Luận văn Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Đặc điểm truyện ngắn Kim Lân

6,641
947
109
80
con chaùu Traøng noù seõ… .. Taùc giaû khoâng maát coâng chau chuoát, lôøi vaên moäc maïc chaân tình
maø yù töù saâu xa, caûm ñoäng loøng ngöôøi.
Ngoân ngöõ trong truyeän ngaén Kim Laân vöøa laø phöông tieän ngheä thuaät ñaéc duïng vöøa laø
ñoâí töôïng mieâu taû cuaû nhaø vaên. Trong nhieàu tröôøng hôïp, taùc giaû ñaõ veõ neân taâm lí coå truyeàn
cuõng nhö tính caùch con ngöôøi baèng chính ngoân ngöõ nhaân vaät. ÔÛ boá anh Dung coù chung caùch
noùi, caùch nghó gioáng nhaân vaät baø cuï Töù, khi anh con trai gaëp gôõ vaø ñöa ngöôøi ñoàng caûnh veà
laøm vôï: “OÂâng cuï buøi nguøi noùi: traêm caùi nhuïc khoâng coù caùi nhuïc naøo baèng caùi ngheøo. Caùc
con laáy nhau boá khoâng coù ñöôïc caønh cau bieáu baïn beø, baø con thaân thuoäc. OÂng cuï thôû daøi:
Thoâi thì baây giôø chuùng maøy nhö ñuõa coù ñoâi? Boá thì giaø roài nhö ngoïn ñeøn tröôùc gioù, khoâng
bieát soáng cheát luùc naøo. Chuùng maøy laáy nhau thì phaûi chòu thöông chòu khoù, lieäu maø baûo ban
nhau maø laøm aên..” [63,296]. Söï gioáng nhau trong caùch noùi cuaû nhieàu nhaân vaät khoâng phaûi
voán ngoân ngöõ Kim Laân ngheøo naøn maø ñieàu naøy theå hieän söï am hieåu taâm lí nhaân vaät cuõng
nhö khuoân maãu öùng xöû cuûa hoï.
Coøn ñaây laø ngoân ngöõ cuûa muï chuû nhaø chanh chua, tham lam vaø laém lôøi trong truyeän
ngaén Laøng : “ AÙi chaø! Nhaø naøy coù môù caù ngon gôùm, chieàu phaûi xin moät baùt maáy ñöôïc.… Coù
caùi gì maø thôm gôùm, y nhö muøi baùnh raùn aáy anh em aï. Meï kieáp nhaø naøy noù giaáu”[62,179].
Cuõng caùch keå chuyeän baèng ngoân ngöõ nhaân vaät, Kim Laân ñaõ phaùc hoaï roõ tính caùch ngöôøi vôï
caû Nhöôïc Döï:
_ “Noù leân ñình Buøi roài chò?
Chò boå caùi maët chò vaøo maët toâi:
_ Chaû coù hai laàn ñình Buøi ! Noù ñeán Nhaõ Nam roài anh aï. Thaät caû laø moät söï ñieâu linh. Cuõng
chæ taïi maáy boá du kích nhaø ta thoâi anh aï. Suùng oáng chaúng coù, coù maáy khaåu suùng coøm cuõng
ñaäm ñoïp baén noù. Noù maáy caùu, noù ñoát cho. Noù ñoát ñình Buøi, noù ñoát Cao Thöôïng, baây giôø noù
ñang ñoát Nhaõ Nam ñaáy. Vôï choàng toâi vöøa chaïy giaëc, vöøa ngoaûnh laïi nhìn ngoïn löaû quaân xaâm
laêng, taøn baïo noù ñoát nhaø, ñoát cöûa cuûa ñoàng baøo maø traùi tim cuûa vôï choàng toâi töôûng chöøng
nhö saép söûa tan vôõ ra töøng maûnh..he,ù he, ùheù” [62,274]. Thaät ñuùng laø ngoân ngöõ giaû taïo, hoa
mó cuaû moät ngöôøi coù taâm ñiaï xaáu xa. Veõ ra böùc chaân dung ngöôøi ñaøn baø con buoân -vôï moät
80 con chaùu Traøng noù seõ… .. Taùc giaû khoâng maát coâng chau chuoát, lôøi vaên moäc maïc chaân tình maø yù töù saâu xa, caûm ñoäng loøng ngöôøi. Ngoân ngöõ trong truyeän ngaén Kim Laân vöøa laø phöông tieän ngheä thuaät ñaéc duïng vöøa laø ñoâí töôïng mieâu taû cuaû nhaø vaên. Trong nhieàu tröôøng hôïp, taùc giaû ñaõ veõ neân taâm lí coå truyeàn cuõng nhö tính caùch con ngöôøi baèng chính ngoân ngöõ nhaân vaät. ÔÛ boá anh Dung coù chung caùch noùi, caùch nghó gioáng nhaân vaät baø cuï Töù, khi anh con trai gaëp gôõ vaø ñöa ngöôøi ñoàng caûnh veà laøm vôï: “OÂâng cuï buøi nguøi noùi: traêm caùi nhuïc khoâng coù caùi nhuïc naøo baèng caùi ngheøo. Caùc con laáy nhau boá khoâng coù ñöôïc caønh cau bieáu baïn beø, baø con thaân thuoäc. OÂng cuï thôû daøi: Thoâi thì baây giôø chuùng maøy nhö ñuõa coù ñoâi? Boá thì giaø roài nhö ngoïn ñeøn tröôùc gioù, khoâng bieát soáng cheát luùc naøo. Chuùng maøy laáy nhau thì phaûi chòu thöông chòu khoù, lieäu maø baûo ban nhau maø laøm aên..” [63,296]. Söï gioáng nhau trong caùch noùi cuaû nhieàu nhaân vaät khoâng phaûi voán ngoân ngöõ Kim Laân ngheøo naøn maø ñieàu naøy theå hieän söï am hieåu taâm lí nhaân vaät cuõng nhö khuoân maãu öùng xöû cuûa hoï. Coøn ñaây laø ngoân ngöõ cuûa muï chuû nhaø chanh chua, tham lam vaø laém lôøi trong truyeän ngaén Laøng : “ AÙi chaø! Nhaø naøy coù môù caù ngon gôùm, chieàu phaûi xin moät baùt maáy ñöôïc.… Coù caùi gì maø thôm gôùm, y nhö muøi baùnh raùn aáy anh em aï. Meï kieáp nhaø naøy noù giaáu”[62,179]. Cuõng caùch keå chuyeän baèng ngoân ngöõ nhaân vaät, Kim Laân ñaõ phaùc hoaï roõ tính caùch ngöôøi vôï caû Nhöôïc Döï: _ “Noù leân ñình Buøi roài chò? Chò boå caùi maët chò vaøo maët toâi: _ Chaû coù hai laàn ñình Buøi ! Noù ñeán Nhaõ Nam roài anh aï. Thaät caû laø moät söï ñieâu linh. Cuõng chæ taïi maáy boá du kích nhaø ta thoâi anh aï. Suùng oáng chaúng coù, coù maáy khaåu suùng coøm cuõng ñaäm ñoïp baén noù. Noù maáy caùu, noù ñoát cho. Noù ñoát ñình Buøi, noù ñoát Cao Thöôïng, baây giôø noù ñang ñoát Nhaõ Nam ñaáy. Vôï choàng toâi vöøa chaïy giaëc, vöøa ngoaûnh laïi nhìn ngoïn löaû quaân xaâm laêng, taøn baïo noù ñoát nhaø, ñoát cöûa cuûa ñoàng baøo maø traùi tim cuûa vôï choàng toâi töôûng chöøng nhö saép söûa tan vôõ ra töøng maûnh..he,ù he, ùheù” [62,274]. Thaät ñuùng laø ngoân ngöõ giaû taïo, hoa mó cuaû moät ngöôøi coù taâm ñiaï xaáu xa. Veõ ra böùc chaân dung ngöôøi ñaøn baø con buoân -vôï moät
81
vaên ngheä só ñôùn heøn, phaûn boäi khoâng gì baèng caùch Kim Laân laáy ngoân ngöõ mieâu taû ngoân
ngöõ.
Hoaëc nhaân vaät chính oâng Hai, ngoân ngöõ trong ñoái thoaïi, ñoäc thoaïi ñeàu roõ lôøi aên tieáng
noùi, caùch nghó cuûa moät laõo noâng chaát phaùc, yeâu laøng yeâu queâ saâu saéc. Ñaây laø caùch oâng Hai
khoe caùi sinh phaàn cuûa toång ñoác laøng : “ Cheát cheát! Toâi chöa thaáy caùi dinh cô naøo maø laïi
ñöôïc nhö caùi dinh cô cuï Thöôïng laøng toâi. Coù laém laém laø cuûa. Vöôøn hoa caây caûnh nom nhö
ñoäng aáy. [62, 173]. Coøn ñaây laø gioïng thuû thæ phaân traàn khi oâng Hai buoäc loøng phaûi ñi taûn cö:
Noù cheát moät caùi nhaø toâi neo ngöôøi quaù, phaûi ñi, chöù nhöõng nhö mình toâi, thì toâi ôû laïi laøng
vôùi anh em cô ñaáy. Queâ cha ñaát toå moät luùc ruùt maø ñi laøm gì maø khoâng ñau xoùt haû baùc?” [62,
176]
Caûm ñoäng nhaát laø nhöõng doøng oâng Hai taâm tình vôùi ñöùa con vaø cuõng laø nhöõng lôøi boäc
baïch, thanh minh : “ Anh em ñoàng chí bieát cho boá con oâng. Cuï Hoà treân ñaàu treân coå xeùt soi
cho boá con oâng. Caùi loøng cuûa boá con oâng laø nhö theá ñaáy coù bao giôø daùm ñôn sai. Cheát thì
cheát chöù coù bao giôø daùm ñôn sai” [62, 194]. Trong truyeän ngaén Laøng, ngöôøi keå chuyeän
khoâng xöng toâi nhöng chuùng ta cuõng deã daøng nhaän thaáy boùng daùng cuûa nhaø vaên thaáp thoaùng
aån hieän ñaèng sau caâu chöõ. ÔÛ truyeän ngaén naøy, coát loõi taâm traïng, tình caûm cuûa oâng Hai chính
laø taâm traïng, tình caûm cuûa nhaø vaên Kim Laân. Chaúng theá maø khi truyeän ngaén naøy ra ñôøi, moïi
ngöôøi ñeàu trìu meán goïi Kim Laân laø oâng Hai.
Ngoân ngöõ nhaân vaät trong truyeän ngaén Kim Laân moäc maïc, giaûn dò döôøng nhö khoâng theå
tìm ñöôïc lôøi leõ naøo mang veû chau chuoát, oùng aû giaû taïo khoâng phuø hôïp vôùi tính caùch, vôùi
ngoân ngöõ voán coù cuûa töøng nhaân vaät. Keå chuyeän baèng ngoân ngöõ nhaân vaät ñoøi hoûi nhaø vaên
phaûi coù voán ngoân ngöõ phong phuù, am hieåu tinh töôøng lôøi aên tieáng noùi ngoøai ñôøi cuõng nhö
khaû naêng nhaøo naën coâng phu voán ngoân ngöõ ñoù. Vaø Kim Laân ñaõ laøm ñöôïc ñieàu aáy trong
truyeän ngaén cuûa mình.
Keå chuyeän thoâng qua ñoái thoaïi giöõa caùc nhaân vaät cuõng laø moät neùt ñaëc saéc cuûa truyeän
ngaén Kim Laân. Kim Laân coù bieät taøi trong vieäc döïng leân nhöõng ñoaïn ñoái thoaïi haáp daãn, ñöa
81 vaên ngheä só ñôùn heøn, phaûn boäi khoâng gì baèng caùch Kim Laân laáy ngoân ngöõ mieâu taû ngoân ngöõ. Hoaëc nhaân vaät chính oâng Hai, ngoân ngöõ trong ñoái thoaïi, ñoäc thoaïi ñeàu roõ lôøi aên tieáng noùi, caùch nghó cuûa moät laõo noâng chaát phaùc, yeâu laøng yeâu queâ saâu saéc. Ñaây laø caùch oâng Hai khoe caùi sinh phaàn cuûa toång ñoác laøng : “ Cheát cheát! Toâi chöa thaáy caùi dinh cô naøo maø laïi ñöôïc nhö caùi dinh cô cuï Thöôïng laøng toâi. Coù laém laém laø cuûa. Vöôøn hoa caây caûnh nom nhö ñoäng aáy. [62, 173]. Coøn ñaây laø gioïng thuû thæ phaân traàn khi oâng Hai buoäc loøng phaûi ñi taûn cö: “Noù cheát moät caùi nhaø toâi neo ngöôøi quaù, phaûi ñi, chöù nhöõng nhö mình toâi, thì toâi ôû laïi laøng vôùi anh em cô ñaáy. Queâ cha ñaát toå moät luùc ruùt maø ñi laøm gì maø khoâng ñau xoùt haû baùc?” [62, 176] Caûm ñoäng nhaát laø nhöõng doøng oâng Hai taâm tình vôùi ñöùa con vaø cuõng laø nhöõng lôøi boäc baïch, thanh minh : “ Anh em ñoàng chí bieát cho boá con oâng. Cuï Hoà treân ñaàu treân coå xeùt soi cho boá con oâng. Caùi loøng cuûa boá con oâng laø nhö theá ñaáy coù bao giôø daùm ñôn sai. Cheát thì cheát chöù coù bao giôø daùm ñôn sai” [62, 194]. Trong truyeän ngaén Laøng, ngöôøi keå chuyeän khoâng xöng toâi nhöng chuùng ta cuõng deã daøng nhaän thaáy boùng daùng cuûa nhaø vaên thaáp thoaùng aån hieän ñaèng sau caâu chöõ. ÔÛ truyeän ngaén naøy, coát loõi taâm traïng, tình caûm cuûa oâng Hai chính laø taâm traïng, tình caûm cuûa nhaø vaên Kim Laân. Chaúng theá maø khi truyeän ngaén naøy ra ñôøi, moïi ngöôøi ñeàu trìu meán goïi Kim Laân laø oâng Hai. Ngoân ngöõ nhaân vaät trong truyeän ngaén Kim Laân moäc maïc, giaûn dò döôøng nhö khoâng theå tìm ñöôïc lôøi leõ naøo mang veû chau chuoát, oùng aû giaû taïo khoâng phuø hôïp vôùi tính caùch, vôùi ngoân ngöõ voán coù cuûa töøng nhaân vaät. Keå chuyeän baèng ngoân ngöõ nhaân vaät ñoøi hoûi nhaø vaên phaûi coù voán ngoân ngöõ phong phuù, am hieåu tinh töôøng lôøi aên tieáng noùi ngoøai ñôøi cuõng nhö khaû naêng nhaøo naën coâng phu voán ngoân ngöõ ñoù. Vaø Kim Laân ñaõ laøm ñöôïc ñieàu aáy trong truyeän ngaén cuûa mình. Keå chuyeän thoâng qua ñoái thoaïi giöõa caùc nhaân vaät cuõng laø moät neùt ñaëc saéc cuûa truyeän ngaén Kim Laân. Kim Laân coù bieät taøi trong vieäc döïng leân nhöõng ñoaïn ñoái thoaïi haáp daãn, ñöa
82
lôøi aên tieáng noùi vaøo trang vaên moät caùch hôïp lí, nhuaàn nhuyeãn khieán cho chuyeän cuûa oâng y
heät ngoaøi ñôøi, deã hieåu, deã ñeán vôùi moïi ngöôøi.
Ñaëc bieät, Kim Laân keå chuyeän raát coù duyeân veà caùch toû tình cuaû nhöõng caëp trai gaùi
ngheøo khoå qua nhöõng maåu ñoái thoaïi cuït luûn, vuïng veà maø chaân tình. Sau ñaây laø ñoaïn ñoái
thoaïi khi coâ Hoaø ngoû lôøi vôùi anh Theá trong Neân vôï neân choàng:
- “ Anh Theá naêm nay bao nhieâu tuoåi roài nhæ?
- Caâu chuyeän töï döng caét ngang, Theá troá maét nhìn Hoøa:
- Chò hoûi laøm gì?
- Toâi hoûi xem anh coù muoán laáy vôï toâi laøm moái cho moät ñaùm.
- Theá cöôøi:
- Toâi thì ai ngöôøi ta laáy.
- Anh cöù noùi theá chöù, baây giôø laøng naøy khoái ngöôøi muoán laáy, anh baèng loøng toâi laøm
moái nga cho moät ñaùm
- Thaät khoâng?
- Thaät.
- Hoøa nhìn Theá tuûm tæm cöôøi:
- Ngöôøi naøy thì cuõng xaáu thoâi chaû ñeïp ñaâu.
-Ñeïp vôùi xaáu thì laøm quaùi gì, coát nhaát ôû caùi thaønh phaàn toát laø ñöôïc.
Theá laïi nhìn Hoøa, Hoøa cuùi maët xuoáng tuûm tæm cöôøi, vaãn noùi:
- Chò aáy cuõng laø khoå chuû cuûa thaèng Khang. Boá vaø em chò aáy bò thaèng Khang noù gieát
roài quaúng xaùc xuoáng vöïc khe Deâ..
Ngöôøi Theá thình lình noùng ran leân. Theá vui söôùng quaù. Theá nhìn Hoaø ñaêm ñaêm.
Hoaø ngöôïng nghiuï caàm caùi ñoùm veõ ngang veõ doïc xuoáng ñaát” [63,253].
Ngoân ngöõ ñoâí thoaïi chaân thöïc, khoâng thi vò hoùa cuõng khoâng heà soáng söôïng, cöù y
nhö taùc giaû nhôù laïi lôøi nhaân vaät maø ghi cheùp laïi. Nhöng thaät ra ñoù laø caû moät coâng phu nhaø
vaên Kim Laân tuyeån choïn vaø nhaøo naën ngoân ngöõ ñôøi thöôøng thaønh ngoân ngöõ vaên chöông
ngheä thuaät.
82 lôøi aên tieáng noùi vaøo trang vaên moät caùch hôïp lí, nhuaàn nhuyeãn khieán cho chuyeän cuûa oâng y heät ngoaøi ñôøi, deã hieåu, deã ñeán vôùi moïi ngöôøi. Ñaëc bieät, Kim Laân keå chuyeän raát coù duyeân veà caùch toû tình cuaû nhöõng caëp trai gaùi ngheøo khoå qua nhöõng maåu ñoái thoaïi cuït luûn, vuïng veà maø chaân tình. Sau ñaây laø ñoaïn ñoái thoaïi khi coâ Hoaø ngoû lôøi vôùi anh Theá trong Neân vôï neân choàng: - “ Anh Theá naêm nay bao nhieâu tuoåi roài nhæ? - Caâu chuyeän töï döng caét ngang, Theá troá maét nhìn Hoøa: - Chò hoûi laøm gì? - Toâi hoûi xem anh coù muoán laáy vôï toâi laøm moái cho moät ñaùm. - Theá cöôøi: - Toâi thì ai ngöôøi ta laáy. - Anh cöù noùi theá chöù, baây giôø laøng naøy khoái ngöôøi muoán laáy, anh baèng loøng toâi laøm moái nga cho moät ñaùm - Thaät khoâng? - Thaät. - Hoøa nhìn Theá tuûm tæm cöôøi: - Ngöôøi naøy thì cuõng xaáu thoâi chaû ñeïp ñaâu. -Ñeïp vôùi xaáu thì laøm quaùi gì, coát nhaát ôû caùi thaønh phaàn toát laø ñöôïc. Theá laïi nhìn Hoøa, Hoøa cuùi maët xuoáng tuûm tæm cöôøi, vaãn noùi: - Chò aáy cuõng laø khoå chuû cuûa thaèng Khang. Boá vaø em chò aáy bò thaèng Khang noù gieát roài quaúng xaùc xuoáng vöïc khe Deâ.. Ngöôøi Theá thình lình noùng ran leân. Theá vui söôùng quaù. Theá nhìn Hoaø ñaêm ñaêm. Hoaø ngöôïng nghiuï caàm caùi ñoùm veõ ngang veõ doïc xuoáng ñaát” [63,253]. Ngoân ngöõ ñoâí thoaïi chaân thöïc, khoâng thi vò hoùa cuõng khoâng heà soáng söôïng, cöù y nhö taùc giaû nhôù laïi lôøi nhaân vaät maø ghi cheùp laïi. Nhöng thaät ra ñoù laø caû moät coâng phu nhaø vaên Kim Laân tuyeån choïn vaø nhaøo naën ngoân ngöõ ñôøi thöôøng thaønh ngoân ngöõ vaên chöông ngheä thuaät.
83
Maåu ñoái thoaïi giöõa vôï choàng Traøng treân ñöôøng veà nhaø khoâng chæ chaân thöïc maø
coøn raát töï nhieân, hoùm hænh:
- “Saép ñeán chöa?
- Ngöôøi ñaøn baø chôït hoûi:
- Saép.
- Nhaø coù ai khoâng?
- Coù moãi mình toâi maáy u. beù laém ñaáy!
- Daàu toá thaép ñaây naøy.
- Sang nhæ
- Khaù thoâi. Hai haøo ñaáy, ñaét quaù,cô maø thoâi chaû caàn.
- Hoang noù vöaø vöaø chöù.
- Haén chaëc löôó vôï môùi vôï mieác cuõng phaûi cho noù saùng suûa moät tyù, chaúng nheõ chöa toái
ñaõ ruùc vaøo ngay, hí hí” [ 62,203].
Kim Laân raát taøi khi taïo döïng neân maåu ñoái thoaïi cuït luûn giöaõ hai vôï choàng Traøng. Ñoù laø
nhöõng caâu noùi chao chaùt, cuït luûn, khoâng ñaàu khoâng ñuoâi. Nhöõng caâu noùi boäc loä baûn chaát
moäc maïc raát noâng daân cuûa hai keû beøo boït, khoán khoå baát ngôø trôû neân vôï choàng nhanh ñeán
noãi tôùi taän luùc beân nhau hoï vaãn coøn ngaïi nguøng, e theïn.
Sau ñaây laø maåu ñoái thoaïi trong truyeän ngaén Laøng:
“-Caùc oâng caùc baø ôû ñaâu ta leân ñaáy aï?
-Thöa oâng, chuùng chaùu ôû Gia Laâm leân ñaáy aï.
-ÔÛ Gia Laâm leân aï? Luùa maù döôùi ta theá naøo, coù caáy ñöôïc khoâng baùc?
-Chaû caáy thì laáy gì maø aên. Caáy taát oâng aï. Chaân ruoäng döôùi chuùng chaùu thì toát hôn treân
naøy nhieàu.
-Thì vöôõn! Luùa döôùi ta vöôõn toát nhieàu chöù!”[ 62,185].
Ngoaøi caùc ñaïi töø xöng hoâ oâng, baø, chuùng chaùu, nhöõng tieåu töø: aï, ñaáy aï baøy toû söï kính
troïng, pheùp lòch söï trong giao tieáp, caùc ñaïi töø ñeå hoûi: theá naøo, ñaáy aï, töø ñeäm “ta” , taùc giaû
kheùo ñöa caû töø “vöôõn’ theo caùch phaùt aâm ñòa phöông thay cho töø vaãn, taát caû söï keát hôïp ñoù
83 Maåu ñoái thoaïi giöõa vôï choàng Traøng treân ñöôøng veà nhaø khoâng chæ chaân thöïc maø coøn raát töï nhieân, hoùm hænh: - “Saép ñeán chöa? - Ngöôøi ñaøn baø chôït hoûi: - Saép. - Nhaø coù ai khoâng? - Coù moãi mình toâi maáy u. beù laém ñaáy! - Daàu toá thaép ñaây naøy. - Sang nhæ - Khaù thoâi. Hai haøo ñaáy, ñaét quaù,cô maø thoâi chaû caàn. - Hoang noù vöaø vöaø chöù. - Haén chaëc löôó vôï môùi vôï mieác cuõng phaûi cho noù saùng suûa moät tyù, chaúng nheõ chöa toái ñaõ ruùc vaøo ngay, hí hí” [ 62,203]. Kim Laân raát taøi khi taïo döïng neân maåu ñoái thoaïi cuït luûn giöaõ hai vôï choàng Traøng. Ñoù laø nhöõng caâu noùi chao chaùt, cuït luûn, khoâng ñaàu khoâng ñuoâi. Nhöõng caâu noùi boäc loä baûn chaát moäc maïc raát noâng daân cuûa hai keû beøo boït, khoán khoå baát ngôø trôû neân vôï choàng nhanh ñeán noãi tôùi taän luùc beân nhau hoï vaãn coøn ngaïi nguøng, e theïn. Sau ñaây laø maåu ñoái thoaïi trong truyeän ngaén Laøng: “-Caùc oâng caùc baø ôû ñaâu ta leân ñaáy aï? -Thöa oâng, chuùng chaùu ôû Gia Laâm leân ñaáy aï. -ÔÛ Gia Laâm leân aï? Luùa maù döôùi ta theá naøo, coù caáy ñöôïc khoâng baùc? -Chaû caáy thì laáy gì maø aên. Caáy taát oâng aï. Chaân ruoäng döôùi chuùng chaùu thì toát hôn treân naøy nhieàu. -Thì vöôõn! Luùa döôùi ta vöôõn toát nhieàu chöù!”[ 62,185]. Ngoaøi caùc ñaïi töø xöng hoâ oâng, baø, chuùng chaùu, nhöõng tieåu töø: aï, ñaáy aï baøy toû söï kính troïng, pheùp lòch söï trong giao tieáp, caùc ñaïi töø ñeå hoûi: theá naøo, ñaáy aï, töø ñeäm “ta” , taùc giaû kheùo ñöa caû töø “vöôõn’ theo caùch phaùt aâm ñòa phöông thay cho töø vaãn, taát caû söï keát hôïp ñoù
84
cuøng caùc kieåu caâu phuø hôïp vôùi muïc ñích phaùt ngoân ñaõ ñem laïi cho ñoaïn ñoái thoaïi moät saéc
thaùi thaân maät, gaàn guõi vaø töï nhieân theo caùch noùi cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân chaát phaùc Baéc
boä.
Trong caùc ñoaïn ñoái thoaïi, ngoân ngöõ cuûa nhaân vaät gaàn nhö ñöôïc taùc giaû beâ nguyeân töø
lôøi aên tieáng noùi ñeå ñöa vaøo trang vaên. Chuùng ta seõ baét gaëp nhöõng bieán theå ngöõ aâm, nhöõng
töø ngöõ, caâu vaên mang ñaëc ñieåm phöông ngöõ Baéc boä:
* “Hoâm nay sao u
veà muoän theá ! Laøm toâi noùng caû ruoät.
-Coù vieäc gì vaäy?
-Thì u
haüng vaøo trong nhaø ñaõ naøo, u haüng ngoài leân giöôøng leân gieác chænh chieän ñaõ
naøo”.
* “ Aên heát baùt naøy oâng yeâu chaùu oâng nhôù
! OÂng aüm chaùu ñi chôi phoá nöõa nhôù.. .… Haày
haày, ñeách cho anh Keà nhôùn
ñi, oâng nhæ!” [62, 549].
* “ Nhaø coù ai khoâng?
Coù moãi mình toâi maáy
u”[62, 203].
* “ Huùc kia! Thaày hoûi con nheù, con laø con ai?
Laø con thaày maáy lò
con u” [62,193].
Ta thaáy ôû nhöõng ñoaïn vaên treân caùc töø xöng hoâ thaân maät : U (meï), thaày (boá); caùc bieán
theå ngöõ aâm: haüng( haõy), nhôù( nheù), nhôùn( lôùn); moät soá töø ñòa phöông: maáy ( vôùi), maáy lò (vôùi
laïi), ñeách (khoâng), aüm ( beá , boàng) ñöôïc duøng theo caùch noùi ngöôøi noâng daân moäc maïc chaân
chaát cuûa vuøng queâ Baéc boä. Vôùi caùch vieát nhö vaäy, Kim Laân moät maët cuï theå hoaù ngoân ngöõ
nhaân vaät, maët khaùc truyeän cuûa oâng ñaõ ñeå laïi trong loøng ngöôøi ñoïc moät tình caûm thaân
thöông, gaàn guõi vôùi queâ höông, ñaëc bieät laø vuøng queâ Kinh Baéc yeâu daáu.
3.3 Ngoân ngöõ.
Ngoân ngöõ trong taùc phaåm vaên hoïc theå hieän söï saùng taïo thaåm myõ cuûa moãi nhaø vaên.
Kim Laân laø nhaø vaên coù taøi vaän duïng raát linh hoaït, saùng taïo ngoân ngöõ bình daân nhöng khoâng
vì theá maø truyeän ngaén cuûa oâng maát ñi söï trong saùng vaø haáp daãn. Nhaø vaên xöù Kinh Baéc bieát
caùch caûi bieán, goït duõa ñem maøu saéc, höông vò lôøi aên tieáng noùi ñieåm toâ cho töøng taùc phaåm
84 cuøng caùc kieåu caâu phuø hôïp vôùi muïc ñích phaùt ngoân ñaõ ñem laïi cho ñoaïn ñoái thoaïi moät saéc thaùi thaân maät, gaàn guõi vaø töï nhieân theo caùch noùi cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân chaát phaùc Baéc boä. Trong caùc ñoaïn ñoái thoaïi, ngoân ngöõ cuûa nhaân vaät gaàn nhö ñöôïc taùc giaû beâ nguyeân töø lôøi aên tieáng noùi ñeå ñöa vaøo trang vaên. Chuùng ta seõ baét gaëp nhöõng bieán theå ngöõ aâm, nhöõng töø ngöõ, caâu vaên mang ñaëc ñieåm phöông ngöõ Baéc boä: * “Hoâm nay sao u veà muoän theá ! Laøm toâi noùng caû ruoät. -Coù vieäc gì vaäy? -Thì u haüng vaøo trong nhaø ñaõ naøo, u haüng ngoài leân giöôøng leân gieác chænh chieän ñaõ naøo”. * “ Aên heát baùt naøy oâng yeâu chaùu oâng nhôù ! OÂng aüm chaùu ñi chôi phoá nöõa nhôù.. .… Haày haày, ñeách cho anh Keà nhôùn ñi, oâng nhæ!” [62, 549]. * “ Nhaø coù ai khoâng? Coù moãi mình toâi maáy u”[62, 203]. * “ Huùc kia! Thaày hoûi con nheù, con laø con ai? Laø con thaày maáy lò con u” [62,193]. Ta thaáy ôû nhöõng ñoaïn vaên treân caùc töø xöng hoâ thaân maät : U (meï), thaày (boá); caùc bieán theå ngöõ aâm: haüng( haõy), nhôù( nheù), nhôùn( lôùn); moät soá töø ñòa phöông: maáy ( vôùi), maáy lò (vôùi laïi), ñeách (khoâng), aüm ( beá , boàng) ñöôïc duøng theo caùch noùi ngöôøi noâng daân moäc maïc chaân chaát cuûa vuøng queâ Baéc boä. Vôùi caùch vieát nhö vaäy, Kim Laân moät maët cuï theå hoaù ngoân ngöõ nhaân vaät, maët khaùc truyeän cuûa oâng ñaõ ñeå laïi trong loøng ngöôøi ñoïc moät tình caûm thaân thöông, gaàn guõi vôùi queâ höông, ñaëc bieät laø vuøng queâ Kinh Baéc yeâu daáu. 3.3 Ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ trong taùc phaåm vaên hoïc theå hieän söï saùng taïo thaåm myõ cuûa moãi nhaø vaên. Kim Laân laø nhaø vaên coù taøi vaän duïng raát linh hoaït, saùng taïo ngoân ngöõ bình daân nhöng khoâng vì theá maø truyeän ngaén cuûa oâng maát ñi söï trong saùng vaø haáp daãn. Nhaø vaên xöù Kinh Baéc bieát caùch caûi bieán, goït duõa ñem maøu saéc, höông vò lôøi aên tieáng noùi ñieåm toâ cho töøng taùc phaåm
85
theo phong caùch rieâng cuûa mình. Ngoân ngöõ truyeän ngaén Kim Laân laø ngoân ngöõ cuûa ñôøi
soáng ñöôïc söû duïng moät caùch coù ngheä thuaät, mang veû ñeïp cuûa söï giaûn dò vaø töï nhieân. Kim
Laân coù theå söû duïng ñieâu luyeän caùc kieåu loaïi töø laùy, ñöa thaønh ngöõ, tuïc ngöõ vaøo caâu vaên
nhuaàn nhuyeãn, töï nhieân hoïaêc choïn duøng caùc töø ngöõ, caâu vaên mang phong caùch khaåu ngöõ
nhö nhöõng phöông tieän tu töø ñaéc duïng.
3.3.1 Ngheä thuaät duøng töø
Kho töø ngöõ cuûa nhaø vaên Kim Laân raát phong phuù, ñaëc bieät laø nhöõng töø ngöõ moâ phoûng
aâm thanh tieáng cöôøi. Moãi nhaân vaät, moãi tính caùch laø moät kieåu daïng cöôøi khaùc nhau: tieáng
cöôøi khuùc kha khuùc khích cuûa caäu beù con Tö Muûng; muï phuø thuyû cöôøi khaønh khaïch khaønh
khaïch ñeán gheâ sôï; vôï Nhöôïc Döï –moät ngöôøi ñaøn baø buoân ñanh ñaù, giaû taïo thì coù gioïng cöôøi
heù, heù, heù muï chuû nhaø laém ñieàu, laúng lô thì cöôøi khi khí; laõo sö hoå mang thì cöôøi saèng saëc,
cöôøi khô khôù ; coâ beù Sen voâ tö cöôøi khanh khaùch; baùc phoù caïo thì cöôøi töôi nhö hoa… Caùc
cuïm ñoäng töø mieâu taû tieáng cöôøi cuøng luùc thöïc hieän nhieàu chöùc naêng : vöøa moâ phoûng chính
xaùc aâm thanh, vöøa mieâu taû khuoân mieäng khi cöôøi laïi vöøa theå hieän ñöôïc thaùi ñoä cuûa nhaø vaên.
Trong truyeän Vôï nhaët, chæ rieâng bieåu thò traïng thaùi tình caûm cuûa Traøng khi boãng nhieân
coù vôï, Kim Laân ñaõ veõ leân khuoân maët anh noâng daân cuïc mòch naøy ñeán 13 kieåu daïng cöôøi
khaùc nhau. Ñoù laø cöôøi tuûm tæm, cöôøi heành heäch, cöôøi nuï, cöôøi hí hí, cöôøi khanh khaùch, phì
cöôøi, baät cöôøi, cöôøi khì khì, cöôøi tít, töôi cöôøi, cöôøi cöôøi, cöôøi rung ruùc. Trong ñoù caùc kieåu
cöôøi: hí hí, heành heäch, khì khì, rung ruùc laø nhöõng kieåu cöôøi ñoäc ñaùo, moâ taû tieáng cöôøi moät
anh Traøng hieàn laønh ñeán ngôø ngheäch maø caùi tình töù, ngöôïng nguøng döôøng nhö ñöôïc khoaû
laáp baèng tieáng cöôì. Moãi kieåu daïng cöôøi ñöôïc khoaùc moät chieác aùo mang maøu saéc rieâng,
bieåu hieän nhieàu neùt, nhieàu cung baäc khaùc nhau trong traïng thaùi tình caûm cuûa nhaân vaät
Traøng.
Caùch duøng töø vaø keát hôïp töø cuûa Kim Laân cuõng raát khaùc ngöôøi. Kim Laân raát hay söû duïng
phöông tieän tu töø aån duï boå sung ( chuyeån ñoåi caûm giaùc). Phöông tieän tu töø naøy coù söï keát hôïp
cuûa hai hay nhieàu töø chæ nhöõng caûm giaùc sinh ra töø caùc trung khu caûm giaùc khaùc nhau.
85 theo phong caùch rieâng cuûa mình. Ngoân ngöõ truyeän ngaén Kim Laân laø ngoân ngöõ cuûa ñôøi soáng ñöôïc söû duïng moät caùch coù ngheä thuaät, mang veû ñeïp cuûa söï giaûn dò vaø töï nhieân. Kim Laân coù theå söû duïng ñieâu luyeän caùc kieåu loaïi töø laùy, ñöa thaønh ngöõ, tuïc ngöõ vaøo caâu vaên nhuaàn nhuyeãn, töï nhieân hoïaêc choïn duøng caùc töø ngöõ, caâu vaên mang phong caùch khaåu ngöõ nhö nhöõng phöông tieän tu töø ñaéc duïng. 3.3.1 Ngheä thuaät duøng töø Kho töø ngöõ cuûa nhaø vaên Kim Laân raát phong phuù, ñaëc bieät laø nhöõng töø ngöõ moâ phoûng aâm thanh tieáng cöôøi. Moãi nhaân vaät, moãi tính caùch laø moät kieåu daïng cöôøi khaùc nhau: tieáng cöôøi khuùc kha khuùc khích cuûa caäu beù con Tö Muûng; muï phuø thuyû cöôøi khaønh khaïch khaønh khaïch ñeán gheâ sôï; vôï Nhöôïc Döï –moät ngöôøi ñaøn baø buoân ñanh ñaù, giaû taïo thì coù gioïng cöôøi heù, heù, heù muï chuû nhaø laém ñieàu, laúng lô thì cöôøi khi khí; laõo sö hoå mang thì cöôøi saèng saëc, cöôøi khô khôù ; coâ beù Sen voâ tö cöôøi khanh khaùch; baùc phoù caïo thì cöôøi töôi nhö hoa… Caùc cuïm ñoäng töø mieâu taû tieáng cöôøi cuøng luùc thöïc hieän nhieàu chöùc naêng : vöøa moâ phoûng chính xaùc aâm thanh, vöøa mieâu taû khuoân mieäng khi cöôøi laïi vöøa theå hieän ñöôïc thaùi ñoä cuûa nhaø vaên. Trong truyeän Vôï nhaët, chæ rieâng bieåu thò traïng thaùi tình caûm cuûa Traøng khi boãng nhieân coù vôï, Kim Laân ñaõ veõ leân khuoân maët anh noâng daân cuïc mòch naøy ñeán 13 kieåu daïng cöôøi khaùc nhau. Ñoù laø cöôøi tuûm tæm, cöôøi heành heäch, cöôøi nuï, cöôøi hí hí, cöôøi khanh khaùch, phì cöôøi, baät cöôøi, cöôøi khì khì, cöôøi tít, töôi cöôøi, cöôøi cöôøi, cöôøi rung ruùc. Trong ñoù caùc kieåu cöôøi: hí hí, heành heäch, khì khì, rung ruùc laø nhöõng kieåu cöôøi ñoäc ñaùo, moâ taû tieáng cöôøi moät anh Traøng hieàn laønh ñeán ngôø ngheäch maø caùi tình töù, ngöôïng nguøng döôøng nhö ñöôïc khoaû laáp baèng tieáng cöôì. Moãi kieåu daïng cöôøi ñöôïc khoaùc moät chieác aùo mang maøu saéc rieâng, bieåu hieän nhieàu neùt, nhieàu cung baäc khaùc nhau trong traïng thaùi tình caûm cuûa nhaân vaät Traøng. Caùch duøng töø vaø keát hôïp töø cuûa Kim Laân cuõng raát khaùc ngöôøi. Kim Laân raát hay söû duïng phöông tieän tu töø aån duï boå sung ( chuyeån ñoåi caûm giaùc). Phöông tieän tu töø naøy coù söï keát hôïp cuûa hai hay nhieàu töø chæ nhöõng caûm giaùc sinh ra töø caùc trung khu caûm giaùc khaùc nhau.
86
Trong vaên xuoâi ngheä thuaät, aån duï boå sung trôû thaønh moät phöông tieän tu töø coù taùc duïng taïo
ra nhöõng hình aûnh ngheä thuaät, gôïi leân nhöõng caûm giaùc laï luøng, thuù vò. Vôùi aån duï boå sung,
hieän thöïc bao giôø cuõng ñöôïc hieän leân thaät roõ neùt vaø cuï theå. Sau daây laø nhöõng ví duï tieâu bieåu
ñöôïc ruùt ra töø caùc truyeän ngaén cuûa Kim Laân:
Tình theá buoäc phaûi boû laïi con choù xaáu xí, nhaân vaät “ toâi” ra ñi maø vaãn nghe : “ Tieáng
con choù da dieát, nhoïn hoaét xoùi vaøo ruoät gan ” [62, 280]. Trong caâu vaên naøy, tieáng con choù
laø moät cuïm danh töø chæ aâm thanh, khi keát hôïp vôùi caùc tính töø da dieát, nhoïn hoaét vaø ñoäng töø
xoùi ñaõ coù taùc duïng bieán aâm thanh tröøu töôïng nhö thaønh moät söï vaät cuï theå, coù khaû naêng “ xoùi
vaøo ruoät gan ”- taùc ñoäng ñeán ñoái töôïng khaùc. Vôùi aån duï boå sung nhö theá, hieän thöïc hieän leân
khoâng chæ coù aâm thanh maø coøn roõ raøng veà hình khoái, ñaëc ñieåm giuùp ngöôøi ñoïc vöøa nghe
ñöôïc tieáng con choù keâu gaøo toäi nghieäp, vöøa caûm nhaän cuï theå, roõ raøng taâm traïng xoùt xa, aân
haän ñang daøy voø, xoaùy saâu trong loøng nhaân vaät “toâi” khi phaûi chia tay vôùi con choù.
Hoaëc trong OÂng laõo haøng xoùm, taùc giaû vieát : “ Ñoaøn nghe toái saàm caû taâm trí vaø töø ñaáy
Ñoaøn ngaám ngaàm coù thaønh kieán vôùi anh caùn boä caûi caùch ruoäng ñaát” [62, 234]. Aån duï boå
sung ñaõ taïo neân moät söï phoái hôïp vaø luaân chuyeån töø caûm nhaän baèng thính giaùc ñeán thò giaùc
vaø cuoái cuøng laø caûm giaùc huït haãng cuûa taâm traïng. “ Nghe toái saàm caû taâm trí” vôùi caùch duøng
töø ngöõ nhö vaäy, Kim Laân ñaõ cuï theå hoaù moät hieän töôïng tröøu töôïng, moät taùc ñoäng baát ngôø
ñeán tö töôûng, tình caûm cuûa Ñoaøn roõ neùt ñeán möùc nhö nghe ñöôïc, thaáy ñöôïc.
Söû duïng taøi tình caùc aån duï boå sung, Kim Laân coù theå ñöa ngöôøi ñoïc du lòch ñeán nhöõng
mieàn kí öùc, nhöõng bôø coõi bí aån cuûa taâm traïng con ngöôøi ñeå hieåu ñöôïc moät caùch töôøng taän vaø
cuï theå.
Hoà Xuaân Höông, Nguyeãn Du laø nhöõng baäc thaày trong vieäc choïn vaø duøng töø laùy.
Chaúng haïn:
Cöûa son ñoû loeùt tuøm hum noùc
Keõ ñaù xanh rì luùn phuùn reâu.
Laét leûo caønh thoâng côn gioù thoác
86 Trong vaên xuoâi ngheä thuaät, aån duï boå sung trôû thaønh moät phöông tieän tu töø coù taùc duïng taïo ra nhöõng hình aûnh ngheä thuaät, gôïi leân nhöõng caûm giaùc laï luøng, thuù vò. Vôùi aån duï boå sung, hieän thöïc bao giôø cuõng ñöôïc hieän leân thaät roõ neùt vaø cuï theå. Sau daây laø nhöõng ví duï tieâu bieåu ñöôïc ruùt ra töø caùc truyeän ngaén cuûa Kim Laân: Tình theá buoäc phaûi boû laïi con choù xaáu xí, nhaân vaät “ toâi” ra ñi maø vaãn nghe : “ Tieáng con choù da dieát, nhoïn hoaét xoùi vaøo ruoät gan ” [62, 280]. Trong caâu vaên naøy, tieáng con choù laø moät cuïm danh töø chæ aâm thanh, khi keát hôïp vôùi caùc tính töø da dieát, nhoïn hoaét vaø ñoäng töø xoùi ñaõ coù taùc duïng bieán aâm thanh tröøu töôïng nhö thaønh moät söï vaät cuï theå, coù khaû naêng “ xoùi vaøo ruoät gan ”- taùc ñoäng ñeán ñoái töôïng khaùc. Vôùi aån duï boå sung nhö theá, hieän thöïc hieän leân khoâng chæ coù aâm thanh maø coøn roõ raøng veà hình khoái, ñaëc ñieåm giuùp ngöôøi ñoïc vöøa nghe ñöôïc tieáng con choù keâu gaøo toäi nghieäp, vöøa caûm nhaän cuï theå, roõ raøng taâm traïng xoùt xa, aân haän ñang daøy voø, xoaùy saâu trong loøng nhaân vaät “toâi” khi phaûi chia tay vôùi con choù. Hoaëc trong OÂng laõo haøng xoùm, taùc giaû vieát : “ Ñoaøn nghe toái saàm caû taâm trí vaø töø ñaáy Ñoaøn ngaám ngaàm coù thaønh kieán vôùi anh caùn boä caûi caùch ruoäng ñaát” [62, 234]. Aån duï boå sung ñaõ taïo neân moät söï phoái hôïp vaø luaân chuyeån töø caûm nhaän baèng thính giaùc ñeán thò giaùc vaø cuoái cuøng laø caûm giaùc huït haãng cuûa taâm traïng. “ Nghe toái saàm caû taâm trí” vôùi caùch duøng töø ngöõ nhö vaäy, Kim Laân ñaõ cuï theå hoaù moät hieän töôïng tröøu töôïng, moät taùc ñoäng baát ngôø ñeán tö töôûng, tình caûm cuûa Ñoaøn roõ neùt ñeán möùc nhö nghe ñöôïc, thaáy ñöôïc. Söû duïng taøi tình caùc aån duï boå sung, Kim Laân coù theå ñöa ngöôøi ñoïc du lòch ñeán nhöõng mieàn kí öùc, nhöõng bôø coõi bí aån cuûa taâm traïng con ngöôøi ñeå hieåu ñöôïc moät caùch töôøng taän vaø cuï theå. Hoà Xuaân Höông, Nguyeãn Du laø nhöõng baäc thaày trong vieäc choïn vaø duøng töø laùy. Chaúng haïn: Cöûa son ñoû loeùt tuøm hum noùc Keõ ñaù xanh rì luùn phuùn reâu. Laét leûo caønh thoâng côn gioù thoác
87
Ñaàm ñìa laù lieãu gioït söông gieo…
( Ñeøo Ba Doäi. Hoà Xuaân Höông)
Nao nao doøng nöôùc uoán quanh
Nhòp caàu nho nhoû cuoái gheành baéc ngang
Seø seø naém ñaát beân ñöôøng
Raàu raàu ngoïn coû nöûa vaøng nöûa xanh
( Truyeän Kieàu- Nguyeãn Du)
Töø laùy trong thô Hoà Xuaân Höông ñem ñeán moät veû ñeïp töôi taén, hoàn nhieân vaø maïnh
meõ, coøn trong thô Nguyeãn Du töø laùy giuùp nhaø thô vöøa mieâu taû ñöôïc hieän thöïc vöøa boäc loä
ñöïôc taâm tö, tình caûm cuûa con ngöôøi.
Töø laùy laø loaïi töø boå sung vaøo kho töø vöïng tieáng Vieät ñeå mieâu taû aâm thanh, hình daùng,
traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng vaø con ngöôøi. Nghóa cuûa töø laùy raát phong phuù, ña daïng vaø
tinh teá. Moät neùt ñaëc tröng noåi baät trong phong caùch ngoân ngöõ cuûa Kim Laân laø vieäc söû duïng
ñieâu luyeän, chính xaùc töø laùy – moät loaïi töø thuaàn Vieät coù khaû naêng bieåu caûm vaø gôïi hình cao.
Khaûo saùt ba taùc phaåm tieâu bieåu cho ba giai ñoaïn ñaàu- giöõa - cuoái trong quaù trình saùng taùc
cuûa Kim Laân, chuùng toâi thu ñöôïc keát quaû nhö sau:
-Truyeän ngaén Ñöùa con ngöôøi vôï leõ: coù 85 töø laùy/1580 töø, chieám 5,3 %.
-Truyeän ngaén Vôï nhaët coù 194 töø laùy/ 3857 töø, chieám 5%.
-Truyeän ngaén Con choù xaáu xí : coù 202 töø laùy/ 3940 töø, chieám 5,1%.
Nhö vaäy, töø laùy trong taùc phaåm Kim Laân luoân ñöôïc nhaø vaên söû duïng coù yù thöùc vaø oån
ñònh. Kim Laân cuøng luùc phoái hôïp söû duïng nhieàu kieåu töø laùy khaùc nhau.Nhieàu nhaát laø kieåu töø
laùy laùy phuï aâm ñaàu. Kieåu töø laùy naøy raát ñaéc duïng trong vieäc bieåu thò traïng thaùi cuûa söï vaät
hoaëc taâm lí con ngöôøi moät caùch sinh ñoäng, cuï theå. Khaûo saùt truyeän VôÏ nhaët , trong 194 töø
laùy coù ñeán 117 töø laùy phuï aâm ñaàu, 38 töø laùy vaàn, 38 töø laùy toaøn boä vaø 1 töø laùy boán.
Khaû naêng dieãn ñaït dieäu cuûa töø laùy ñöôïc phaùt huy raát hieäu quaû trong nhieàu truyeän
ngaén cuûa Kim Laân. Nhaø vaên löïa choïn vaø söû duïng töø laùy raát saéc saûo. Trong taùc phaåm cuûa
87 Ñaàm ñìa laù lieãu gioït söông gieo… ( Ñeøo Ba Doäi. Hoà Xuaân Höông) Nao nao doøng nöôùc uoán quanh Nhòp caàu nho nhoû cuoái gheành baéc ngang Seø seø naém ñaát beân ñöôøng Raàu raàu ngoïn coû nöûa vaøng nöûa xanh ( Truyeän Kieàu- Nguyeãn Du) Töø laùy trong thô Hoà Xuaân Höông ñem ñeán moät veû ñeïp töôi taén, hoàn nhieân vaø maïnh meõ, coøn trong thô Nguyeãn Du töø laùy giuùp nhaø thô vöøa mieâu taû ñöôïc hieän thöïc vöøa boäc loä ñöïôc taâm tö, tình caûm cuûa con ngöôøi. Töø laùy laø loaïi töø boå sung vaøo kho töø vöïng tieáng Vieät ñeå mieâu taû aâm thanh, hình daùng, traïng thaùi cuûa söï vaät, hieän töôïng vaø con ngöôøi. Nghóa cuûa töø laùy raát phong phuù, ña daïng vaø tinh teá. Moät neùt ñaëc tröng noåi baät trong phong caùch ngoân ngöõ cuûa Kim Laân laø vieäc söû duïng ñieâu luyeän, chính xaùc töø laùy – moät loaïi töø thuaàn Vieät coù khaû naêng bieåu caûm vaø gôïi hình cao. Khaûo saùt ba taùc phaåm tieâu bieåu cho ba giai ñoaïn ñaàu- giöõa - cuoái trong quaù trình saùng taùc cuûa Kim Laân, chuùng toâi thu ñöôïc keát quaû nhö sau: -Truyeän ngaén Ñöùa con ngöôøi vôï leõ: coù 85 töø laùy/1580 töø, chieám 5,3 %. -Truyeän ngaén Vôï nhaët coù 194 töø laùy/ 3857 töø, chieám 5%. -Truyeän ngaén Con choù xaáu xí : coù 202 töø laùy/ 3940 töø, chieám 5,1%. Nhö vaäy, töø laùy trong taùc phaåm Kim Laân luoân ñöôïc nhaø vaên söû duïng coù yù thöùc vaø oån ñònh. Kim Laân cuøng luùc phoái hôïp söû duïng nhieàu kieåu töø laùy khaùc nhau.Nhieàu nhaát laø kieåu töø laùy laùy phuï aâm ñaàu. Kieåu töø laùy naøy raát ñaéc duïng trong vieäc bieåu thò traïng thaùi cuûa söï vaät hoaëc taâm lí con ngöôøi moät caùch sinh ñoäng, cuï theå. Khaûo saùt truyeän VôÏ nhaët , trong 194 töø laùy coù ñeán 117 töø laùy phuï aâm ñaàu, 38 töø laùy vaàn, 38 töø laùy toaøn boä vaø 1 töø laùy boán. Khaû naêng dieãn ñaït kì dieäu cuûa töø laùy ñöôïc phaùt huy raát hieäu quaû trong nhieàu truyeän ngaén cuûa Kim Laân. Nhaø vaên löïa choïn vaø söû duïng töø laùy raát saéc saûo. Trong taùc phaåm cuûa
88
mình, Kim Laân duøng töø laùy khaù thaønh coâng trong vieäc mieâu taû ngoaïi hình vaø tính caùch nhaân
vaät. Töø laùy khoâng chæ giupù Kim Laân ñieàu hoaø aâm tieát caâu vaên maø coøn giuùp nhaø vaên theå hieän
chính xaùc nhöõng traïng thaùi tình caûm mô hoà, tröøu töôïng trôû neân cuï theå vaø sinh ñoäng. Sau ñaây
laø moät minh chöùng cho khaû naêng söû duïng taøi tình töø laùy cuûa nhaø vaên Kim Laân:
“ Moät buoåi chieàu ngöôøi trong xoùm thaáy Traøng veà cuøng vôùi moät ngöôøi ñaøn baø nöõa. Maët haén
coù veû gì phôùn phôû khaùc thöôøng. Haén tuûm tæm cöôøi nuï moät mình vaø hai con maét thì saùng laáp
laùnh. Haén cöù luùng tuùng tay noï xoa xoa vaøo vai kia ñi beân ngöôøi ñaøn baø… Loøng haén baây giôø
chæ coøn tình nghóa giöõa haén vaø ngöôøi ñaøn baø ñi beân. Moät caùi gì môùi meû laï laém, chöa töøng
thaáy ôû ngöôøi ñaøn oâng ngheøo khoå aáy, noù oâm aáp, môn man khaép da thòt Traøng” [62, 202].Taâm
traïng sung söôùng vaø ngöôïng nguøng cuûa Traøng khi boãng nhieân coù vôï ñöôïc ñieåm maët goïi teân
roõ raøng, cuï theå qua moät loaït caùc töø laùy: phôùn phôû, tuûm tæm, laáp laùnh, luùng tuùng, xoa xoa,
môùi meû, oâm aáp, môn man. Coù theå noùi moãi töø laùy trong ñoaïn vaên treân ñöôïc xem laø moät böùc
tranh nhoû nhaát veà taâm traïng cuûa nhaân vaät.
Trong truyeän ngaén cuûa mình, Kim Laân ñaõ kheùo choïn ñöôïc nhöõng töø laùy vöøa coù theå gôïi
taû daùng veû vöøa coù theå boäc loä roõ caùc neùt taâm traïng, tình caûm cuûa nhaân vaät. Chuùng ta coù theå
tìm thaáy ñieàu ñoù trong ñoaïn vaên sau:
Ngoaøi ñaàu ngoõ coù tieáng ngöôøi huùng haéng ho, moät baø laõo töø ngoaøi raëng tre loïng khoïng ñi
vaøo. ..Baø cuï Töù nhaáp nhaùy hai con maét nhìn Traøng, chaäm chaïp hoûi:
- Coù vieäc gì theá vaäy?
Baø laõo phaáp phoûng böôùc theo con vaøo trong nhaø. Ñeán giöõa saân baø laõo ñöùng söõng laïi, baø
laõo caøng phaáp phoûng hôn” [62, 208].
Caùc töø laùy huùng haéng, loïng khoïng, nhaáp nhaùy, chaäm chaïp, phaáp phoûng ñeàu laø töø
laùy cuøng naèm trong moät tröôøng nghóa vöøa mieâu taû daùng ñieäu, cöû chæ, vöøa ñaëc taû ñöôïc taâm
traïng cuûa baø cuï Töù. Ñaëc bieät taùc giaû hai laàn söû duïng töø laùy phaáp phoûng, laàn ñaàu mieâu taû
daùng ñieäu voäi vaøng böôùc thaáp böôùc cao, laàn thöù hai dieãn taû moät taâm traïng thaáp thoûm, aâu lo
khoâng bieát chuyeän gì ñaõ xaûy ra khi baø cuï Töù laàn ñaàu tieân thaáy con trai soát saéng ñoùn ñôïi
88 mình, Kim Laân duøng töø laùy khaù thaønh coâng trong vieäc mieâu taû ngoaïi hình vaø tính caùch nhaân vaät. Töø laùy khoâng chæ giupù Kim Laân ñieàu hoaø aâm tieát caâu vaên maø coøn giuùp nhaø vaên theå hieän chính xaùc nhöõng traïng thaùi tình caûm mô hoà, tröøu töôïng trôû neân cuï theå vaø sinh ñoäng. Sau ñaây laø moät minh chöùng cho khaû naêng söû duïng taøi tình töø laùy cuûa nhaø vaên Kim Laân: “ Moät buoåi chieàu ngöôøi trong xoùm thaáy Traøng veà cuøng vôùi moät ngöôøi ñaøn baø nöõa. Maët haén coù veû gì phôùn phôû khaùc thöôøng. Haén tuûm tæm cöôøi nuï moät mình vaø hai con maét thì saùng laáp laùnh. Haén cöù luùng tuùng tay noï xoa xoa vaøo vai kia ñi beân ngöôøi ñaøn baø… Loøng haén baây giôø chæ coøn tình nghóa giöõa haén vaø ngöôøi ñaøn baø ñi beân. Moät caùi gì môùi meû laï laém, chöa töøng thaáy ôû ngöôøi ñaøn oâng ngheøo khoå aáy, noù oâm aáp, môn man khaép da thòt Traøng” [62, 202].Taâm traïng sung söôùng vaø ngöôïng nguøng cuûa Traøng khi boãng nhieân coù vôï ñöôïc ñieåm maët goïi teân roõ raøng, cuï theå qua moät loaït caùc töø laùy: phôùn phôû, tuûm tæm, laáp laùnh, luùng tuùng, xoa xoa, môùi meû, oâm aáp, môn man. Coù theå noùi moãi töø laùy trong ñoaïn vaên treân ñöôïc xem laø moät böùc tranh nhoû nhaát veà taâm traïng cuûa nhaân vaät. Trong truyeän ngaén cuûa mình, Kim Laân ñaõ kheùo choïn ñöôïc nhöõng töø laùy vöøa coù theå gôïi taû daùng veû vöøa coù theå boäc loä roõ caùc neùt taâm traïng, tình caûm cuûa nhaân vaät. Chuùng ta coù theå tìm thaáy ñieàu ñoù trong ñoaïn vaên sau: “ Ngoaøi ñaàu ngoõ coù tieáng ngöôøi huùng haéng ho, moät baø laõo töø ngoaøi raëng tre loïng khoïng ñi vaøo. ..Baø cuï Töù nhaáp nhaùy hai con maét nhìn Traøng, chaäm chaïp hoûi: - Coù vieäc gì theá vaäy? Baø laõo phaáp phoûng böôùc theo con vaøo trong nhaø. Ñeán giöõa saân baø laõo ñöùng söõng laïi, baø laõo caøng phaáp phoûng hôn” [62, 208]. Caùc töø laùy huùng haéng, loïng khoïng, nhaáp nhaùy, chaäm chaïp, phaáp phoûng ñeàu laø töø laùy cuøng naèm trong moät tröôøng nghóa vöøa mieâu taû daùng ñieäu, cöû chæ, vöøa ñaëc taû ñöôïc taâm traïng cuûa baø cuï Töù. Ñaëc bieät taùc giaû hai laàn söû duïng töø laùy phaáp phoûng, laàn ñaàu mieâu taû daùng ñieäu voäi vaøng böôùc thaáp böôùc cao, laàn thöù hai dieãn taû moät taâm traïng thaáp thoûm, aâu lo khoâng bieát chuyeän gì ñaõ xaûy ra khi baø cuï Töù laàn ñaàu tieân thaáy con trai soát saéng ñoùn ñôïi
89
meï. Kheùo leùo söû duïng nhieàu kieåu loaïi töø laùy khaùc nhau, Kim Laân ñaõ dieãn taû moät caùch sinh
ñoäng, kì dieäu nhöõng caûm giaùc, taâm traïng, tình caûm con ngöôøi töôûng raát voâ hình, tröøu töôïng
trôû neân coù daùng veû, deã hieåu, deã caûm nhaän.
Baûn thaân caùc töø laùy voán laø loaïi töø coù giaù trò taïo hình cao, laép gheùp moät caùch coù ngheä
thuaät caùc töø laùy moät caùch hôïp lí, Kim Laân ñaõ khaéc hoaï neân nhöõng hình töôïng ngheä thuaät
soáng ñoäng. Ñaây laø böùc tranh ñaép noåi cuûa nhaø vaên veà moät con choù: “ Noù ngoài guø guø ngoaøi
boùng naéng nhö anh nghieän thuoác. Caùi löng khoøm khoøm noåi leân töøng ñoát, töøng ñoát xöông
soáng. Caùi con choù khoán khoå aáy noù khoâng coøn ñuû loâng ñeå che kín thaân theå nöõa. Loâng noù löôøng
aên ruïng töøng ñaùm lô phô, nham nhôû vaø ñoû beûm nhö ñaùm coû aáy. Da buïng, da coå traät ra saàn
suøi, coùc caùy. Ñuoâi noù thun luûn moät maåu xaùm xòt nhö ñuoâi chuoät coáng giaø. Döôùi aùnh naéng
muøa hanh raùt raøn raït, lôùp da raên ruùm boïc ngoaøi caùi thaân hình gaày guøa, luûng cuûng nhöõng
xöông cuûa noù, luùc luùc laïi ruøng leân”[62, 262]. Baûy caâu vaên maø coù tôùi 14 töø laùy vôùi caùc kieåu
loaïi khaùc nhau : laùy phuï aâm ñaàu, laùy vaàn , laùy hoaøn toaøn vaø laùy ba cuøng taäp trung mieâu taû
ngoaïi hình cuûa moät con choù. Moãi moät töø laùy ñöôïc xem laø moät neùt veõ, cöù theá tieáp noái ñeå
hoaøn thieän moät böùc tranh soáng ñoäng, ñaày ñuû daùng veû, tö theá, ñaëc ñieåm, maøu saéc veà moät
con choù xaáu xí ñaùng thöông. Chæ vôùi ñoaïn vaên treân, chuùng ta cuõng ñuû thaáy khaû naêng söû
duïng töø laùy vöøa raát phong phuù, vöøa raát chính xaùc cuûa Kim Laân
Ngoân ngöõ trong truyeän ngaén Kim Laân nhieàu khi trôû thaønh ngoân ngöõ cuûa ñieän aûnh, nhaát
laø khi taùc giaû söû duïng töø laùy ñeå khaéc hoïa ngoaïi hình nhaân vaät. Chaúng haïn nhö böùc chaân
dung cuûa cu Traïm : “ Cu Traïm aên maëc chænh teà, saép söûa phaûi oâm gaø ñi hoäi. Chieác khaên xeáp
moác ñieåm theâm vaøi choã daùn nhaám loám ñoám traéng cuûa boá thaûi cho roäng suïp xuoáng gaàn chaân
maøy, nhö nuoát boä maët choaét cheùo, ñen saïm.Caùi aùo daøi vaûi thaâm ngaén caãng, ñoû keäch. Vaø
chieác quaàn vaûi to heïp oáng, xoaên xoe maëc cao quaù buïng chaân. Taát caû boä y phuïc ñaàu Ngoâ mình
Sôû, cuõn côõn ñoù laøm cho noù theâm ngôù ngaån”[62,80]. Coøn ñaây laø khuoân maët cuûa moät laõo
noâng sau nhöõng ñeâm traên trôû, tính toaùn hôn thieät tröôùc khi vaøo hôïp taùc xaõ: “ Caùi maët oâng
89 meï. Kheùo leùo söû duïng nhieàu kieåu loaïi töø laùy khaùc nhau, Kim Laân ñaõ dieãn taû moät caùch sinh ñoäng, kì dieäu nhöõng caûm giaùc, taâm traïng, tình caûm con ngöôøi töôûng raát voâ hình, tröøu töôïng trôû neân coù daùng veû, deã hieåu, deã caûm nhaän. Baûn thaân caùc töø laùy voán laø loaïi töø coù giaù trò taïo hình cao, laép gheùp moät caùch coù ngheä thuaät caùc töø laùy moät caùch hôïp lí, Kim Laân ñaõ khaéc hoaï neân nhöõng hình töôïng ngheä thuaät soáng ñoäng. Ñaây laø böùc tranh ñaép noåi cuûa nhaø vaên veà moät con choù: “ Noù ngoài guø guø ngoaøi boùng naéng nhö anh nghieän thuoác. Caùi löng khoøm khoøm noåi leân töøng ñoát, töøng ñoát xöông soáng. Caùi con choù khoán khoå aáy noù khoâng coøn ñuû loâng ñeå che kín thaân theå nöõa. Loâng noù löôøng aên ruïng töøng ñaùm lô phô, nham nhôû vaø ñoû beûm nhö ñaùm coû aáy. Da buïng, da coå traät ra saàn suøi, coùc caùy. Ñuoâi noù thun luûn moät maåu xaùm xòt nhö ñuoâi chuoät coáng giaø. Döôùi aùnh naéng muøa hanh raùt raøn raït, lôùp da raên ruùm boïc ngoaøi caùi thaân hình gaày guøa, luûng cuûng nhöõng xöông cuûa noù, luùc luùc laïi ruøng leân”[62, 262]. Baûy caâu vaên maø coù tôùi 14 töø laùy vôùi caùc kieåu loaïi khaùc nhau : laùy phuï aâm ñaàu, laùy vaàn , laùy hoaøn toaøn vaø laùy ba cuøng taäp trung mieâu taû ngoaïi hình cuûa moät con choù. Moãi moät töø laùy ñöôïc xem laø moät neùt veõ, cöù theá tieáp noái ñeå hoaøn thieän moät böùc tranh soáng ñoäng, ñaày ñuû daùng veû, tö theá, ñaëc ñieåm, maøu saéc veà moät con choù xaáu xí ñaùng thöông. Chæ vôùi ñoaïn vaên treân, chuùng ta cuõng ñuû thaáy khaû naêng söû duïng töø laùy vöøa raát phong phuù, vöøa raát chính xaùc cuûa Kim Laân Ngoân ngöõ trong truyeän ngaén Kim Laân nhieàu khi trôû thaønh ngoân ngöõ cuûa ñieän aûnh, nhaát laø khi taùc giaû söû duïng töø laùy ñeå khaéc hoïa ngoaïi hình nhaân vaät. Chaúng haïn nhö böùc chaân dung cuûa cu Traïm : “ Cu Traïm aên maëc chænh teà, saép söûa phaûi oâm gaø ñi hoäi. Chieác khaên xeáp moác ñieåm theâm vaøi choã daùn nhaám loám ñoám traéng cuûa boá thaûi cho roäng suïp xuoáng gaàn chaân maøy, nhö nuoát boä maët choaét cheùo, ñen saïm.Caùi aùo daøi vaûi thaâm ngaén caãng, ñoû keäch. Vaø chieác quaàn vaûi to heïp oáng, xoaên xoe maëc cao quaù buïng chaân. Taát caû boä y phuïc ñaàu Ngoâ mình Sôû, cuõn côõn ñoù laøm cho noù theâm ngôù ngaån”[62,80]. Coøn ñaây laø khuoân maët cuûa moät laõo noâng sau nhöõng ñeâm traên trôû, tính toaùn hôn thieät tröôùc khi vaøo hôïp taùc xaõ: “ Caùi maët oâng