Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Thơ Trần Nhuận Minh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 99 Bằng sự liên tưởng và tưởng tượng phong phú, Trần Nhuận Minh đã đem đến cho thế giới sự vật thơ ông sức sống nội tại qua những biện pháp nhân hóa tài tình. Cảm nhận về không gian thật độc đáo: Giữa khoảng ngập ngừng của vũ trụ Từ láy “ngập ngừng” là từ láy tượng hình gợi cảm xúc, tái hiện được một cách sinh động, độc đáo khoảng không gian nơi giao hòa của hai thế giới, nửa vươn tới cõi tiên giới, nửa vương bụi trần. Đây là một động từ trạng thái được sử dụng như một tính từ theo phương thức chuyển loại từ làm tăng giá trị biểu đạt, sức khơi mở của hình ảnh thơ. Trong không gian giăng mắc những sợi tơ tình, vạn vật như đã phải lòng nhau: Hàng cây lơ mơ thức ngủ Trong tấm áo choàng cô dâu Đến nỗi những ngôi nhà cổ Đêm nào cũng phải lòng nhau (Đêm trắng) Nhân hóa đem đến sự lạ hóa cho hình ảnh thơ quen thuộc. Không còn là trăng soi dưới dòng sông mà là “Đánh đắm cả trời sao” bằng sự im lặng không tiếng của mình. Dường như sông và trăng là một “cặp tình nhân” của đêm vắng. Cảnh mang chứa tình bởi mọi cảnh vật đều đón nhận bằng con người tinh thần của nhà thơ. Ta bắt gặp ở thế giới ấy một “vầng trăng gầy, ngẫm ngĩ khuyết đêm khuya”, một “áng mây trinh nữ”, “chập chờn thức ngủ giữa rừng thông”, “ngơ ngác” giữa cơn mưa…, một “giọt mƣa buồn gõ xám mái nhà Vua”, âm thanh tiếng “ngẹn ngào của những ngôi sao”, âm thanh “tiếng hạc thảng thốt” vọng về…Con người tinh thần đã thổi linh hồn vào cho vạn vật trong thế giới mà nó chiếm lĩnh. Ngay cả thời gian cũng được hữu hình hóa nhờ nhân hóa: “một nửa mùa thu nghiêng bóng xuống khoang thuyền”.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 100 Biện pháp nhân hóa là tu từ tất yếu nhà thơ phải sử dụng. Hình tượng nghệ thuật trong thơ ông phong phú, con ve với lí lẽ thời gian mùa hè, con chim từ bỏ tự do vì nếp quen, một con chó trung thành đến hơi thở cuối cùng…Khi vươn tới tầm cao triết luận, các hình ảnh thơ của ông có ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, ví như các tác giả miêu tả “cỏ” bằng các tính từ chỉ định tính con người “bao dung”, “dịu dàng”, “long đong”, “dầu dãi”…Có thể nói nhân hóa tạo sự sống cho thế giới thơ Trần Nhuận Minh, là một phương thức hiệu quả thể hiện hình tượng nghệ thuật. * Biện pháp so sánh: So sánh là biện pháp tu từ quen thuộc trong văn học Việt Nam, đặc biệt là xuất hiện nhiều trong ca dao, dân ca dân gian, là biểu hiện của lối tư duy hình tượng. Trên cơ sở đối chiếu hai đối tượng khác loại của thực tế khách quan không hoàn toàn đồng nhất mà chỉ chung nhau một nét nghĩa nào đó để diễn tả bằng hình ảnh một lối tri giác mới mẻ về đối tượng. So sánh cũng là một nghệ thuật tu từ quen thuộc trong thơ Trần Nhuận Minh. Mô hình phép so sánh trong thơ ông rất đa dạng. Nhà thơ lấy cái cụ thể đối chiếu cái cụ thể tạo sự gần gũi cho hình ảnh: - Núi sông nhƣ chiếc quạt xòe trong tay - Những câu thơ mỏng tựa cánh chuồn Ngàn năm bay ngƣợc bão Hoặc lấy cái cụ thể làm rõ cái trừu tượng: - Giao thừa đi nhƣ cô gái chƣa chồng Đẹp nức nở những muộn màng đắng chát - Cái lạnh nhƣ lƣỡi cƣa Xẻ chéo tầng đá xám Để mờ hóa cảm xúc của chủ thể trữ tình về thế giới, Trần Nhuận Minh còn lấy cái trừu tượng để soi chiếu cái cụ thể: - Tiếng chuông nhƣ hồn ngƣời Cô đơn và thăm thẳm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 101 Có khi nhà thơ lấy cái trừu tượng so sánh với cái trừu tượng, nhưng lại có khă năng tạo hình khối cho cảm xúc: Nỗi gì khắc khoải không yên Đập nhƣ giọt đắng trong tim thế này Thậm chí trong một câu thơ, nhà thơ có thể sử dụng chuỗi so sánh tạo chuỗi hình ảnh liên tưởng: - Đất đã tự quên dấu tích oai hùng để tiếng chim nhƣ chuỗi bạc long lanh, rập rờn sông núi - Núi nhƣ ngƣời đàn bà đang yêu Và sông bằng nhƣ một mảnh thƣ tình bị bóc trộm Nhờ so sánh hình ảnh mà trong thơ Trần Nhuận Minh có sự kết nối độc đáo, mới lạ: - Mặt trời trắng và lành nhƣ một đồng xu nhỏ Sáng thinh không, chiếc lá nhƣ giọt lửa Nhờ có so sánh, Trần Nhuận Minh nắm bắt được hồn cảnh và hồn người trong sự giao hòa làm một trong không gian tâm linh vùng đất Yên Tử: Chợt ngân một tiếng chuông Sắc cỏ bỗng hoe vàng Nhƣ có ai lững thững Trong bóng chiều lang thang (Chiều Yên Tử) * Biện pháp Ẩn dụ: Ẩn dụ là sự định danh thứ hai cho sự vật, mang ý nghĩa hình tượng dựa trên sự tương đồng hay giống nhau giữa các khách thể. Biện pháp ẩn dụ được Trần Nhuận Minh sử dụng như một công cụ nghệ thuật đắc lực trong xây dựng các hình ảnh biểu tượng như hoa cỏ, gió heo may, mây, Đấng Mê Tơi, Đấng Âm U… Ngoài ra ẩn dụ còn được ông sử dụng như một công cụ quan trọng trong quá trình làm lạ hóa hình ảnh cũ. Nói cách khác, nhờ ẩn dụ chuyển đổi cảm giác,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 102 sự vật vốn cảm nhận bằng giác quan này được chuyển sang cảm nhận bằng giác quan khác. Thời gian nghệ thuật trong thơ Trần Nhuận Minh được cảm nhận có đường nét: “Năm tháng cuộn trên sừng bò khắc khoải”, có màu sắc: “Ta ở đâu giữa mùa xƣa xanh ngát”. Sự vật vô hình được hình khối hóa thành từng giọt: “Giọt trăng cũ tan trong hồn cúc dại”, “Lá phong buồn ven sông/Khẽ rơi một giọt vàng”, “Tiếng chim rơi ngƣợc bóng núi sông Đà”, “tiếng sếu rơi vào vạt áo khuya”…Trần Nhuận Minh đã “cởi trói giác quan” để đón nhận sự tác động của hiện thực. Trong cơn gió nồm thấy được mùi vị mặn nồng của biển: “Biển ập vào cơn gió nồng mặn chát”, trong mái phố thấy nỗi buồn của mùa đông còn sót lại: “Mái phố sẵm nỗi buồn mùa đông rớt/Chân ta vấp bóng chiều ẩm ƣớt”, lắng nghe âm thanh tiếng thở dài của núi trong cái trong cái ướt lạnh của buổi sương chiều: “Tiếng thở dài của núi Tản viên/Làm ƣớt đẫm sƣơng chiều”…Như vậy, từ sự kết hợp và chuyển đổi các yếu tố cảm giác khác nhau: màu sắc trở nên có đường nét, hình khối; âm thanh thành màu sắc; cái vô hình thành vật thể hữu hình…,Trần Nhuận Minh đã đem đến những hình ảnh thơ độc đáo, tạo khả năng liên tưởng phong phú, là sự thể hiện cho những khám phá thế giới bằng cộng hưởng nhiều giác quan của nhà thơ. 3.2. Một tiếng thơ đa giọng điệu Theo từ điển thuật ngữ văn học, giọng điệu là “thái độ tình cảm, lập trƣờng tƣ tƣởng, đạo đức của nhà văn đối với hiện tƣợng đƣợc miêu tả thể hiện trong lời văn quy định cách xƣng hô, gọi tên, dùng từ, sắc điệu tình cảm, cách cảm thụ, xa gần, thân sơ, thành kính hay suồng sã, ngợi ca hay châm biếm”[48.112]. Giọng điệu là một phạm trù thẩm mĩ của tác phẩm văn học, là yếu tố hàng đầu tạo nên phong cách riêng của mỗi nhà văn, tạo nên sự khác nhau giữa các nhà văn và sức hấp dẫn cho tác phẩm. Giọng điệu là yếu tố đặc trưng của hình tượng tác giả. Giọng điệu của của tác phẩm ở mức độ nào đó phụ thuộc vào đặc điểm miêu tả cũng như cách cảm nhận về chúng. Chỉ có những nhà văn thực

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 103 sự có tài năng mới có giọng điệu riêng. “Đó chính là đặc điểm chủ yếu của một tài năng sống độc đáo” (M.B.Khrapchencô). Nhà văn tài năng phải có giọng điệu riêng và được thể hiện trong toàn bộ sự nghiệp sáng tác. Nhưng giọng điệu biểu hiện như thế nào? Căn cứ vào đâu để có thể nhận diện được chính xác giọng điệu của một tác phẩm, một tác giả?...Vấn đề này không đơn giản bởi trong tác phẩm, giọng điệu không phải là phép cộng của câu chữ mà nó được tạo thành do sự cộng hưởng, kết hợp hài hòa của nhiều yếu tố ngôn ngữ cùng sự thăng hoa cảm xúc của chủ thể. Là một nhà thơ trưởng thành từ những năm kháng chiến chống Mĩ và sáng tác đến tận bây giờ, cho nên Trần Nhuận Minh đã tạo cho mình một tiếng thơ đa giọng điệu: có giọng ngợi ca, khẳng định; có giọng day dứt, hoài nghi; có giọng xót xa, thương cảm; có giọng hài hước, mỉa mai, châm biếm. Tất nhiên, trong từng giai đoạn lịch sử, từng tác phẩm cụ thể, nó có những biểu hiện khác nhau, gắn với những cung bậc cụ thể của tình cảm, những tình điệu thẩm mĩ khác nhau. Người đọc có thể nhận ra chất giọng chủ yếu qua từng cấp độ khác nhau của văn bản nghệ thuật ngôn từ. Có khi nó thấm sâu vào từng câu chữ và lan tỏa khắp bài thơ, có lúc lại ngân vang qua những lời đề từ, cũng có khi nó lại toát lên từ âm hưởng chung của những cuộc đời, những số phận cụ thể được phản ánh trong tác phẩm. Những biểu hiện sinh động của chất giọng ấy có thể tìm thấy trong hầu hết các tập thơ của Trần Nhuận Minh. 3.2.1. Giọng ngợi ca, khẳng định Trong những năm của thập kỉ sáu mươi, bẩy mươi, cả miền Bắc vừa chiến đấu vừa bước vào thời kì quá độ xây dựng chủ nghĩa xã hội với tất cả vẻ đẹp quyến rũ, với những hy vọng tràn trề về một tương lai rực rỡ, sán lạn. Phần lớn các tác phẩm ra đời thời kì này đều miêu tả những bức tranh hiện thực đẹp đẽ và tươi tắn với chỉ một sắc hồng. Tinh thần quyết tâm đánh giặc, không khí hồ hởi của con người và cuộc sống tạo nên giọng điệu ngợi ca, khẳng định. Và

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 104 giọng điệu thơ Trần Nhuận Minh cũng nằm trong âm hưởng chung của dàn đồng ca đó. Chất giọng ngợi ca, khẳng định được vận dụng, sử dụng phổ biến như một phương tiện chủ đạo nhằm tôn vinh đất nước, nhân dân anh hùng, ngợi ca những con người lao động mới, cuộc sống mới: Tôi sống trong thành phố của tôi Thành phố một ngàn năm gan góc Kiên trì giữ gìn những tinh hoa dân tộc Đây là Việt Nam Việt Nam đến tận cùng (Thành phố bên này sông) Trong Mùa xuân thứ nhất, mùa xuân đầu tiên của đất nước thống nhất vẹn tròn, Trần Nhuận Minh đã ghi lại được suy nghĩ của một người cha trên đường đánh giặc nói với con bằng một giọng lạc quan tin tưởng: Con ơi, cha đâu phải là ngƣời thơ mộng Lòng vẫn rƣng rƣng khi nghĩ đến mai sau Của con, dải than đen dài rộng dƣới đất sâu Của con chín khúc sông Hồng phù sa cuộn đỏ Của con, ba ngàn cây số biển khơi trắng trời sóng gió… Giọng ngợi ca thấm đẫm tinh thần nhân đạo cộng sản quả có sức cổ vũ, động viên con người vươn lên chủ động giành lấy thành quả bằng chính bàn tay lao động sáng tạo của mình: Tổ quốc mình bát ngát cánh đồng xƣa Đang nuôi lớn những vùng công nghiệp Làm thật nhiều than, đấy là điều tâm huyết Đang gọi trong tim tôi hôm nay (Trên tầng cao 380)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 105 Đậm đà và sâu sắc trong chất giọng ngợi ca, đằm thắm, ân tình vẫn là những bài thơ viết về vùng đất bên bờ Vịnh Hạ Long: Đất sẽ lên dần vị ngọt Và một phần Hạ Long sẽ hóa thành đồng Màu đẹp nhất vẫn là màu lúa chín Có đảo xa sắc chiều buông tím Có cánh buồm hồng mặt trời lên (Làm thủy lợi ở giáp khẩu) Hát nữa em, giữa bốn bề tiếng sóng Cánh buồm ra khơi, mái chèo vào lộng Đêm nay em có buông lƣới chi đâu Anh ngồi nghe nhƣ con cá mắc câu (Nghe hát dân trài trên biển đảo Quan Lạn) Cũng là giọng ngợi ca, khẳng định về con người mới, cuộc sống mới, nhưng Trần Nhuận Minh không chạy theo các sự việc, không lấy các biến cố, các sự kiện cách mạng làm mục đích phản ánh. Hiện thực cuộc sống lao động, xây dựng trong thế đi lên với không khí sôi nổi, khẩn trương, với sự đổi mới từng ngày, từng giờ trên gương mặt đất nước, quả có chất men say là ngòi bút của Trần Nhuận Minh rung động một niềm say mê tha thiết với cảnh vật và con người lao động: Những buổi tối ở đây Nhà sáng xanh đèn mỏ Ngƣời chồng lo cho vợ Chọn giống, bón đòng đòng Ngƣời vợ lo cho chồng Bữa ngon ngày mở vỉa Niềm vui và gian khổ Chia đều cho hai nơi

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 106 (Làng ven mỏ) Có khi cần khẳng định, giọng độc thoại cũng được cất lên một cách vững vàng, mạnh mẽ. Nhà thơ độc thoại mà như đối thoại với tất cả những người thợ. Lời nói với mình song cũng là lời nói với đời: Tôi sống ở đây sẽ chết ở đây nhƣ một Ngƣời Thợ Ngày đêm trút linh hồn vào chữ… Từng giọt mồ hôi đều dâng hiến cho Đời Từng chữ trong câu đều vang động hồn Ngƣời (Đá cháy) Thơ Trần Nhuận Minh còn có cả chất giọng đanh thép, hào sảng, sắc mạnh, làm cho tiếng thơ như có sức mạnh hơn trước sức mạnh của kẻ thù: Đêm nay anh đánh đâu những ngƣời dũng sĩ Diệt viện An Viên hay phá bốt Châu Thành Đất nƣớc này quyết không dung giặc Mĩ Hàng loạt đồn nát vụn dƣới chân anh (Gửi Rạch Giá) Có lúc tự nhủ mình, giọng độc thoại lại trở về những lời thủ thỉ, tâm tình: Có hạnh phúc nào bằng về cùng đồng đội Đêm chờ thù, nghe gió thổi bờ tre… (Gửi Rạch Giá) Nhìn chung, giọng điệu ngợi ca, khẳng định trong thơ Trần Nhuận Minh mang âm hưởng sử thi, ca ngợi vẻ đẹp của cuộc sống đang trên đà canh tân đất nước, ca ngợi những con người lao động ngày đêm cống hiến sức lực cho đời và khẳng định một niềm tin bất diệt vào sự trường tồn của dân tộc. Có thể nói, đấy là giọng điệu chủ đạo của thơ ông trước năm 1975 3.2.2. Giọng day dứt, hoài nghi

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 107 Sau năm 1975, đời sống thế sự thời hậu chiến và những biến động to lớn của đời sống kinh tế chính trị trong nước và trên thế giới đã có những tác động trực tiếp đến thơ Trần Nhuận Minh. Đối mặt với hiện thực mới, thơ Trần Nhuận Minh có nhiều thay đổi. Hình ảnh về đời sống, con người trong các mối quan hệ xã hội được nhìn nhận thực tế hơn, thô ráp và trần trụi như chính sự tồn tại của nó. Sự đảo lộn, lung lay của những giá trị tinh thần cũng được nhà thơ đề cập…Hợp với nội dung này là giọng điệu trăn trở, suy tư, day dứt, hoài nghi… Nhà thơ luôn trăn trở, lo lắng khi quan sát thấy sự bất bình đẳng phân hóa giàu nghèo vẫn còn tồn tại trong xã hội hiện đại, và suy ngẫm về tiền đồ tương lai của đất nước bằng giọng day dứt, hoài nghi: Lí do nào, để giận Nỗi niềm gì để thƣơng Một mai nƣớc có giặc Biết ai ra chiến trƣờng… (Họp phố) Và có một cái nhìn chân thật, từng trải về sự bất bình thường, ẩn chứa mâu thuẫn có ngay trong những cảnh huống đời thường, thực trạng xã hội không lí tưởng, đầy khiếm khuyết: Trời ơi! vàng đến thế này Mà sao đen bạc vẫn đầy thế gian… (Trong đồng cỏ hoa vàng) Nhà thơ lo âu thấy “cái tập thể đẻ non biến thành cái cá nhân còi cọc”. “Trai làng phóng @ nhƣ điên, đầu cạo trọc” không thể là biểu hiện của sự giàu sang, thịnh vượng. Cái hiện thực hôm nay, nhiều điều phấn chấn, nhưng đôi khi sao lại có tiếng khóc ở bên trong: Tổ tiên đã chết ở đây Những gò đống cỏ xanh, nay đã ủi đi rồi San sát vũ trƣờng, sân gôn, quán nhậu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 108 Còn sót lại một cách cò trắng mong manh Thấp thoáng bay Trong ráng đỏ chiều hôm, không tìm ra chỗ đậu… Song hành với nhận thức về sự mong manh, hư ảo của thế giới lí tưởng, nhà thơ cảm thấy mất chỗ đứng, mất niềm tin, thậm chí luôn lo âu, bất ổn trước dự cảm về tương lai: Sự đời bao rắc rối Phải trái tính sau đây Lòng mình thì nhàu nát Kinh sách thì thơ ngây (Gửi bác Vương Liên) Cuộc sống đời thường luôn chứa đựng những tình huống có vấn đề mà mọi biểu hiện bề ngoài chỉ là hình thức, là lớp vỏ bọc che đậy bên trong: Bạn nói rồi cƣời ngơ ngác Bâng khuâng gƣơng mặt hao gầy Giọt lệ của ngƣời đứng tuổi Biết rơi vào cõi nào đây… (Lời một người bạn có cợ được chọn đi làm ô sin) Chủ thể trữ tình cũng mong muốn đạt tới chân lí theo tinh thần hướng đạo tích cực để cải thiện bản thân và cải thiện thế giới nhân sinh nhưng lại có cảm giác bất lực: Ta bàng hoàng trƣớc Cái Không Thể Biết Đang nhào nặn ta trong cõi vô cùng Chả nhẽ mỗi chấm ngƣời mong manh trên trái đất Lại là biểu hiện mơ hồ huyền bí của không trung… (Vô thức)