sắt thép Từ tay em những tia lửa bay ra Em thành trung tâm muôn ngàn sao (Cô thợ hàn trên khung nhà cao tầng)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 40 Hay vẻ đẹp lãng mạn của người thợ lái xe được lồng trong công việc ở trên độ cao của lưng đèo, của đỉnh núi mà tưởng như đang chạm tới mây trời: Chính anh nào phải ai nào Lái xe giữa một tầng cao chín tầng Nhìn qua óng ánh mây trời Vùng than điện sáng cũng dầy nhƣ sao (Thư cho em gái) Trước yêu cầu, đòi hỏi của đất nước trong đà xây dựng và tiến lên chủ nghĩa xã hội, người thợ đã nhận thức được vai trò, trách nhiệm của mình là đem sức lực, lòng hăng say và trí tuệ để đánh thức những “mỏ vàng đen” còn đang nằm ngủ trong lòng đất. Người thợ mỏ trăn trở, lo toan với những con số tưởng như trần trụi và khô khan – con số sản lượng pháp lệnh than của mỏ: 4.000.000 tấn nhưng chứa đựng bao tình cảm lãng mạn bay bổng của trái tim và tấm lòng người thợ: Hôm nay anh đi Suốt vùng than Trong tiếng ồn ào con số Trong mỗi lo toan đời thợ …Em ơi Có vƣợt qua những ngày gian khổ Mới hiểu đƣợc vì sao Vì sao con số Trần trụi Khô khan Con số Lại vỗ vào đời anh nhƣ sóng vỗ Lại đập vào ngực anh nhƣ trận gió rừng (4.000.000 – Âm điệu một vùng đất)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 41 Nhưng sau những bộn bề lo toan và trải qua bao nỗi vất vả, nhọc nhằn trong lao động, người thợ lại có một khoảng bình yên để cởi lòng mình trong nỗi rung động tình yêu, và trải hồn mình vào không gian lãng mạn đầy chất thơ giữa màu nước xanh trong, của biển, của gió trời để tận hưởng cái cảm giác mát mẻ, thanh tân: Anh muốn ngồi bên em trên bờ Hạ Long Tâm hồn ta nhƣ hòa vào xanh trong Hƣơng biển mát đến tận cùng tim phổi. (Âm điệu một vùng đất) Tình yêu của người thợ sẽ được lên hƣơng, dậy sắc trên mảnh đất lành. Họ đến với nhau từ những cảm xúc đầy lãng mạn của tâm hồn tuổi trẻ, và từ chính tình yêu về vùng đất đang cần sức trẻ gieo mầm sự sống này. Cuộc hành trình kiến tạo vùng đất mỏ cũng chính là cuộc hành trình đi từ tình yêu “lặng thầm và cháy bỏng” đến cái đích của niềm tin và hạnh phúc: Và rồi em sẽ quen anh Tay gạt núi, mở chân trời thơ mộng Anh yêu em lặng thầm và cháy bỏng Đến tận cùng năm tháng cuộc đời anh… (Em về vùng mỏ) Và rồi hạnh phúc tươi hồng cũng đã đến với người thợ. Đó là hạnh phúc của anh “lái bò” có tiếng còi rất điệu, cất giọng nam cao ngang tàng trong ngày cưới của mình với cô vẫy đầu đường hàng ngày để cho xe anh đổ đá: Anh lái bò cất giọng nam cao Giọng rắn khỏe vút từ lồng ngực Tay quen lái những cung đƣờng gấp khúc Lời ca quen những âm điệu ngang tàng. “có bỏ chúng anh không ơi hỡi cô nàng…” (Đám cưới cô vẫy đầu đường và anh chàng lái xe bò tót)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 42 “Có bỏ chúng anh” tức là “có bỏ nghề không” cũng có nghĩa là “có lấy anh không”. Đứng vẫy đầu đường ở mỏ lộ thiên, nghề đơn giản mà nắng sương vất vả nên đã có bao nhiêu cô gái, hễ lấy chồng là phải chuyển nghề. Chính mảnh đất “phố mỏ Hòn Gai quanh năm rừng rực nắng trời” này đã xe duyên, kết mối cho bao đôi lứa người thợ khi họ gặp nhau trên một công trường. Đây là lời anh thợ gõ nồi hơi đưa “cô bạn” thợ hàn về quê ra mắt mẹ: Bạn con đấy, rất hiền mẹ ạ Biết têm trầu và biết khâu vá Biết nấu canh cua đồng với rau mồng tơi (Thưa mẹ) Cứ như thế, thật dí dỏm, vui tươi, nồng thắm tình người, hình tượng người thợ mỏ trong thơ Trần Nhuận Minh ngày càng rõ nét, như là kết quả của sự khảo sát, tìm hiểu, thâm nhập vào các mảnh đời, kết quả của tình cảm được thử thách của tác giả sau bao nhiêu năm ông sống với vùng mỏ, với những người công nhân mỏ nơi này. Nhưng khi viết về người công nhân, Trần Nhuận Minh không chỉ mãi dừng lại ở cảm hứng ngợi ca mà nhà thơ còn hướng ngòi bút sang cảm hứng thế sự, để bám sát hiện tượng, sự vật, sự việc đang ngày đêm diễn ra ở cái vùng mỏ đầy ắp than và cũng đầy ắp mồ hôi nước mắt này – nhất là khi lịch sử dân tộc đang bước sang một hoàn cảnh mới: sau chiến tranh, tái thiết cuộc sống trong muôn vàn gian khó, thiếu thốn, vất vả. Ông đã hướng ngòi bút của mình vào mảng hiện thực khuất lấp phía sau để phản ánh hình ảnh người công nhân trong những ngày cực kì khó khăn của đất nước, với cái nhìn đầy sự xẻ chia, thông cảm, đầy xót xa, đắng đót: Anh thợ lò mang tín phiếu ra chợ Tôi có ba mƣơi ngàn, ai trả bao nhiêu? Gạo nhà nƣớc, bốn tháng liền nợ sổ Lũ trẻ trƣa nay lại phải treo niêu…

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 43 (Bên đường) Lời rao bán tín phiếu của “anh thợ lò” cứ găm vào lòng người đọc một nỗi thương cảm đến quặn thắt. Hình ảnh người công nhân đứng giữa chợ đông kẻ qua, người lại, với “cơn ớn lạnh, chạy qua tim” và sự“rùng mình” khi nghĩ đến những đứa con còn chưa “no lòng” và đành hạ giá: “hãy trả tôi dƣới mƣời ngàn cũng đƣợc”, nhưng rồi lại thất vọng khi “họ mỉm cƣời, và càng bƣớc thêm nhanh” khiến cho người đọc không khỏi nao lòng. Bên cạnh hình ảnh người thợ đứng ngơ ngác ở “bên đƣờng” mỏi mắt chờ mong bán tín phiếu (được trả thay lương) để lấy tiền mua gạo nuôi con là một hình ảnh, một cảnh ngộ khác, khiến ta càng xót xa hơn, đó là cảnh ngộ: một người bạn có vợ được chọn đi làm Ô sin ở Đài Loan chớp lấy cơ hội gia đình mình thuộc diện chính sách, anh công nhân nọ đã động viên vợ đi làm thuê ở xứ người, tạm thời xa chồng con và gia đình với hy vọng sẽ chèo lái con thuyền cuộc sống vượt qua “cái tao đoạn” của cuộc khủng hoảng kinh tế trong ngành than: Ƣu tiên gia đình liệt sĩ Mình mới đƣợc làm Ô sin Ngành than hiện đang giãn thợ Biết đâu có việc mà tìm Anh động viên vợ bằng lời lẽ vừa chân tình, vừa chua xót, vừa dí dỏm mà đớn đau dưới dáng vẻ rất vô tư: Thôi vui mà đi, mình nhé Dùng dằng ngƣời khác sẽ thay Lƣơng tám trăm đô, mỗi tháng Ơn giời còn một cơ may… Nhưng ẩn bên trong những lời lẽ tưởng như vô tư và lạc quan đó là một tâm trạng buồn đến trĩu lòng, bởi đằng sau nụ “cƣời ngơ ngác” là “giọt lệ” của nỗi niềm đắng chát, tái tê:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 44 Bạn nói rồi cƣời ngơ ngác Bâng khuâng gƣơng mặt hao gày Giọt lệ của ngƣời đứng tuổi Biết rơi vào cõi nào đây… Có thể thấy, ngay từ trước thời kì Đổi mới, trong thơ Trần Nhuận Minh đã có một sự chuyển đổi nhận thức và phương pháp phản ánh hiện thực. Từ chỗ trong thơ ông chỉ một mầu tươi sáng, lạc quan khi viết về hình tượng người công nhân vùng mỏ, đến chỗ thơ ông đã khắc họa những bức tranh hiện thực có một màu sắc trầm và buồn cùng nỗi xót xa, lo lắng về số phận của những người công nhân quen sống trong cơ chế bao cấp, nay phải đối diện với cơ chế thị trường. Đó là một cách phản ánh hiện thực đa chiều hơn, phức tạp hơn. Chính vì vậy, ông đã từng đúc kết về hình tượng người công nhân trong thơ của mình một cách chân thực và đầy tính nhân văn như sau: Họ lặn vào thơ tôi…thành câu Với những hi sinh Bền bỉ lặng thầm Để vít đầu xuống những cơn bão đang sinh thành bùng phát cuối chân trời Để đất nƣớc này rạng rỡ tên tuổi Để đất nƣớc này, vƣợt lên…trong bình yên (Đá cháy) Quan niệm viết về người thợ là viết về cái xu thế phát triển của giai cấp công nhân, Trần Nhuận Minh không nề hà tách ngòi bút thơ vào tất cả những mẫu người vùng mỏ. Ông đã miêu tả những tình cảm, suy nghĩ khát vọng của người công nhân trong mối quan hệ với đất nước, với dân tộc. Những suy nghĩ, tình cảm, khát vọng đó không phải là những khái niệm chung chung. Nó có màu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 45 sắc cụ thể. Nó được cắm rễ lâu bền từ trên mảnh đất cụ thể mà người thợ đã sống, đã làm việc với ý thức của giai cấp mình. Thơ Trần Nhuận Minh viết về người công nhân phong phú chất liệu hiện thực, có khi dồn ép đến quá tải những bộn bề thực tế sản xuất vào thơ. Khi ông chú ý khai thác cái phần sâu tâm tình người thợ, hồn thơ ông tỏ ra nhạy cảm với những khía cạnh tinh tế của cuộc đời. Chỗ mạnh của Trần Nhuận Minh khi viết về thực tế sản xuất chính là sự phong phú tươi mới của đời sống, của chất liệu hiện thực cùng với trí tưởng tượng và sự tài hoa của nhà thơ. Tuy nhiên thơ Trần Nhuận Minh cũng không ít những nhược điểm dễ nhận. Một mặt mô phạm trong cấu tứ, song mặt khác, lại thường lạm dụng ngôn ngữ lời nói của người thợ trong diễn đạt. Đã thấy thấp thoáng ở thơ ông đôi ý, đôi câu mòn sáo. Phải chăng Trần Nhuận Minh cần mở thêm những mũi khoan thăm dò trên chính vùng đề tài quen thuộc để phát hiện những vỉa mới, những mẫu quặng còn đang tiềm ẩn và để tìm thêm cách khai thác và xử lí mới những chất liệu ấy. Gắn bó và viết trên đất mỏ, Trần Nhuận Minh đã góp cho thơ Việt Nam những câu thơ hay, những bài thơ hay, đặc sắc về người thợ. Nhiều bài thơ giúp cho người đọc thêm yêu vùng mỏ, yêu những người thợ mỏ trong bất cứ thử thách gian khổ nào. 2.1.2. Hình tượng người nông dân – những mảnh đời phức hợp Thơ chân dung là một mảng thơ rất độc đáo của Trần Nhuận Minh, trong đó, chân dung người nông dân được phác họa rất rõ nét. Họ là những con người cụ thể, đơn lẻ nhưng lại có chung những nét đặc trưng. Trần Nhuận Minh viết về nông thôn, về đồng quê với một thứ tình cảm hết sức chân thật, gan ruột. Ông đã đề cập tới những sự thật không thể coi thường hay chối bỏ ở chốn này. Thơ ông như đã phát huy tối đa những thế mạnh của chủ nghĩa hiện thực trữ tình trong ca dao, dân ca đồng bằng Bắc Bộ. Đáng mừng thay, sau Nguyễn Bính, hồn quê Việt Nam như được tái sinh thăm thẳm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 46 tình người, bâng khuâng, thao thức, cồn cào, trong các bài thơ của Trần Nhuận Minh khi viết về nông thôn và những chủ nhân của nó ngày hôm nay. Ngòi bút của Trần Nhuận Minh đã điểm xuyết tới tất cả những gương mặt người nông dân lao động với những phát hiện hết sức tinh vi, sâu sắc cả bằng trực quan và cả bằng trực cảm của mình. Họ xuất hiện với những cái tên cụ thể: thím Hai Vui, bá Kim, ông Vọng, Dì Nga, …ngay cái tên đã báo hiệu một định mệnh trái ngược với nó. Họ là một tập hợp cảnh ngộ éo le, không ai giống ai, song họ đều phải gánh chịu những khó khăn, vất vả của cuộc sống thời hậu chiến và chới với, lo lắng, bất hạnh trước ngưỡng cửa của thời buổi kinh tế thị trường. Trong thơ Trần Nhuận Minh, hình như mỗi người phụ nữ nông thôn đều có một số phận như những con nước trong mùa hạn hán. Mỗi con nước có một nguồn riêng, nhưng phần lớn đều là cạn kiệt trước khi hòa mình vào dòng lớn. Hình ảnh một thím Hai Vui hết sức chăm chỉ, đảm đang, nay phải đón nhận một nghịch cảnh đau xót trong cuộc đời với những bất hạnh không thể nào biết trước. Trước đây, khi đất nước xẩy ra chiến tranh, thím là hậu phương vững chắc: “Nuôi hai con ăn học/Cày cấy đến quắt ngƣời” để chồng yên tâm xông pha nơi tiền tuyến. Lúc ấy thím lại cảm thấy rất vui vẻ và hạnh phúc: “Thím bảo những năm ấy/Là những năm hòa bình”. Nhưng đến khi đất nước hòa bình, thím tưởng sẽ được tận hưởng niềm vui, niềm hạnh phúc trọn vẹn trong khúc khải hoàn ca chung của dân tộc như bao người vợ khác khi có chồng chiến thắng trở về, nhưng nào ngờ bi kịch gia đình bây giờ mới thực sự ập xuống đầu thím như một cuộc chiến tranh mới vậy: “Chỉ thƣơng thím Hai Vui/Mặt mũi luôn thâm tím/Đến bây giờ chiến tranh/Mới đến thật với thím”. Cả cuộc đời có hai lần thím cười, cả hai lần hòa cùng nước mắt. Đó là lúc thím gặp lại chồng: “Thím cƣời mà nhƣ mếu”, và lúc thím li hôn chồng: “Miệng mếu lại thành cƣời”, trong nụ cười ấy tồn tại những đối cực cảm xúc đầy mâu thuẫn. Từ một người phụ nữ có gia đình, thím lại bị đẩy vào tình cảnh không gia đình: “Nghe đâu thím lên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 47 tỉnh/Rửa bát cho ngƣời ta”, bao nhiêu nỗi gian truân, vất vả, thím có đủ bản lĩnh vượt qua, nhưng vết thương tinh thần đã làm thím quỵ ngã, thím mặc cảm trước sự thương hại của người đời: “Thấy ai quen cũng lánh/Những mặt phấn quần hoa…”. Trần Nhuận Minh đã thấu hiểu một nghịch cảnh thật nghiệt ngã. Trong chiến tranh tuy xa cách thiếu thốn vất vả nhưng con người vẫn thấy bình an hạnh phúc bởi có sự hòa hợp, thấu hiểu và yêu thương sẻ chia. Nhưng nay trước cơn bão của kinh tế thị trường, lối sống thực dụng xâm nhập và sự ích kỉ các nhân lên ngôi, con người bỗng thấy trơ trọi và không đủ sức chống đỡ. Đối với người phụ nữ, chiến tranh đã đem lại bao hi sinh, gian khổ, nhưng hậu chiến tranh, với những mất mát trong cuộc sống gia đình mới chính là nỗi bất hạnh lớn nhất không thể vượt qua. Khác với hoàn cảnh của thím Hai Vui, người phụ nữ ở làng biển tuy có một gia đình hạnh phúc, nhưng trong lòng chị lúc nào cũng phấp phỏng, lo âu một tai họa của thiên nhiên có thể giáng xuống. Hạnh phúc của chị cũng rất mong manh khi người chồng thường xuyên phải đối mặt với những cơn thịch lộ của biển. Mặc dù cơn bão biển đang tan nhưng cơn bão lòng trong chị vẫn đang tồn tại: Không phải sáng nào cũng đứng cân tôm Chẳng phải chiều nào cũng ngồi vá lƣới Có điều gì chị còn chƣa kịp nói Khi anh bồng bềnh đi về phía bão đang tan Có vẻ gì phấp phỏng lo toan Trong vời vợi gian nhà ngƣời đánh cá (Ở nhà người đánh cá biển) Để có một hạnh phúc bền lâu, có một gia đình yên ấm, không bất trắc, đối với người phụ nữ vùng biển này thật khó lắm thay! Đó là một sự thật không thể nào khác được, cho dù ở bất cứ thời kì xã hội nào cũng vậy – vì thiên nhiên cũng khắc nghiệt chẳng kém gì lòng người!

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 48 Ngòi bút của Trần Nhuận Minh còn đụng đến cả những số phận của những người phụ nữ nông thôn có những hoàn cảnh ngang trái, trớ trêu và họ có những sự “nổi loạn” một cách mạnh mẽ trong việc tìm đến hạnh phúc đích thực của mình. Hình ảnh cuộc đời của dì Nga là một cảnh đời như vậy. Với dì Nga, nửa đời mình an phận trước sự sắp đặt để vừa lòng cha mẹ: “Lấy chồng theo ý mẹ/Dạy con vâng lời cha”. Dì có một cuộc sống sung túc: “Chuỗi bạc trong ngực áo/Vòng vàng ngoài cổ tay”, tưởng là dì hạnh phúc, nhưng cuộc sống vật chất chỉ là lớp vỏ bọc bên ngoài che đậy trái tim băng giá của dì hằng đêm chưa tìm được nhịp đập đồng điệu. Không chấp nhận một cuộc hôn nhân không tình yêu và nhận thức được giá trị của hạnh phúc, dì Nga trút bỏ tất cả để đến với chốn neo đậu đích thực cho mình: Dì theo một anh chàng Chuyên nghề câu cá vƣợc Bên nhau trong khoang thuyền Giữa bốn bề mây nƣớc (Dì Nga) Hạnh phúc phải chăng luôn là một ẩn số trong bài toán cuộc đời mà con người phải nhọc công tìm kiếm. Và dì Nga phải mất gần nửa cuộc đời còn lại mới tìm ra đáp số. Dưới ngòi bút của mình, Trần Nhuận Minh đã đặt ra những vấn đề bức xúc, nhức nhối trong tình yêu và hôn nhân trước cuộc sống đầy biến động hôm nay. Đó là vấn đề bạo hành trong gia đình, là sự đồng cảm trong quan hệ vợ chồng, là sự chạy chốn trong tình yêu hay cố gắng để có được tình yêu…, dù là vấn đề nào thì nạn nhân cũng là người phụ nữ. Họ vừa là nạn nhân của người khác, vừa là nạn nhân của chính mình. Trong số họ, có người đã may mắn tìm cho mình một lối thoát nhưng vết thương lòng thì không thể nào hàn gắn được. Cảnh đời của những người phụ nữ không chỉ mang nặng vết thương do tổn thất về tình cảm gia đình, mà họ còn là nạn nhân bị đẩy tới phân cực giàu