Luận văn Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Đặc điểm truyện ngắn Kim Lân

30 Ñaïi dieän vaên hoïc cho maûnh ñôøi “ñaàu thöøa ñuoâi theïo” trong truyeän ngaén Kim Laân quaû thaät ña daïng, phong phuù. Hoï böôùc vaøo truyeän ngaén Kim Laân töø chính cuoäc soáng ñaày ñaéng cay, tuûi nhuïc cuûa hoï. Ñoïc truyeän ngaén Kim Laân, ta döôøng nhö thaáy thaáp thoaùng theá giôùi nhaân vaät baát haïnh trong truyeän coå tích hieån hieän leân trong töøng taùc phaåm. Hoï laø nhöõng ngöôøi lao ñoäng giaø nua, beänh taät, moà coâi khoâng nôi nöông töaï hoaëc phaûi soáng nhôø vaøo söï cöu mang cuûa ngöôøi khaùc, hoaëc ñoùi khoå cuøng quaãn, ñi tha phöông caàu thöïc. Lieân keát vaø xaâu chuoãi nhöõng truyeän ngaén cuûa Kim Laân qua nhöõng maûnh ñôøi, nhöõng thaân phaän beù nhoû, khoán khoå, ñoùi ngheøo, chuùng ta thaáy caû moät böùc tranh xaõ hoäi thu nhoû. 1.1.3 .Cuoäc soáng môùi cuûa ngöôøi lao ñoäng ngheøo sau Caùch maïng thaùng Taùm Caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng chöa ñöôïc bao laâu thì khaùng chieán choáng Phaùp buøng noå. Nhöõng söï kieän lòch söû troïng ñaïi nhö theá ñaõ taùc ñoäng khoâng nhoû ñeán ñoäi nguõ vaên ngheä só, hoï ñaõ baét ñaàu “daán thaân nhaäp cuoäc” vaøo cuoäc soáng môùi ñeå tìm nguoàn caûm höùng cho nhöõng saùng taùc môùi. Sau Caùch maïng thaùng Taùm, Kim Laân vaãn vieát veà laøng queâ yeâu daáu, veà nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo. Nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi roäng lôùn chöa thaáy xuaát hieän trong truyeän ngaén tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm thì nay ñaõ coù maët trong nhieàu taùc phaåm. Caùc vaán ñeà nhö taûn cö, khaùng chieán,caûi caùch ruoäng ñaát, xaây döïng hôïp taùc xaõ... ñaõ ñöôïc theå hieän khaù thaønh coâng trong caùc truyeän ngaén Laøng, Vôï nhaët, Ngöôøi chuù döôïng, OÂng Caû Luoán goác me, Chò Nhaâm…….. Vôùi kinh nghieäm vieát truyeän ngaén vöõng vaøng tröôùc Caùch maïng, giôø ñaây oâng ñaõ coù nhöõng caùi nhìn môùi meû veà nhöõng ñoåi thay treân moïi phöông dieän cuoäc soáng cuûa laøng queâ Vieät Nam. Truyeän ngaén cuûa Kim Laân thôøi kì naøy aùnh leân nieàm vui hoà hôûi, töï haøo veà söï hoài sinh cuûa ñaát nöôùc vaø haøo höùng xuùc ñoäng tröôùc caûnh saéc töôi treû, traøn treà söï soáng cuûa queâ höông. Ñaát trôøi khoâng coøn caûnh taøn luïi, toái taêm, ñaâu ñaâu cuõng traøn ñaày naéng aám vaø baàu trôøi xanh trong vôøi vôïi. Caûnh vaät chan chöùa nieàm vui, ñoù ñaây “döôùi chaân ñoài, nhöõng thöûa ruoäng xanh möôït, uoán quanh co döôùi trôøi

31 naéng, laáp loaùng nhö moät khuùc soâng” [62, 184], laøng queâ thanh bình vôùi hình aûnh nhöõng “ñaøn coø xoaûi caùnh bay mieát veà nhöõng caùnh röøng xa tít” laøm xoân xao caû loøng ngöôøi ñoïc. Hieän thöïc cuoäc soáng bao giôø cuõng ñöôïc khuùc xaï qua laêng kính “taâm hoàn, tình caûm” cuûa nhaø vaên. “Ngöôøi buoàn caûnh coù vui ñaâu bao giôø”, truyeän ngaén Kim Laân vieát veà cuoäc soáng tröôùc Caùch maïng, ta thöôøng baét gaëp caûnh ñôøi eùo le, lay laét, moøn moûi trong nhöõng khoâng gian ñoùi khaùt, toái taêm. Nhöõng “buoåi chieàu taøn luïi”, “nhöõng ñeâm ñoâng laïnh giaù”, nhöõng ngoâi nhaø “luïp xuïp”, toài taøn, nhöõng maûnh saân “loån nhoån” coû daïi laïi caøng laøm roõ hôn söï xô xaùc, khoán khoå cuûa nhöõng maûnh ñôøi ñaùng thöông. Caùch maïng veà, cuoäc soáng noâng thoân nay ñaõ baét ñaàu ñoåi môùi. Maëc duø veát tích cuûa cuoäc soáng lam luõ, vaát vaû vaãn coøn vöông soùt ñoù ñaây nhöng cuoäc soáng aám no, sung tuùc ñaõ baét ñaàu hieän hình roõ neùt: “nhöõng con traâu ñen truøi truõi” “nhöõng ñaøn traâu, boø raàm raäp”, “Nhöõng con ngheù hoa ngöaû coå keùo daøi nhöõng tieáng ngheù oï”, “nhöõng caùnh ñoàng luùa raäp rôøn” [62, 420]. Cuoäc soáng taáp naäp buoân baùn saàm uaát raát hieám coù trong truyeän ngaén cuûa Kim Laân tröôùc Caùch maïng, nay ñöôïc theå hieän sinh ñoäng vôùi taát caû daùng veû voán coù cuûa hieän thöïc “xe ñaïp, xe thoà, xe ngöïa aøo aøo lao vaøo phoá… maêng, cheø, naâu voû töø Baéc Caïn, Tuyeân Quang, Phuù Thoï raàm raäp ñoå veà. Gaø lôïn ngoâ khoai, than cuûi töø Voõ Nhai, Baéc Sôn kóu kòt gaùnh qua. Thuyeàn beø tôùi taáp qua laïi treân soâng, haøng hoï töø treân bôø chuyeån xuoáng, töø döôùi thuyeàn chuyeån leân raàm raäp”[62, 350]. Quang caûnh hoïp chôï vuøng Trung du goùp theâm moät neùt veõ ñeå toâ ñaäm cho böùc tranh ñoåi ñôøi ôû noâng thoân Vieät Nam. Khaû naêng quan saùt vaø mieâu taû cuûa Kim Laân chaúng khaùc gì con maét laønh ngheà cuûa moät nhaø ñieän aûnh taøi ba. Caûnh ñöôïc mieâu taû töø nhöõng khoâng gian roäng lôùn, khoâng gian chung cuûa caû coäng ñoàng ñeán khoâng gian beù nhoû trong töøng gia ñình, ñaâu ñaâu cuõng no ñuû, laïc quan yeâu ñôøi. Gia ñình oâng Tö Muûng moãi chieàu veà laïi roän raøng “naøo gaø, naøo lôïn, naøo ngan, ngoãng, boà caâu chen chuùc, tranh cöôùp thöùc aên, aâm saàm vui veû”. Caùi ñoùi ngheøo khoâng coøn laø noãi aùm aûnh vôùi boá con laõo Moäc. Caû ngoâi nhaø nhoû cuûa hoï choã naøo cuõng ngoàn

32 ngoän nhöõng thoùc “thoùc treo treân xaø nhaø, thoùc ñoå döôùi neàn ñaát, thoùc ñaày caêng trong moät laù coùt môùi, thoùc ñöïng trong ba boán chieác thuùng choàng nhau ôû moät goùc töôøng” [62,471]. Laøng queâ Vieät Nam ñaõ mang maøu saéc môùi - maøu cuûa yeân bình vaø aám no. Taâm hoàn nhaø vaên trôû neân ñaàm aám, thieát tha khi nhaän ra söï ñoåi thay trong töøng caûnh vaät. Kim Laân ñaëc bieät xuùc ñoäng tröôùc nhöõng thaân phaän beøo boït, ñoùi ngheøo nay ñaõ coù cuoäc soáng môùi. Caùch maïng thaønh coâng, coâng cuoäc caûi caùch ruoäng ñaát ñaõ xoaù boû aùch aùp böùc boùc loät cuûa giai caáp ñòa chuû phong kieán mang laïi ruoäng ñaát cho nhöõng ngöôøi noâng daân ngheøo nhö : Dì Baûn, oâng Moäc, oâng Caû Luoán, oâng Tö Muûng, baø Caån….. … Khoâng chæ coù theá, cuoäc Caùch maïng daân chuû coøn traû laïi cho hoï quyeàn laøm chuû baûn thaân, laøm chuû cuoäc ñôøi, ñem haïnh phuùc vaø tình yeâu ñeán vôùi hoï. Theá ñaõ laáy ñöôïc vôï (Neân vôï neân choàng), Nhaâm vaø Dung ñaõ keát thaønh moät ñoâi vôï choàng haïnh phuùc( Chò Nhaâm ), Vieân tìm ñöôïc em sau 5,6 naêm trôøi thaát laïc. Trong Ngöôøi chuù döôïng, oâng Moäc ñaõ tìm laïi ñöôïc cuoäc ñôøi chính mình “oâng khoâng phaûi laø teân ñaàu troäm ñuoâi cöôùp”, oâng chæ laø moät ngöôøi ñau khoå. Xöa kia oâng soáng laàm luõi, ñoùi ngheøo, coâ ñoäc nay oâng ñaõ thöïc söï laøm chuû cuoäc soáng-moät cuoäc soáng thöïc söï cuûa con ngöôøi. Caûi caùch ruoäng ñaát cuõng ñaõ thoåi moät luoàng sinh khí môùi vaøo cuoäc ñôøi heùo uùa cuûa oâng. OÂng vaø dì Baûn ñaõ laáy nhau vaø tìm ñöôïc haïnh phuùc môùi. Mieâu taû cuoäc soáng môùi cuûa ngöøôi lao ñoäng ngheøo sau Caùch maïng, Kim Laân raát tinh teá khi phaùt hieän nhöõng con ngöôøi cuûa theá heä môùi. Ñoù laø nhöõng “em beù quaøng khaên ñoû, daùng nghieâm chænh, chöõng chaïc nhö ngöøôi lôùn”, coù nhöõng em “maëc aùo sô mi maøu lô nhaït, vai khoaùc tuùi vaûi, quaàn taây guï ”. Hai coâ beù hoïc troø con oâng Moäc thì “tay xaùch noùn traéng, vai ñeo tuùi vaûi hoa, nhanh nheï böôùc leân ñoài” [62, 479]. ÔÛ caùc em khoâng coøn daùng veû raùch röôùi, ñoùi ngheøo, thaát hoïc, taát caû ñeàu vui veû hôùn hôû, töï tin vaø yeâu ñôøi. Caùi taøi mieâu taû vaø keå chuyeän cuûa Kim Laân thaät kheùo leùo. Hình aûnh beù Sen trong truyeän ngaén Ngöôøi chuù döôïng vöøa laø moät coâ beù raát gioáng meï nhöng laïi raát khaùc xa ngöôøi meï khoán khoå cuûa coâ. Caùi khaùc ôû Sen laø caùi khaùc do ñöôïc thöøa höôûng nhöõng “gien xaõ hoäi

33 môùi”. Vaãn khuoân maët, nuï cöôøi, aùnh maét cuûa meï nhöng ôû Sen “ñeàu töôi hôn hôùn leân, linh hoaït, duyeân daùng, laïi vöøa baïo daïn, leùm lænh”. Sen laø hieän thaân cuûa con ngöôøi môùi - theá heä treû soáng cuoäc ñôøi laøm chuû “ khoâng coøn daáu tích söï ñau khoå, tuûi nhuïc” maø chæ thaáy “söï haùo höùc, vui tin traøn ñaày trong khoeù maét, tieáng cöôøi tieáng noùi”[62,480]. Baèng söï tìm toøi, saùng taïo vaø caùch theå hieän rieâng, Kim Laân ñaõ thoåi vaøo truyeän ngaén cuûa mình khoâng khí thôøi ñaïi môùi. Kim Laân khoâng ngôïi ca söï ñoåi môùi cuûa laøng queâ moät caùch saùo roãng. Nhaø vaên hieåu raèng ngöôøi noâng daân ñaõ ñöôïc ñoåi ñôøi nhöng ñoàng thôøi cuõng thaáy roõ veát tích, tö töôûng baûo thuû coá höõu ngaøn ñôøi cuûa hoï vaãn coøn. Trong truyeän ngaén OÂng Caû Luoán goác me, moïi ngöôøi ai ai cuõng töï giaùc, hoà hôûi vaøo hôïp taùc xaõ nhöng rieâng oâng vaãn moät möïc khoâng chòu vaøo. OÂng nhö moät taûng ñaù lôùn neáu khoâng töï baûn thaân chuyeån dôøi thì khoù coù ai coù theå laøm thay ñoåi. Sau bao nhieâu ñeâm traèn troïc, tính toaùn hôn thieät, cuoái cuøng oâng Caû Luoán ñaõ nhaän ra vaán ñeà: “Ñöôøng loái, chính saùch Ñaûng ñeà ra cuõng laø mong cho noâng daân ñi ñeán con ñöôøng no aám”. Vaø oâng ñaõ thöïc söï coù ñöôïc nieàm tin vôùi Ñaûng “Thôøi theá baây giôø Ñaûng chaû ñeå ai ñoùi ñaâu!”. Coù theå noùi ñaây laø chuyeån bieán trong tö töôûng ôû moät laõo noâng bình thöôøng nhö oâng Caû Luoán. Cuoái cuøng oâng Caû Luoán quyeát ñònh vaøo hôïp taùc xaõ chính laø vì oâng nhaän thaáy laøm aên theo kieåu taäp theå seõ ñem laïi lôïi ích thieát thöïc cho gia ñình oâng. ÔÛ truyeän ngaén naøy, Kim Laân ñaõ laøm noåi baät söï gaén boù cuûa ngöôøi noâng daân vôùi ñoàng ruoäng vaø quùa trình suy tính, ñaén ño cuûa hoï khi vaøo hôïp taùc xaõ. Söï ñoåi thay ñöôïc Kim Laân noùi nhieàu nhaát, thieát tha nhaát khoâng phaûi laø söï hoài sinh ôû theá giôùi beân ngoaøi maø laø söï ñoåi thay dieäu kyø ñaõ dieãn ra trong tình caûm, tö töôûng cuûa ngöôøi lao ñoäng ngheøo. Trong nhieàu truyeän ngaén cuûa Kim Laân, nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo ñaõ thöïc söï laøm chuû cuoäc ñôøi, laøm chuû queâ höông vaø giaùc ngoä lyù töôûng tieân tieán cuûa thôøi ñaïi. Hoï ñaõ trôû thaønh nhöõng con ngöôøi môùi, soáng coù yù nghóa, yù thöùc roõ reät traùch nhieäm cuûa mình ñoái vôùi cuoäc soáng, ñoái vôùi ñaát nöôùc.

34 Vieát veà söï ñoåi môùi trong nhaän thöùc vaø tình caûm cuûa ngöôøi noâng daân, Laøng laø moät truyeän ngaén xuaát saéc. Chính tình yeâu saâu saéc cuûa Kim Laân ñoái vôùi laøng, ñoái vôùi Caùch maïng ñaõ khôi nguoàn saùng taïo giuùp taùc giaû vieát thaønh coâng taùc phaåm naøy vaøo naêm 1948. Vôùi truyeän ngaén Laøng, Kim Laân ñaõ raát xuaát saéc trong vieäc theå hieän hình aûnh ngöøôi noâng daân ngheøo khoå coù nhöõng neùt raát môùi khoâng gioáng baát kyø ngöôøi noâng daân naøo trong caùc taùc phaåm vaên xuoâi tröôùc ñoù vaø cuøng thôøi. Ñoù laø nhaân vaät oâng Hai - ngöôøi noâng daân cuûa thôøi ñaïi Caùch maïng, soáng cuoäc soáng töï do, bình ñaúng. ÔÛ oâng Hai, khoâng coøn boùng daùng thaáp heøn, nhaãn nhuïc, cam chòu tröôùc nhöõng baát coâng taøn baïo ñaõ vuøi daäp ngöôøi noâng daân tröôùc kia. Tình yeâu laøng ôû oâng Hai vöøa mang neùt chung raát tieâu bieåu cho tình caûm, taâm lyù yeâu laøng cuûa taát caû moïi ngöôøi daân queâ,laïi vöøa mang nhöõng neùt rieâng raát ñoäc ñaùo. Ñoù laø tính “thích khoe laøng”, vôùi oâng Hai, caùi laøng Chôï Daàu cuûa mình thaät laø “hôn ngöôøi”, khoâng ñaâu baèng. OÂng thích khoe laøng bôûi laøng chính laø oâng, laø nhöõng gì toát ñeïp, gaén boù saâu saéc vôùi oâng. Nhöng söï khoe laøng cuûa oâng cuõng thay ñoåi theo thôøi cuoäc hay noùi caùch khaùc noù thay ñoåi theo söï thay ñoåi trong nhaän thöùc cuûa oâng. Hoài tröôùc Caùch maïng “moãi baän ñi ñaâu xa, khoe laøng oâng chæ khoe caùi sinh phaàn cuûa toång ñoác laøng oâng. OÂng coù veû haõnh dieän cho laøng coù ñöôïc sinh phaàn aáy laém” [62, 173]. Vaø Caùch maïng veà, oâng ñaõ nhaän thaáy caùi laêng moä aáy laø “moät phaàn xöông maùu cuûa daân laøng, oâng thaáy thuø thaáy khoå vì noù”. Nhaän thöùc chính trò cuûa ngöôøi noâng daân naøy tuy ñôn giaûn maø döùt khoaùt raønh roït. Ñieàu ñoù theå hieän söï thöùc tænh moät caùch töï giaùc cuûa “caùi toâi caù nhaân caù theå” ñaõ hoaø vôùi “caùi ta” chung cuûa coäng ñoàng. Khoâng chæ yeâu laøng baèng tình caûm töï nhieân, oâng Hai yeâu laøng baèng söï nhaän thöùc saâu saéc cuûa ngöøôi noâng daân Vieät Nam töï nguyeän ñi theo khaùng chieán, gaén boù vôùi cuoäc chieán ñaáu chung cuûa daân toäc. Nhaân vaät oâng Hai trong Laøng cuûa Kim Laân cuõng gioáng nhö nhieàu nhaân vaät trong taùc phaåm vaên xuoâi sau Caùch maïng thaùng Taùm, hoï ñeàu laø nhöõng nhaân vaät söû thi trong thôøi ñaïi caùch maïng môùi. Nhöõng nhaân vaät naøy thöôøng noùi tieáng noùi chung cuûa coäng ñoàng, hoï thöôøng quan taâm ñeán nhöõng vaán ñeà lôùn lao cuûa daân toäc cuûa ñaát nöôùc. ÔÛ hoï,

35 quyeàn lôïi vaø tình caûm caù nhaân hoøa laãn trong quyeàn lôïi, tình caûm cuûa coäng ñoàng. OÂng Hai ñi taûn cö vöøa vì thöông vôï thöông con nhöng cuõng vöøa chaáp haønh chuû tröông chung cuûa chính phuû khaùng chieán. ÔÛ nôi taûn cö, nieàm vui ngaây ngaát cuûa oâng Hai laø ñöôïc chuyeän troø, nghe ngoùng tin töùc thôøi söï chính trò. Trong vaên hoïc Caùch maïng Vieät Nam ñaõ coù nhieàu taùc phaåm theå hieän tình caûm gaén boù cuûa noâng daân vôùi khaùng chieán, vôùi ñaát nöôùc nhöng coù leõ truyeän ngaén Laøng cuûa Kim Laân ôû trong soá ít nhöõng taùc phaåm thaønh coâng. Kim Laân ñaõ ñöa vaøo vaên hoïc moät böùc chaân dung soáng ñoäng mang moät veû ñeïp rieâng veà ngöôøi noâng daân Vieät Nam trong khaùng chieán choáng Phaùp. Ñoù laø ngöôøi noâng daân bình thöôøng nhöng tha thieát yeâu queâ höông, luoân quan taâm ñeán vaän meänh ñaát nöôùc. Trong nhöõng truyeän ngaén Kim Laân vieát tröôùc Caùch maïng, vai troø ñaáu tranh xaõ hoäi cuaû nhaân vaät laø ngöôøi lao ñoäng ngheøo chöa cao, yù nghiaõ xaõ hoäi cuûa truyeän coøn raát môø nhaït. Nhöng nhöõng truyeän vieát sau Caùch maïng, Kim Laân ñaõ hieåu roõ nguoàn caên nhöõng ñoùi khoå cuaû hoï, nhaø vaên ñaõ thoåi moät luoàng sinh khí môùi vaøo taùc phaåm. Nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo ñaõ ñöùng leân giaønh laáy quyeàn soáng, quyeàn laøm chuû cuoäc ñôøi mình. Hoï ñaõ trôû thaønh nhöõng con ngöôøi môùi cuûa thôøi ñaïi môùi, vieát veà hoï Kim Laân giaønh taát caû tình caûm yeâu thöông xen laãn söï traân troïng vaø töï haøo. 1.2 Taám loøng cuûa nhaø vaên Kim Laân Saùng taùc ngheä thuaät tröôùc heát laø moät nhu caàu töï yù thöùc cuûa nhaø vaên, laø khaùt voïng muoán ñöôïc seû chia, giaõi baøy nhöõng xuùc ñoäng maõnh lieät traøn ñaày trong taâm hoàn ngöôøi ngheä só. Moät taùc phaåm vaên hoïc chaân chính bao giôø cuõng theå hieän roõ moái quan heä bieän chöùng giöõa hieän thöïc vaø taám loøng nhaø vaên. 1.2.1 “Caùi toâi “giaøu loøng nhaân aùi cuûa nhaø vaên Vaên hoïc laø phöông tieän ñeå chuyeån taûi tö töôûng, tình caûm vaø göûi gaém öôùc nguyeän cuûa nhaø vaên. Trong truyeän Anh chaøng hieäp só goã, Kim Laân töøng khaùt khao mong öôùc: “Maët ñaát seõ khoâng coøn coù ngöôøi muø loaø taøn taät, khoâng coøn tieáng than vaõn, khoùc loùc. Treû

36 em coù aùo môùi maëc trong ngaøy Teát, ngöôøi giaø muøa reùt coù chaên ñaép, meï con ñöôïc thöông nhau döoùi maùi nhaø aám cuùng cuûa mình” [62,324]. Ñaây chính laø öôùc nguyeän chaân thaønh, cao ñeïp cuûa moät nhaø vaên giaøu loøng yeâu thöông con ngöôøi. Nhaø vaên tha thieát mong treân ñôøi naøy luoân traøn ñaày yeâu thöông, coâng baèng.Vaø ñaây cuõng chính laø khaùt voïng mong moûi con ngöôøi soáng trong saïch vaø cao ñeïp hôn. Sinh ra vaø lôùn leân töø ñoàng ruoäng, Kim Laân traû ôn maûnh ñaát sinh thaønh vaø nuoâi döôõng mình baèng nhöõng truyeän ngaén chuyeân vieát veà laøng queâ. Vieát veà nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo laø chaïm ñeán ñöôøng tô saâu naëng nghóa tình cuûa Kim Laân - nhaø vaên suoát ñôøi gaén boù vôùi laøng queâ. Traùi tim nhaân haäu cuûa Kim Laân luoân roäng môû, daønh nhieàu choã ñöùng cho nhöõng thaân phaän ñoùi ngheøo, thaáp heøn. Hoï laø ngöôøi vôï leõ, con ngöôøi vôï leõ, con ngöôøi coâ ñaàu, ngöôøi aên maøy, ngöôøi khoâng nôi nöông töïa nhö: coâ Vòa, Ñöùa con ngöôøi vôï leõ, OÂng laõo haøng xoùm, Ñöaù con ngöôøi coâ ñaâuø. Hoï laø nhöõng ngöôøi nguï cö bò coi khinh: Traøng trong Vôï nhaët, dì Baûn trong Ngöôøi chuù döôïng. Hoaëc hoï laø nhöõng ngöôøi noâng daân bò cöôùp heát ruoäng ñaát phaûi tha phöông caàu thöïc nhö meï con Theá trong Neân vôï neân choàng, gia ñình anh Moäc trong Ngöôøi chuù döôïng, gia ñình oâng Tö Muûng trong Boá con oâng laõo gaùc maùy bay treân nuùi Coâi Keâ. Hoaëc hoï laø nhöõng ngöôøi giaø coâ ñôn nhö oâng laõo laøm ngheà roái rong, laõo aên maøy muø loaø trong Anh chaøng hieäp só goã, ngöôøi haùt tuoàng thaát nghieäp trong Ngöôøi keùp giaø. Kim Laân vieát veà hoï vôùi taát caû noãi nieàm caûm thoâng vaø xoùt xa moät caùch chaân thaønh vì chính oâng cuõng ñaõ töøng chòu caûnh ñoùi ngheøo, cô cöïc. Thöøa höôûng vaên hoaù Vieät truyeàn thoáng cuøng vôùi taám loøng nhaân haäu, Kim Laân giaønh nhieàu tình caûm öu aùi, xoùt xa ñeán nhöõng soá phaän baïc beõo, baát haïnh cuûa ngöôøi phuï nöõ. Hôn theá nöõa, Kim Laân töø noãi ñau thaân phaän vôï leõ cuûa meï mình ñeå ñoàng caûm chia seû vôùi nhöõng ngöôøi phuï nöõ laø naïn nhaân cuûa cheá ñoä phong kieán. Ñoù laø nhöõng nhaân vaät meï cuûa Tö trong Ñöùa con ngöôøi vôï leõ, Taàn trong Traïng vaät, coâ Vòa trong Coâ Vòa, Lan trong Noãi naøy ai coù bieát, Nhaâm trong Chò Nhaâm. Kim Laân ñaõ vöôït leân treân caû söï yeâu

37 thöông, ñoàng caûm nhaäp thaân vaøo nhaân vaät ñeå caûm nhaän heát noãi baát haïnh maø ngöôøi phuï nöõ döôùi cheá ñoä cuõ phaûi höùng chòu. Tình caûm yeâu thöông maø Kim Laân daønh cho nhöõng ngöôøi phuï nöõ baát haïnh, chính laø thöôùc ño gía trò nhaân ñaïo trong truyeän ngaén cuûa oâng. Kim Laân laø con ngöôøi vôï leõ thöù ba, tuoåi thô cô cöïc thieáu thoán tình caûm ngöôiø cha, aûnh höôûng cuûa ngöôøi cha ñoái vôùi Kim Laân cuõng khaù môø nhaït. Coù leõ ñeå buø ñaép laïi nhöõng tình caûm thieáu thoán ño,ù trong truyeän ngaén cuûa mình, Kim Laân coù nhieàu trang vieát mieâu taû raát caûm ñoäng tình caûm saâu saéc, cao caû cuûa nhöõng ngöôøi cha ngheøo. Ñoù laø tình caûm cuûa oâng Caû Nhieâu (Côm con), cuï Chaét Döï (OÂng laõo haøng xoùm), oâng Tö Muûng ( Boá con oâng laõ gaùc maùy bay treân nuùi Coâi Keâ). Hoï laø nhöõng ngöôøi cha giaøu loøng yeâu thöông, hi sinh caû cuoäc ñôøi vì con chaùu. Kim Laân vieát veà hoï vôùi tình caûm chaân tình cuûa ngöôøi con. Caâu vaên cuûa oâng nhö coøn noùng hoåi vaø laáp laùnh nhöõng gioït nöôùc maét yeâu thöông, kính troïng. ÔÛ truyeän Boá con oâng laõo gaùc maùy bay treân nuùi Coâi Kâeâ, oâng Tö Muûng ñaõ ñoåi hieåm ngheøo, gian khoå, caùi cheát ñeå laáy caùi an toaøn, caùi söï soáng cho ñöùa con. Ñöùa con trai nhö baùu vaät, nhö moät nguoàn saùng ñoái vôùi oâng “töø caùi khuoân maët treû thô aáy saùng röïc leân moät nieàm tin, moät nguoàn an uûi laøm dòu ñi nhöõng ñau khoå, tuûi nhuïc, cay ñaéng haøng ngaøy”[62,370]. Moãi laàn nhìn vaøo göông maët con, oâng Tö Muûng chæ thaáy loøng mình daâng leân moät tình yeâu cao caû, moät nieàm tin maõnh lieät khoâng theå gì so saùnh noåi. Taám loøng nhaân aùi cuûa nhaø vaên khoâng ñoàng nghóa vôùi vieäc nhaø vaên chæ bieát ca ngôïi caùi toát, chæ noùi ñeán loøng thöông, söï thoâng caûm. Nhaø vaên coøn phaûi gôïi leân ôû ngöôøi ñoïc söï ñau ñôùn, daèn vaët veà nhöõng caùi xaáu, caùi aùc ñeå con ngöøôi töï yù thöùc veà mình, roi soïi vaø thöùc tænh löông taâm, soáng toát hôn, nhaân aùi hôn. Truyeän Côm con ngheïn ngaøo ñaéng chaùt nhö caâu thaønh ngöõ: “Côm vôï thì ngon, côm con thì ñaéng”. Ñoâi khi ôû ñôøi chæ vì loøng tham lam, ích kæ, nhoû nhen maø con ngöôøi ñaùnh maát nhaân caùch voán quí cuûa mình. Vôï choàng caû Anh lôïi duïng loøng yeâu thöông cuûa cha mình - cuï Nhieâu ñeå thoûa

38 maõn yù ñoà tham lam baèng moät cuù löøa ngoaïn muïc. Cuï Nhieâu voán laø ngöôøi lo xa, sau nhöõng naêm thaùng ñaèng ñaüng “gaø troáng nuoâi con, laøm nhaø gaû vôï cho con, cuï cuõng taäu ñöôïc ít ruoäng döôõng giaø”ø. Vôï choàng caû Anh bieát theá neân hoâm naøo cuõng röôïu thòt theát ñaõi, ngon ngoït doã daønh: “OÂng cöù veà vôùi chuùng con cho vui cöûa vui nhaø. Coøn maáy maãu ruoäng ñaáy! Chaû tröôùc thì sau, cuõng laø cuûa chuùng con, nhöng yù con muoán oâng cöù sang teân ngay cho chuùng con” [62,550]. Cuï Nhieâu öng thuaän vì cho ñoù laø leõ phaûi, cuûa mình cuõng laø cuûa con. Nhöng trôù treâu thay: “Sang maáy maãu ruoäng cho caû Anh ñöôïc ít laâu thì vôï choàng haén ra yù khuûng khænh vôùi oâng cuï ngay” [62,551]. Vôï cheát sôùm, cuï Nhieâu ñaõ hy sinh caû thôøi trai traùng cuûa mình ñeå chaêm baúm nuoâi naáng hai anh em caû Anh lôùn khoân. Cuï khoâng daùm tô töôûng ñeán ñöôøng vôï leõ con theâm, thöông con cuï “sôï con khoå sôû vì caûnh meï gheû con choàng”. Nhöng giôø ñaây trong con maét caû Anh, oâng boá giaøu loøng hi sinh aáy chæ laø “oâng boá giaø voâ duïng. Thoâi thì moùm meùm, thoâi thì caäp keøm, ñuû caùc thöù baån maét”. Vaãn cöù gioïng vaên bình thaûn, laïnh luøng, Kim Laân ñöa ngöôøi ñoïc ñeán taän cuøng noãi chua chaùt, eâ cheà cuûa cuï Nhieâu. Trong moät laàn cuï ngoài ñuùt côm cho chaùu, thaèng beù muoán aên thòt töø maâm röôïu cuûa boá. Nhöng laøm sao cuï coù theå gaép thòt ôû ñoù cho chaùu. Thaèng chaùu ñích toân ngaây thô laøm sao hieåu ñöôïc thaân phaän oâng noäi vaø quyeàn uy cuûa boá noù. Cöù theá noù raõy ruïa gaøo to ñoøi thòt baèng ñöôïc. Vôï caû Anh xoùt con, giaäm chaân ñaønh ñaïch maø ñay nghieán choàng. Theá laø taát caû cô söï, böïc doïc, caû Anh doàn heát cho boá giaø toäi nghieäp: “Khoå laém ! Noù ñoøi thì cho noù aên hoä toâi moät tí. Giöõ laøm gì. Roõ caùi nôï!”. Cöù theá caû Anh vöøa chöûi, vöøa ñaäp phaù ñoà ñaïc vaø naèm vaï ñeå uy hieáp tinh thaàn ngöôøi boá giaø toäi nghieäp. Taùc phaåm chaát chöùa trong loøng ngöôøi ñoïc bao ñaéng cay, chua xoùt veà tình ngöôøi, ñaïo lyù laøm ngöôøi. AÅn giaáu ñaèng sau caâu chöõ laø noãi loøng tróu naëng caûm thöông, xoùt xa cuûa nhaø vaên. Hình aûnh cuï Nhieâu vaø baøi hoïc ñaïo lí ôû cuoái truyeän cöù xoaùy saâu vaøo loøng ngöôøi ñoïc: “Chieàu ñaõ taøn. Cuï Nhieâu ngoài aâm thaàm ôû xoù theàm. Nhöõng gioït leä vaãn aâm thaàm laên treân goø maù raên reo. Trong khi aáy, ôû maõi goùc nhaø, beân ngoïn ñeøn hoa kyø vaøng keäch, thaèng Keà lôùn ra raû hoïc baøi luaân lyù: Boån phaän ñoái vôùi a cha a meï. Boån ö a phaän

39 ñoái a vôùi a cha meï. Cha meï nuoâi a con baèng a giôøi baèng beå, con nuoâi a cha meï con keå töøng ngaøy” [62, 552]. Khoâng chæ trong nhöõng truyeän ngaén vieát veà ngöôøi lao ñoäng ngheøo maø ngay caû nhöõng truyeän ngaén vieát veà phong tuïc hoaëc vieát cho thieáu nhi, ngoøi buùt Kim Laân cuõng luoân höôùng veà caùi thieän. ÔÛ truyeän ngaén Anh chaøng hieäp só goã laø nhöõng traên trôû, daèn vaët tröôùc nhöõng maûnh ñôøi khoå ñau bôûi “caùi taâm” cao caû, thaùnh thieän cuûa chaøng hieäp só- nhaø vaên. Chaøng luoân khao khaùt ñöôïc “hoùa thaønh ngöøôi thöïc” ñeå em chieác göôm coâng lyù ñi khaép nôi “san baèng moïi baát coâng, oan traùi ôû ñôøi”.. Chaøng hieäp só goã nhaát quyeát khoâng taøn baïo, ñoäc aùc gieát ngöôøi voâ toäi ñeå ñoåi laáy khaùt voïng “trôû thaønh ngöôøi”. Chaøng thaø maõi laøm ñôøi hieäp só goã maø giöõ loøng trong saïch. Trong giaây phuùt giaèng xeù giöõa caùi aùc vaø thieän, chaøng ñaõ vöôït leân söï yeáu ñuoái cuûa mình ñeå kieân quyeát choáng laïi muï phuø thuyû- choáng laïi caùi aùc. Chaøng coù traùi tim nhaân haäu vì theá chaøng chieán thaéng caùi aùc vaø ñöôïc trôû thaønh moät “con ngöôøi thöïc sö”ï. ÔÛ ñaây Kim Laân ñaõ ñöa ra trieát lí nhaân baûn saâu saéc: laøm con ngöôøi, nhaát laø nhaø vaên ngoaøi caùi taøi ñieàu coát yeáu phaûi coù “caùi taâm”. Sau Caùch maïng thaùng Taùm, Kim Laân ñaõ coù yù thöùc saâu saéc hôn veà traùch nhieäm, taàm nhìn taàm nghó cuûa nhaø vaên vôùi cuoäc soáng. Taám loøng yeâu thöông, caûm thoâng cuûa taùc giaû ñoái vôùi nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo giôø ñaây caøng trôû neân ñaèm thaém, saâu saéc vaø mang yù nghóa nhaân baûn cao roäng hôn. Truyeän ngaén Kim Laân thöïc söï laø nhöõng baûn toá khoå chaân thöïc vaø caûm ñoäng veà soá phaän cuaû nhöõng ngöôì lao ñoäng ngheoø. Taùc phaåm cuaû Kim Laân ñaëc bieät gaây aán töïông saâu ñaäm chính bôûi nhöõng lay ñoäng töø traùi tim nhaø vaên ñeán traùi tim baïn ñoïc. Truyeän cuûa oâng aån giaáu ñaèng sau nhöõng söï thaät phuõ phaøng, nhöõng hoaøn caûnh bi ñaùt, nhöõng caûnh ngoä ñaùng thöông laø nhöõng tia saùng laáp laùnh, aùnh leân tình yeâu thöông vaø nieàm tin. Truyeän ngaén Vôï nhaët coù theå aùm aûnh veà moät caùi ñoùi theâ thaûm nhöng ñoïng laïi saâu laéng trong moãi chuùng ta vaãn laø caùch nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi ñaày xoùt thöông vaø caûm thoâng cuûa nhaø vaên. Baèøng taøi naêng vieát truyeän ngaén vaø moät traùi