Luận văn Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Đặc điểm truyện ngắn Kim Lân

20 ngöôõng moä quaàn chim hay cuûa baø con daân laøng, oâng ñaõ “khoâng ngaàn ngaïi thaû ñaøn chim” ñeå moïi ngöôøi ñöôïc thöôûng laõm vaø bình giaù. Vieäc laøm cuûa Caû Chuaån theå hieän neùt ñeïp trong cö xöû thaân tình cuûa ngöôøi daân queâ. Tình caûm toát ñeïp ñoù cuûa ngöôøi laøng queâ ñöôïc Kim Laân theå hieän saéc saûo khoâng phaûi chæ baèng söï quan saùt tinh teá maø baèng caû taâm hoàn vaø traùi tim nhaân haäu cuûa moät ngöôøi con sinh ra töø ñoàng ruoäng. Trong böùc tranh phong tuïc daân gian vôùi nhöõng taäp quaùn ngoä nghónh, nhöõng thuù chôi tao nhaõ nhö ñaùnh vaät, choïi gaø, thaû chim, nhaø vaên Kim Laân ñaõ theå hieän nieàm töï toân, töï haøo veà vaên hoaù coå truyeàn cuûa daân toäc moät caùch kín ñaùo vaø tinh teá. Truyeän ngaén cuûa Kim Laân ñaõ giuùp chuùng ta caûm nhaän saâu saéc veà sôïi daây raøng buoäc giöõa nhöõng thaønh vieân trong coäng ñoàng laøng xaõ qua sinh hoaït vaên hoaù, qua nhöõng phong tuïc taäp quaùn. Ñaây chính laø neùt rieâng ñoäc ñaùo cuûa Kim Laân so vôùi caùc nhaø vaên cuõng tieáp caän laøng queâ töø höôùng phong tuïc. Kim Laân theo thôøi gian, khoâng gian cuûa nhöõng laøng queâ thaân quen ñeå tìm hieåu con ngöôøi, ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi daân queâ qua loái cuõ neáp xöa nhuaàn nhuïy. Chaúng theá, maø trong lôøi giôùi thieäu Tuyeån taäp Kim Laân, Löõ Huy Nguyeân ñaõ ñaùnh giaù: “Kim Laân laø ngöôøi ñaõ thaønh coâng trong moät loaït truyeän veà thuù chôi. Ñaëc bieät oâng noåi tieáng vôùi caùc truyeän vieát veà phong tuïc laøng queâ” [62,19]. 1.1.2 .Nhöõng maûnh ñôøi “ñaàu thöøa ñuoâi theïo” Con ngöôøi bao giôø cuõng laø ñoái töôïng chính trong taùc phaåm vaên hoïc. Cuoäc soáng thieân hình vaïn traïng, nieàm vui luoân ñi ñoâi vôùi noãi buoàn, aùnh saùng luoân toàn taïi beân caïnh boùng toái vaø caùi xaáu len loûi giöõa caùi toát, haïnh phuùc xen laãn noãi ñau. Vaø nhöõng khoå ñau, baát haïnh cuûa con ngöôøi xöa nay voán laø noãi böùc xuùc lôùn nhaát thoâi thuùc ngöôøi ngheä só caàm buùt. Kim Laân ñaõ böôùc vaøo con ñöôøng vaên hoïc vôùi moät söï thoâi thuùc nhö theá. Khi Kim Laân ñeán vôùi vaên chöông chính laø luùc xaõ hoäi Vieät Nam ngoät ngaït, beá taéc vaø ñaày bieán ñoäng. Ñôøi soáng ngöôøi noâng daân khoán ñoán traêm beà. Naïn ñoùi, naïn söu thueá, luõ luït, haïn haùn, doàn daäp aäp xuoáng thaân phaän beù nhoû cuûa ngöøôi lao ñoäng ngheøo. Xuaát thaân trong

21 moät hoaøn caûnh eùo le, con moät ngöôøi vôï leõ thöù ba ngheøo tuùng, khoâng ruoäng ñaát, laøm thueâ laøm möôùn khaép nôi, Kim Laân yù thöùc raát roõ veà cuoäc soáng moøn moûi, laét lay, cô cöïc cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm. Nhaø vaên chuù taâm vaøo nhöõng caûnh ñôøi cuï theå, choïn moät khoaûng khaéc tieâu bieåu trong cuoäc soáng cuûa nhaân vaät ñeå mieâu taû nhöng chaát lieäu hieän thöïc cöù ngoàn ngoän trong töøng trang vieát cuûa oâng. Kim Laân ñaõ ñem ñeán cho ngöôøi ñoïc söï caûm thoâng, tình yeâu thöông xen laãn noãi chua xoùt, ñaéng cay veà thaân phaän cuûa nhöõng con ngöôøi beù nhoû döôùi cheá ñoä cuõ. OÂng thaáy roõ hoï laø: “ Nhöõng con ngöôøi bò caùi ñoùi ngheøo ñoaï ñaày cho ñeán thaønh taøn taät, thaønh ngôù ngaån”. Kim Laân saùng taùc truyeän ngaén cuûa mình baèng caûm höùng daït daøo yeâu thöông cuûa moät traùi tim nhaän haäu vaø taám loøng roäng môû vì nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo. Truyeän ngaén cuûa oâng ñuùng nhö lôøi nhaän xeùt cuûa Nguyeãn Ñaêng Maïnh: “Laø nhöõng trang soá phaän cuûa caùc ñaàu thöøa ñuoâi theïo, ñöôïc ñöa töø khaép caùc xoù xænh toái khuaát leân maët giaáy traéng chaát chöùa nhaân theá, nhaân tình” [73,369]. Ñöùa con ngöôøi vôï leõ laø truyeän ngaén ñaàu tay, khaúng ñònh choã ñöùng cuûa nhaø vaên treân vaên ñaøn. Taùc phaåm mang tính chaát töï truyeän. Cuoäc ñôøi ñoùi ngheøo, thaän phaän haåm hiu cuûa meï con Tö chính laø phieân baûn veà cuoäc ñôøi, thaân phaän cuûa hai meï con nhaø vaên. Meï cuûa Tö laø ngöôøi phuï nöõ caàn maãn, chòu thöông chòu khoù nhöng laïi laø naïn nhaân cuûa cheá ñoä ña theâ. Baø laø ngöôøi vôï leõ thöù ba, cuoäc hoân nhaân cuûa baø khoâng coù tình yeâu. Thaân phaän leõ moïn cuûa cheá ñoä ña theâ ñaõ cay cöïc, tuûi nhuïc maø ngay ñeán con caùi hoï cuõng bò ruoàng boû haét huûi. Tö soáng giöõa gia ñình maø nhö khoâng coù gia ñình, anh em, hoï maïc ñeàu thôø ô vôùi Tö. Caùi ñoùi quay, ñoùi quaét khoâng chæ haønh haï Tö veà theå xaùc maø coøn xoaùy saâu vaøo taâm can Tö moät yù nghóa chua chaùt veà thaân phaän beøo boït cuûa mình: “Laøm moät thaèng con ngöôøi vôï leõ, khoâng phaûi vì höông khoùi, chæ laø moät thaèng thöøa trong gia ñình” [62, 27]. Quaû laø cuoäc ñôøi thaät oaùi oaêm ! Hieän thöïc cuoäc soáng luoân hieàn hoøa, öu aùi vôùi moät soá ít ngöôøi giaøu sang nhöng laïi khaéc nghieät, taøn nhaãn vôùi soá ñoâng ngöôøi ngheøo. Chính cuoäc ñôøi khoå ñau, chòu thieät thoøi nhö nhaân vaät trong taùc phaåm töï truyeän naøy, maø

22 Kim Laân ñaõ yù thöùc saâu saéc hôn veà thaân phaän cô cöïc cuûa nhöõng ngöøôi lao ñoäng ngheøo tröôùc Caùch maïng. Töø thaân phaän haåm hiu cuûa meï mình, Kim Laân thaáu hieåu vaø thoâng caûm vôùi soá phaän cuûa nhöõng ngöôøi phuï nöõ baát haïnh trong xaõ hoäi cuõ. Hoï laø “noâ leä cuûa noâ leä”, hoï thöôøng laø naïn nhaân cuûa cheá ñoä ña theâ bò töôùc ñoaït quyeàn quyeát ñònh haïnh phuùc cuûa mình. Khoâng chæ nhöõng thaân phaän laøm leõ phaûi chòu thieät thoøi cay ñaéng, maø ngay caû khi laøm vôï caû cuõng phaûi chòu bao nhieâu tuûi nhuïc vì soá phaän haåm hiu. Ñoù laø tình caûnh cuûa Caån trong truyeän ngaén Baø meï Caån. Cuoäc ñôøi choàng con cuûa Caån chòu nhieàu ñau khoå, dôû dang. Ngöôøi ta cöôùi Caån veà khoâng phaûi ñeå laøm vôï, maø thöïc chaát laøm moät con haàu khoâng coâng. Choàng Caån laø: “Moät thaèng beù suùn raêng vaø muõi luùc naøo cuõng chaûy taän moàm”[62, 509]. Suoát ngaøy Caån quaàn quaät, ñaàu taét maët toái lo haàu haï boá meï choàng, chaêm baüm choàng. Ñeán khi choàng trôû thaønh “anh löïc ñieàn, khoeû maïnh” laïi cheâ Caån giaø xaáu xí, “boû ñi cöôùi vôï leõ”. Trong moät laàn, ngoaøi yù muoán, ngöôøi choàng ñaõ ñeå laïi cho Caån moät ñöùa con. Theá laø Caån phaûi chòu bao nhieâu khoå sôû vì ñoøn ghen tuoâng traùi ngöôïc cuûa ngöôøi vôï leõ. Cheá ñoä ña theâ vaø naïn taûo hoân laø caùi aùch ñaõ troùi buoäc cuoäc ñôøi Caån vaøo trong khoå ñau, nhuïc nhaõ. Tieáp noái maïch caûm xuùc veà nhöõng maûnh ñôøi khoå ñau cuûa ngöôøi phuï nöõ laø nhaân vaät coâ Vòa trong truyeän ngaén cuøng teân. Vòa chòu nhieàu thieät thoøi, thieáu thoán tình caûm gia ñình ngay töø luùc coøn beù nhoû. Meï cheát, cha laáy keá maãu. Coâ phaûi soáng kieáp meï gheû con choàng, bò haønh haï khoå sôû “döôùi quyeàn haønh ñoäc aùc” cuûa ngöôøi meï keá. Naêm 10 tuoåi, ngöôøi cha - choã döïa tinh thaàn cuûa coâ cuõng rôøi boû coâ sau moät traän oám ngaõ nöôùc “röøng thieâng nöôùc ñoäc”. Môùi 10 tuoåi ñaàu, coâ bò ñaùnh ñaäp haønh haï “da dieát suoát ngaøy”, côm aên khoâng ñuû no, ñeâm nguû khoâng troøn giaác. May nhôø coù oâng anh hoï ñem veà cöu mang. Roài coâ cuõng coù moät gaùnh haøng xeùn nho nhoû tuy khoâng dö daû cuõng ñuû nuoâi soáng qua ngaøy. Nhöng söï ñôøi naøo ñaâu coù theå bình laëng vôùi nhöõng öôùc muoán, khaùt khao bình dò cuûa coâ. Thieáu thoán tình caûm gia ñình töø thuôû nhoû, coâ khao khaùt moät maùi aám gia ñình.

23 Nhöng coâ ñaõ rôi vaøo baãy tình cuûa moät chaøng hoï Sôû. Cuù soác bò löøa tình ñaõ cöôùp heát ôû coâ caùi xuaân thì tuoåi hai möôi. Coâ trôû neân thaân taøn ma daïi: “Maét traéng daõ giöông leân laïi nhìn xuoáng, da vaøng xuûm baám ra nöôùc. Caùi vaùy ñuïp cuõn côõn ñeå hôû maáy veát choù caén. Nöôùc vaøng ræ ra loang loå ñoïng laïi treân caëp chaân gaày guoäc” [53, 25]. Nhöng naác thang veà cuoäc ñôøi khoå ñau cuûa Vòa chöa döøng laïi ôû ñoù. Sau laàn vaáp ngaõ, coâ ñöôïc gia ñình anh hoï tìm veà lo laéng thuoác thang, coâ luoân coù aûo töôûng ñöôïc laøm vôï Phaùn Ñöôøng, soáng moät cuoäc soáng giaøu sang, haïnh phuùc. Nhöng khaùt khao cuûa coâ cuõng chæ laø moät giaác mô, noù cuõng gioáng nhö lôøi noùi ñuøa cuûa ÖÙng, khoâng bao giôø laø söï thaät. Con ñöôøng tìm ñeán haïnh phuùc gia ñình taét ngaám, coâ trôû neân ñieân daïi. Boä daïng luùc naøo cuõng loâi thoâi leách theách, mieäng ngheâu ngao haùt: “AÊn maøy laø ai ? AÊn maøy laø ta. Ñoùi côm raùch aùo hoaù ra aên maøy, xöø xang xeâ öù ö ...” [ 53,25]. Truyeän keát thuùc trong caùi cheát toäi nghieäp cuûa Vòa treân con ñöôøng kieám tìm haïnh phuùc löùa ñoâi, haïnh phuùc cuûa moät maùi aám gia ñình. Caùi cheát cuûa Vòa nhö moät hoài chuoâng nguyeän caàu haõy ruû loøng yeâu thöông con ngöôøi. Neáu khoâng coù tình yeâu thöông, con ngöôøi seõ deã daøng rôi vaøo hoá thaúm choâng cheânh cuûa caùi cheát maø laèn ranh moûng manh laø kieáp soáng aên maøy lang thang. Coù theå noùi, nhaân vaät nöõ trong truyeän ngaén Kim Laân ñaïi dieän cho nhöõng maûnh ñôøi xoùt xa, cay ñaéng cuûa phuï nöõ noâng thoân bò “quan nieäm”, leà thoùi xaõ hoäi “aên caép” maát baûn ngaõ cuûa mình. Hieän thöïc cuoäc soáng ña daïng phong phuù, neân coù khaù nhieàâu “laùt caét”, khaù nhieàu nhöõng maûnh ñôøi khoå ñau khaùc nhau trong truyeän ngaén Kim Laân. Döôøng nhö caùc nhaân vaät “ñaàu thöøa ñuoâi theïo” ñeàu göûi ñaïi dieän cuûa hoï vaøo trong truyeän ngaén cuûa Kim Laân. ÔÛ truyeän Anh chaøng hieäp só goã nhöõng maûnh ñôøi khoán khoù ñöôïc hieän leân qua gioïng vaên ñaày traên trôû, yeâu thöông cuûa nhaø vaên. Ñoù laø caûnh ñôøi coâ ñôn, ngheøo khoù cuûa oâng laõo laøm ngheà muùa roái rong. Naêm taän thaùng cuøng, moät mình coâi cuùt thaân giaø “ñaåy caùi xe goã loïc coïc ñi tha phöông caàu thöïc”. Ñoù laø noãi nieàm ai oaùn, cuøng cöïc cuûa

24 laõo aên maøy muø loaø. Laõo coù moät con choù vaøng raát khoân ngoan. Ngaøy ngaøy con choù “vaãn daét oâng lang thang khaép chôï aên xin, ñeâm veà hai thaày troø laïi oâm nhau nguû döôùi goác ña ngoaøi quaùn troï” [62,35]. Con choù laø ngöôøi baïn chung thuyû cuûa oâng, cuøng oâng kieám soáng vaø giuùp oâng vöôït qua nhöõng thaùng naêm cuoái cuøng cuûa tuoåi giaø. Nhöng moät “keû aùc taâm naøo ñoù” ñaõ ñaùnh baû con choù cuûa oâng laõo “cöôùp ñi caùi nguoàn soáng vaø tình yeâu thöông cuoái cuøng cuûa con ngöôøi taøn taät aáy”[62,35]. Taøi naêng cuûa moät nhaø vaên thöôøng laø ôû choã caûm ñöôïc, nghe ñöôïc, nhìn thaáy ñöôïc yù nghóa saâu xa trong nhöõng vieäc bình thöôøng nhoû nhaët. Ñuùng vaäy, truyeän ngaén Kim Laân khoâng vieát veà nhöõng vaán ñeà to taùt maø truyeän cuûa oâng baét nguoàn töø nhöõng caùi vuïn vaët, bình thöôøng trong cuoäc soáng cuûa ngöôøi lao ñoäng ngheøo. Nhöng chính töø nhöõng caùi bình thöôøng, vuïn vaët aáy laïi laø nhöõng caùi chaân thöïc nhaát cuûa cuoäc soáng. Truyeän cuûa Kim Laân vì theá ñem ñeán söï gaàn guõi vaø ñoàng caûm saâu saéc. Ñoù cuõng chính laø neùt ñoäc ñaùo, haáp daãn rieâng cuûa taùc phaåm Kim Laân. Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, thaân phaän beù nhoû cuûa ngöôøi lao ñoäng ngheøo trôû neân reû ruùng, khoán khoå hôn trong caûnh ñoùi. Caùi ñoùi ñeo baùm, haønh haï hoï khoå sôû veà maët theå xaùc, ñaéng cay veà maët tinh thaàn. Ngoâ Taát Toá, Nam Cao coù nhieàu taùc phaåm vieát veà caùi ñoùi. Trong nhöõng truyeän ngaén Moät oå choù vaø moät ñöùa con, Caùi baùnh chöng, Môù rau trong hoøm, Ngoâ Taát Toá vieát caûnh ñoùi khaùt tuyeät voïng ôû queâ höông oâng. Nhaø vaên caát leân tieáng keâu ñaày ñau xoùt phaãn noä: haõy cöùu ñoùi cho ngöôøi noâng daân. Vôùi nhöõng truyeän ngaén Moät böõa no, Tö caùch moõ, Treû em khoâng aên ñöôïc thòt choù, Nam Cao ñaõ vieát veà mieáng aên cuûa nhöõng ngöôøi ñoùi. Vaø taùc giaû ñaõ gioùng leân hoài chuoâng haõy cöùu laáy nhaân phaåm, nhaân caùch con ngöøôi ñang bò caùi ñoùi vaø mieáng aên huyû hoaïi, tha hoùa ñi. Truyeän ngaén Kim Laân cuõng xoay quanh noãi khoán khoå vì ñoùi cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo, nhöõng ngöôøi noâng daân thaáp coå beù hoïng. Caùi ñoùi trong truyeän ngaén Ngoâ Taát Toá, Nam Cao laøm chuùng ta xoùt xa thöông caûm. Caùi ñoùi vaø caùi cheát trong truîeân ngaén Kim Laân laïi laøm ta ruïng rôøi, khuûng khieáp.

25 Trong neàn vaên hoïc Vieät Nam, nhieàu nhaø thô, nhaø vaên ñaõ vieát veà caùi ñoùi vôùi moät söï xuùc ñoäng, thöông caûm saâu saéc. Nhöng döôøng nhö chöa coù ai khaéc hoïa roõ neùt naïn ñoùi trong moät thôøi gian cuï theå, moät khoâng gian ñaäm maøu theâ löông aûm ñaïm nhö Kim Laân. ÔÛ truyeän Tìm em, caùi ñoùi quay cuoàng ñaõ cöôùp ñi maïng soáng cuûa naêm ngöôøi trong gia ñình Vieân. Coøn laïi hai anh em cuõng khoâng theå nuoâi noåi nhau khieán em cuûa Vieân phaûi “ra phoá leâ la treân nhöõng ñoáng raùc nhaët nhaïnh nhöõng mieáng xöông traâu, xöông boø thoái gaëm aên”. Vaø roài Vieân hoát hoaûng “ñi tìm em suoát buoåi saùng treân nhöõng ñoáng raùc thoái, treân nhöõng ñoáng xaùc ngöôøi cheát ñoùi taùi ngaét” [63, 261]. Coøn khi ñoïc truyeän Vôï nhaët, chuùng ta nhö ñang caûm nhaän, ñang chöùng kieán caûnh laøng xoùm, coû caây, nhaø cöûa nhuoäm traéng trong saéc laïnh cuûa cheát choùc. Moät khoâng khí khuûng khieáp, gheâ rôïn khi khaép nôi ngoån ngang xaùc ngöôøi cheát ñoùi. Con ngöôøi nhö ñang maáp meù beân bôø vöïc thaúm, tranh giaønh töøng gang taác giöõa caùi soáng vaø caùi cheát. Mieâu taû chi tieát, sinh ñoäng naïn ñoùi trong moät khoâng gian, thôøi gian cuï theå, Vôï nhaët cuûa Kim Laân ñaõ laøm noåi baät soá phaän theâ thaûm, khoán cuøng cuûa ngöôøi noâng daân tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm. Hoï soáng maø chaúng khaùc naøo nhöõng ngoïn ñeøn leo leùt, vaät vôø tröôùc gioù. Vôï nhaët ñaõ khaúng ñònh taøi naêng vieát truyeän ngaén cuûa Kim Laân. Khoâng moät lôøi toá caùo, moät lôøi keát toäi, chæ laø nhöõng doøng mieâu taû, khaéc hoïa chi tieát, sinh ñoäng caùi ñoùi gheâ gôùm vaø chuyeän laáy vôï khaùc ngöôøi cuûa Traøng, vaäy maø söùc naëng toá caùo cuûa taùc phaåm cöù daäy leân töøng caâu töøng chöõ. Toá caùo toäi aùc boùc loät, toá caùo toäi aùc huûy dieät baét daân nhoå luùa troàng ñay cuûa Phaùp - Nhaät ñaõ khieán haøng trieäu ngöôøi lao ñoäng ngheøo rôi vaøo caûnh cheát ñoùi thaûm thöông. Gía trò con ngöôøi trong naïn ñoùi trôû neân reû ruùng nhö “rôm raùc” coù theå “nhaët” ñöôïc ñaàu ñöôøng xoù chôï. Vôï nhaët xöùng ñaùng laø moät truyeän ngaén xuaát saéc nhaát cuûa Kim Laân vaø cuõng laø moät truyeän ngaén hay nhaát vieát veà caùi ñoùi vaø thaân phaän cuûa ngöôøi lao ñoäng ngheøo trong vaên xuoâi hieän thöïc Vieäât Nam. Vôùi taám loøng yeâu thöông, luoân quan taâm, xuùc ñoäng tröôùc nhöõng caûnh ñoùi khoå cuûa ngöôøi lao ñoäng ngheøo, Kim Laân ñaõ coù ñöôïc moät chuøm saùng taùc lieàn maïch trong caû hai

26 giai ñoaïn tröôùc vaø sau Caùch maïng thaùng Taùm. Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, truyeän ngaén Kim Laân vieát veà ngöôøi lao ñoäng ngheøo chuû yeáu trong moái quan heä laøng xoùm, gia ñình ( Coâ Vòa, Câôm con, Ñöùa con ngöôøi vôï leõ, Ñöaù con ngöôøi coâ ñaâuø ). Sau Caùch maïng thaùng Taùm, Kim Laân vaãn chung thuyû vôí laøng queâ vaø ngöôøi lao ñoäng ngheøo nhöng ngoøi buùt nhaø vaên ñaõ coù yù thöùc xaõ hoäi roõ reät hôn. Kim Laân ñaõ thaâyù roõ maâu thuaãn gay gaét giöõa ngöôøi noâng daân vaø taàng lôùp aùp böùc boùc loät, hieâuû roõ nguyeän voïng thieát tha coù ruoäng, coù ñaát cuaû ngöôøi noâng daân. Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, ngöôøi noâng daân bò boïn ñòa chuû, cöôøng haøo töôùc ñoaït heát ruoäng ñaát, hoï trôû thaønh nhöõng ngöøôi caøy thueâ cuoác möôùn döôùi söï boùc loät cuaû boïn chuùng. Hoï phaûi liaø boû queâ cha ñaát toå, tha phöông caàu thöïc tìm ñaát ñeå sinh soáng. Khaùt voïng coù ruoäng ñaát laø khaùt voïng maõnh lieät nhaát trong nhöõng khaùt voïng khaùc cuûa ngöôøi lao ñoäng ngheøo tröôùc Caùch maïng. Khaùt voïng ñoù ñöôïc Kim Laân theå hieän roõ trong caâu chuyeän tìm ñaát cuaû gia ñình oâng Tö Muûng ôû truyeän ngaén Boá con oâng laõo gaùc maùy bay treân nuùi Coâi Keâ. Khoâng theå töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc soáng kieáp nhaø noâng khoâng coù ruoäng. Gia ñình oâng Tö quyeát ñònh rôì boû laøng quaùn, lang thang ñi tìm ñaát. Nhöng con ñöôøng leân maïn ngöôïc vaãn muø mòt, voâ ñònh. Ñoùi reùt beäânh taät ñaõ cöôùp ñi sinh maïng cuûa hoï:“ Ngöôøi cheát doïc ñöôøng, keû phaûi ñi ôû, ngöôøi bò baùn laøm leõ thöù boán, thöù naêm”. Cuoâí cuøng, khi tìm ñöôïc ñaát sinh cö laäp nghieäp, caû gia ñình möôøi moät con ngöôøi khoán khoå aáy chæ coøn ñoäc nhaát moät mình Tö Muûng. Soá phaän li taùn, tha phöông caàu thöïc cuaû gia ñình oâng Tö Muûng cuõng laø soá phaän cuûa haøng vaïn gia ñình noâng daân khaùc bò töôùc ñoaït heát ruoäng ñaát, bò ñaåy vaøo con ñöôøng baàn cuøng hoaù. Nhieàu gia ñình phaûi lìa boû queâ cha ñaát toå, xieâu baït khaép nôi kieám soáng qua ngaøy (Neân vôï neân choàng, Chò Nhaâm, Tìm em ). Trong soá hoï khoâng ít ngöôøi bò rôi vaøo con ñöôøng tha hoùa hoaëc rôi vaøo thaân phaän cuaû nhöõng keû haønh khaát boû maïng nôi xöù ngöôì. Theá môí bieát, tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, ngöôøi lao ñoäng ngheøo phaûi choáng choïi, gaùnh chòu bao nhieâu cay cöïc vaát vaû. Söùc naëng cuaû ngheoø ñoùi, cuøng cöïc cöù maõi chaát ñaày leân taám thaân coøm coõi cuûa hoï.

27 Tieáp noái nhöõng trang vieát veà cuoäc soáng moøn moûi, laét lay, baát haïnh cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo tröôùc Caùch maïng, Kim Laân daønh taám loøng nhaân haäu vôùi nhöõng con ngöôøi taøi hoa, phaän baïc, thaát cô lôõ vaän. Ñoù laø thaân phaän ñaùng thöông cuûa oâng Traïch trong truyeän ngaén Ngöôøi keùp giaø. Moät thôøi, oâng soáng haøo hoa, phuø phieám, haøo nhoaùng bôûi aùnh ñeøn saân khaáu. Thôøi gian troâi ñi, ngheà haùt tuoàng trôû neân thöù ngheä thuaät coå, laïc haäu taøn theo naêm thaùng. Sau nhöõng thaùng ngaøy raøy ñaây mai ñoù, hoùa thaân vaøo nhöõng vai tuoàng vôùi ñuû caû “aùi, oá, hæ, duïc, noä, ai, laïc”. Ngöôøi keùp giaø taøi gioûi, saéc saûo moät thôøi trôû veà vôùi vai dieãn cuoái cuøng cuûa ñôøi mình : vai moät ngöôøi taøi bò soáâ phaän daäp vuøi, oâm taøi nuoát tieáng soáng coâ ñôn, trô troïi trong söï hoaøi nieäm veà moät quùa khöù röïc rôõ. Cuoäc ñôøi oâng nhö thöù aùnh saùng haøo nhoaùng cuûa ñeøn saân khaáu vuït saùng vuït taét. Cuoái cuoäc ñôøi, ngöôøi keùp giaø ñaønh thu mình ñoùn nhaän loøng thöông haïi cuûa ngöôøi chaùu hoï: “Nhö bieát thaân bieát phaän, oâng chæ thaäm thuït trong gian buoàng luïp xuïp, aåm thaáp”. Cöù toái ñeán laïi “leo leùt aùnh daàu laïc” nhö thaân phaän beù nhoû saép taøn cuûa oâng. Ngay caû trong tieáng cöôøi cuûa oâng cuõng heùo haét “bao haøm moät noãi gì nhö töùc giaän, leùp veá”[63, 28]. Cuøng chung thaân phaän beù nhoû cuûa ngöôøi ngheä só ngheøo döôùi xaõ hoäi cuõ laø nhaân vaät oâng laõo trong truyeän ngaén OÂng laõo haøng xoùm. OÂng khoâng coù noåi moät caùi teân daãu laø queâ muøa hay xaáu xí. Nhaân vaät hieän ra baát ngôø nhö trong moät caûnh quay cuûa boä phim daøi. Chæ ñoâi neùt phaùc thaûo, Kim Laân ñaõ taùi hieän leân caû cuoäc ñôøi cô cöïc khoán khoå cuûa oâng: “Moät cuï giaø ñaàu troïc nhaün ñang ngoài la ñaø uoáng röôïu moät mình treân oå rôm. OÂng laõo maëc chieác aùo boâng cuõ vaù chaèng vaù ñuïp, ñaép leân khoâng bieát bao nhieâu laø muïn xanh, traéng, naâu ñoû…. OÂng laõo voán laø moät tay keùp tuoàng ñaõ veà giaø, khoâng coù vôï, khoâng coù con, soáng moät thaân moät mình trong caùi nhaø thôø hoï ñoå naùt boû hoang” [62, 64]. Cuoäc ñôøi oâng laõo cöù theá taøn ñi, luïi ñi trong ngoâi nhaø thôø ñoå naùt, xieâu veïo. Tröôùc Caùch maïng, thaân phaän cuûa ngöôøi ngheä só ngheøo phaûi chòu nhieàu baát coâng, döôøng nhö hoï khoâng coù choã ñöùng trong xaõ hoäi, khoâng ñöôïc toân vinh laïi luoân bò khinh khi. Cuoäc ñôøi oâng laõo cuõng chæ laø moät trong bao nhieâu cuoäc ñôøi beøo boït cuûa ngöôøi ngheä só ngheøo döôùi cheá ñoä cuõ.

28 Kheùp laïi nhöõng trang vieát veà nhöõng maûnh ñôøi moøn moûi, laét lay, baát haïnh cuûa ngöôøi lao ñoäng ngheøo tröôùc Caùch maïng laø maûnh ñôøi cay ñaéng cuûa Nhaâm trong truyeän ngaén Chò Nhaâm, soá phaän cuaû Moäc trong truyeän ngaén Ngöôøi chuù döôïng. Cuoäc ñôøi Nhaâm cuõng nhö bao ngöôøi lao ñoäng ngheøo khaùc döôí cheá ñoä cuõ. Coâ khoâng chæ bò boùc loät daõ man söùc lao ñoäng, bò haønh haï khoå sôû veà maët tinh thaàn maø coâ coøn laø naïn nhaân cuaû cheá ñoä thaàn quyeàn, meâ tín dò ñoan. Sau ba naêm ñi ôû chòu bao khoå cöïc tuûi nhuïc, ñeán naêm möôøi saùu tuoåi, Nhaâm laïi bò Toång Ñaùng raép taâm :“ñem ñi choân soáng laøm thaàn giöõ cuaû” [63, 276]. May nhôø baø Kieåm maùch baûo, Nhaâm luoàn theo oáng coáng troán thoaùt leân röøng. Töø ñoù coâ soáng chui nhuûi nôi choán röøng saâu mòt muø. Neáu khoâng coù Dung –moät chaøng trai toát buïng giuùp ñôõ, chaéc coâ ñaõ phaûi boû maïng nôi röøng thieâng. Coøn cuoäc ñôøi cuûa Moäc döôøng nhö tuï hoäi taát caû nhöõng oan öùc, khoán ñoán cuûa ngöôøi lao ñoäng ngheøo tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm. Thieân tai, maát muøa ñoùi keùm, söu cao thueá naëng ñaõ khieán gia ñình Moäc phaûi lìa boû queâ höông leân taän mieàn baùn sôn ñòa kieám soáng. ÔÛ vuøng ñaát môùi, “Choàng caøy muøa, vôï taùt nöôùc, ñi caáy, laøm coû” quanh naêm khoâng heát vieäc cho nhaø Baï Döôõng. Nhöng ôû nhaø Baï Döôõng, vôï choàng anh Moäc khoâng nhöõng bò boùc loät söùc lao ñoäng maø nôi ñoù laø coäi nguoàn gieo raéc tai hoaï, bi kòch xuoáng gia ñình anh. Con trai Baï Döôõng tìm caùch taùn tænh, vuoát ve vôï ñoû Moäc ñeå thoaû maõn ham muoán duïc voïng “thaáy gaùi thì chôi chöù thieát gì ñöùa con gaùi ngheøo khoå, coù choàng aáy”. Trong moät côn ghen tuoâng cuûa ngöôøi ñaøn oâng meâ vôï, Moäc ñaõ cheùm nhaàm vaøo vai vôï thay vì cheùm cheát keû tình ñòch. Bi kòch cuoäc ñôøi Moäc baét ñaàu töø ñaây. Daân laøng cöù theá moät ñoàn naêm, naêm ñoàn möôøi, theâu deät ñuû chuyeän xaáu xa, taøn aùc veà Moäc “tay chôi can aùn gieát ngöôøi vöøa vöôït nguïc” naøo laø “ñaâm cheùm cha con baï Döôõng” naøo laø “troäm luùa bò ngöôøi ta caét gaân chaân”. Thoâi thì ñuû thöù xaáu xa, taøn aùc ôû ñôøi ñeàu neùm vöùt vaøo con ngöôøi Moäc. Sau khi ngöôøi vôï bò beänh, sinh con roài cheát, ngöôøi ta cuõng döïng leân bao nhieâu chuyeän “gieát vôï taøn aùc” cuûa Moäc. Ngöôøi ta bieán Moäc thaønh moät “quæ döõ aùc ñoäc” maø ngay ñeán baûn thaân Moäc cuõng khoâng bieát. Hoï xa laùnh, sôï seät Moäc chaúng khaùc naøo daân laøng Vuõ Ñaïi

29 xa laùnh Chí Pheøo “ngöôøi ta nhaéc ñeán teân Moäc guø baèng moät gioïng thì thaàm sôï seät. Caû traïi Han, khoâng ai giao dòch vôùi haén, thaáy haén töø xa ngöôøi ta ñaõ reõ sang loái khaùc”. Caøng bò xaõ hoäi xa laùnh, Moäc laïi caøng khaùt theøm tình caûm xoùm gieàng, khaùt khao tình caûm baïn beø ñeå ñöôïc chia seû, taâm söï, nhöng “moãi baän beá con vaøo xoùm thì caû xoùm hoâm aáy nhaùo leân. Ngöôøi ta thì thaàm baûo nhau raèng: “Hoâm nay thaèng Moäc guø noù vaøo ñaáy”. Khoán naïn, ngöôøi ta laïi cöù nghó töôûng raèng toâi vaøo ñoù laø ñeå aên troäm hay thaêm ñaát daét cöôùp” [62, 489]. Khaùt khao muoán ñöôïc laøm baïn vôùi moïi ngöôøi nhöng khoâng ñöôïc chaáp nhaän laøm cho Moäc “ñieân leân, caêm thuø taát caû moïi ngöôøi! Töôûng coù theå caàm dao ñaâm ngöôøi ñöôïc thaät”. May maø caùi söï “tha hoaù” cuûa Moäc môùi chæ laø trong tö töôûng, môùi chæ laø giaû ñònh “töôûng coù theå… ñöôïc thaät”. Töø suy nghó ñeán haønh ñoäng chæ laø gang taác. Vaø chính giöõa gang taác khuûng khieáp aáy, loøng nhaân ñaïo cuûa Kim Laân ñaõ kòp ra tay cöùu vôùt. Khaùc vôùi Chí Pheøo cuûa Nam Cao, Moäc chæ “tha hoaù” trong tö töôûng, trong lôøi ñoàn thoåi cuûa moïi ngöôøi. Moät khi anh coù theå laøm ngöôøi ta tin, yeâu thì söï “tha hoaù giaû taïo” bò gaép boû aáy cuûa anh seõ ñöôïc hoùa giaûi. Neáu so vôùi Chí Pheøo - hình töôïng nhaân vaät ñieån hình cuûa Nam Cao thì nhaân vaät Moäc cuûa Kim Laân vaãn coøn nhieàu ñieåm chöa tôùi. Hình töôïng nhaân vaät Moäc tuy khoâng phaûi laø ñaïi dieän cho caù nhaân anh ta, nhöng cuõng chöa ñuû ñeå khaùi quaùt thaønh moät hình töôïng mang tính qui luaät veà söï tha hoaù cuûa ngöôøi noâng daân döôùi cheá ñoä thöïc daân phong kieán. Bi kòch cuûa cuoäc ñôøi Nhaâm, Moäc laø bi kòch cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo khoâng laøm chuû ñöôïc cuoäc ñôøi mình, hoï chòu nhieàu oan öùc, khoå sôû, khoán ñoán veà vaät chaát laãn tinh thaàn döôùi cheá ñoä thöïc daân phong kieán. Moät trong nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät cuûa ngoøi buùt Kim Laân laø ñaõ ñöa nhöõng chuyeän ñôøi thöôøng nhieàu khi raát nhoû nhaët, vuïn vaët vaøo trong taùc phaåm cuûa mình moät caùch töï nhieân. Nhöng söï thöïc cuoäc soáng cöù hieän roõ moàn moät trong töøng truyeän ngaén cuûa oâng. Moät söï thaät khoâng nheï nhaøng, thanh thaûn maø qui tuï chaát chöùa bao ñaéng cay, chua xoùt veà nhöõng maûnh ñôøi “ñaàu thöøa ñuoâi theïo” töø khaép caùc xoù xænh khuaát laáp cuûa cuoäc soáng.