Luận văn: PHƯƠNG THỨC SO SÁNH TRONG CA TỪ CỦA TRỊNH CÔNG SƠN
8,433
97
145
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
91
Ở đây, tôi là những cô gái, là những ngƣời có ngƣời yêu, ngƣời thân
chết trận.
Hay một ví dụ khác:
Ta phải thấy mặt trời
Sáng trên quê hương này đầy loài người (Ta phải thấy mặt
trời)
Ở đây, ta là thế hệ thanh niên yêu nƣớc quyết tranh đấu để dành lại hoà
bình cho quê hƣơng.
Trong phần này, xin chủ yếu tập trung tìm hiểu tôi trong những ca khúc
của Trịnh Công Sơn với tƣ cách là chủ thể trữ tình, là sự nhập vai của chính
tác giả, đƣợc thể hiện với nhiều tâm trạng và cảm xúc qua lời tự sự. Qua
phƣơng thức so sánh, tôi sẽ đƣợc tìm hiểu dƣới ba khía cạnh: Với cuộc đời,
tôi là một kẻ cô đơn; Với quê hƣơng, tôi là một kẻ lạc loài; Với tình yêu, tôi
là
một kẻ bị phụ tình.
Trịnh Công Sơn có một gia đình đông anh em, có nhiều ngƣời tình và
rất đông bạn bè. Thế nhƣng, ông lại là một khối cô đơn. Cho dù có những lúc
gặp gỡ bạn bè, nói cƣời xôn xao ngoài phố, nhƣng khi trở lại với riêng mình
và bất giác thu mình trong góc tối, ông lại chỉ thấy tất cả những niềm vui,
những nụ cƣời giữa phố chợ kia cũng giống nhƣ những lá khô rụng rơi lả tả:
Tôi như mọi người mong ngày sẽ tới
Nhưng khi về lại thu mình góc tối
Trong tôi rụng đầy bao nhiêu nụ cười (Bay đi thầm lặng)
Trịnh Công Sơn “thích ngồi yên lặng nhìn trời đất và suy tƣởng về
những điều mình chƣa giải đáp đƣợc cho chính bản thân mình” [65]. Cái cảm
giác trơ troi lẻ loi một mình luôn thƣờng trực trong con ngƣời ông, gần nhƣ
gắn liền với bản chất của ông. Nhƣ ông thổ lộ: “Đây không phải là một mặc
cảm. Tôi nghĩ đúng hơn là một cái gì đó thuộc về bẩm sinh. Sinh ra là một thứ
mầm mống lẻ loi mọc lên trong thân phận làm ngƣời. Và vì vậy không cần
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
92
phải đối phó, phải phản ứng gì cả. Nó là tôi, tôi là nó. Tất cả đã quyện vào
nhau làm thành một số phận. Và điều quan trọng là tôi hoàn toàn thanh thản
trong số phận đó. Và tôi có phát hiện một điều là càng ở giữa đám đông tôi
càng thấy lẻ loi” (Theo [59, tr.7]):
Tôi như người ngây dại
Giữa đám đông bạn bè
Quanh đây là tiếng cười
Lòng sao không vui với (Ngậm ngùi riêng ta)
Là ngƣời muốn sống hết mình và hết lòng yêu thƣơng cuộc đời, Trịnh
Công Sơn luôn quan sát cuộc sống dƣới lăng kính màu hồng và gắng điểm tô
cho cuộc sống thành một khu vƣờn địa đàng thật nhiều hoa thơm quả ngọt.
Nhƣng khi đã có nhiều trải nghiệm và nhận thấy hạnh phúc bấy lâu chỉ là
hạnh phúc ngu ngơ, ông lại thu mình, trở về với một cuộc sống bình lặng,
buồn bã, lặng câm nhƣ kiếp đá:
Ngày nay thôi đành nhé
Tôi như đá nặng nề
Trong giây phút tình cờ rớt xuống mịt mù
(Ngày nay không còn bé)
Trong thế giới của riêng mình, có những lúc Trịnh Công Sơn mơ hồ
tưởng mình đang là cơn gió, là chiếc bóng phai mờ, là chút vết mực nhoè...
Có khi ông thấy mình nhƣ con chim bé nhỏ, tội nghiệp, một đời mỏi cánh tìm
kiếm thiên đƣờng nhƣng thất vọng và “đành thôi quên lãng”:
Tôi như con chim buồn
Bay về lúc chiều hôm
Thôi quên đi thiên đường
Một đời tôi mãi tìm (Nhƣ chim ƣu phiền)
Con chim ấy âu sầu chở buồn đau giữa ánh nắng chiều:
Tôi như con chim chiều
Mang đầy nắng quạnh hiu
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
93
Trên đôi vai u sầu
Tìm về nơi cuối đèo (Nhƣ chim ƣu phiền)
Và có lúc, Trịnh Công Sơn thấy mình là ngọn đèn nhỏ thắp lên cho
riêng mình:
Tôi như ngọn đèn từng đêm vơi cạn
Lửa lên thắp một niềm riêng (Tự tình khúc)
Nỗi cô đơn đã đeo đẳng Trịnh Công Sơn đến tận cuối cuộc đời. Nhƣng
chính nhờ sự cô đơn này, ông đã lắng nghe đƣợc cuộc đời, cảm nhận đƣợc
những hiện tƣợng thiên nhiên và xã hội rõ ràng hơn. Ông không trốn vào nỗi
đau của riêng mình và không lánh đời, mà trải lòng ra với đời, với ngƣời, đón
nhận và chấp nhận:
Dù đến rồi đi
Tôi cũng xin tạ ơn người
Tạ ơn đời tạ ơn ai
Đã cho tôi còn những ngày
Quên kiếp sống lẻ loi (Tạ ơn)
Trịnh Công Sơn không chỉ cô đơn giữa cuộc đời mà còn là một kẻ lạc
loài ngay trên chính quê hƣơng của mình.
Tự nhận mình là một “công dân ngoại hạng”, trong cuộc chiến tranh
trên quê hƣơng mình, ông đi giữa hai làn đạn và hát lên những khúc ca về quê
hƣơng, tình yêu và thân phận con ngƣời. Ở ông, chúng ta bắt gặp một thái độ
không nhập cuộc. Ông đã sống lang thang nhƣ một kẻ vô gia cƣ, vô định trú
trong thời kì trốn lính. Ông là ngƣời đi lạc trong một thành phố tƣởng là quen
thân lắm nhƣng thực ra Trịnh Công Sơn không thuộc về một nơi nào hết:
Tôi như là người lạc trong đô thị
Một hôm đi về biển khơi (Tự tình khúc)
Trong những năm tháng tăm tối của chiến tranh, giữa những thù oán,
chia lìa, Trịnh Công Sơn thấy mình nhƣ con chim nhỏ bơ vơ, lạc loài, không
biết bay về đâu:
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
94
Tôi như con chim nhỏ
Bay về rất ngẩn ngơ
Trên nhân gian chia lìa
Lòng đầy những oán thù (Nhƣ chim ƣu phiền)
Quê hƣơng luôn là nơi con ngƣời trở về để tìm sự bình an, sự gần gũi,
gắn bó và thân quen. Thế nhƣng chốn xưa quê nhà với Trịnh Công Sơn sao xa
lạ quá:
Tôi như người xa lạ
Giữa chốn xưa quê nhà (Ngậm ngùi riêng ta)
Ông thấy mình là đứa bé bị bỏ rơi, ngồi nhìn thế kỉ qua đi, đi tìm mà
không thấy đƣợc nơi nƣơng tựa:
Tôi như trẻ nhỏ ngồi bên hiên nhà
Chờ xem thế kỉ tàn phai
Tôi như trẻ nhỏ tìm nơi nương tựa
Mà sao vẫn cứ lạc loài (Tự tình khúc)
Lạc loài giữa chốn quê nhà, nhƣng Trịnh Công Sơn đã yêu quê hƣơng
bằng một trái tim giàu lòng nhân ái. Ông đã đau nỗi đau của quê hƣơng trong
cảnh mặt quê hương tan nát từng giờ, đã vui niềm vui của quê hƣơng khi đất
nước tôi thanh bình. Và còn gì đáng trân trọng hơn thế khi ông tâm sự:
Mỗi ngày tôi chọn ngồi thật yên
Nhìn rõ quê hương và nghĩ lại mình
Tôi chợt biết rằng vì sao tôi sống
Vì đất nước cần một trái tim
(Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui)
Cô đơn giữa cuộc đời, lạc loài giữa quê hƣơng, Trịnh Công Sơn tìm
đến tình yêu để mong có đƣợc niềm an ủi. Nhƣng trong tình yêu, ông luôn là
kẻ bị phụ tình.
Trịnh Công Sơn luôn yêu hết mình và hết lòng với ngƣời mình yêu:
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
95
Tôi tìm thấy tôi như giọt nắng kia
Làm hồng chút môi cho em nhờ (Cho đời chút ơn)
Trong tình yêu, ông đã đƣợc hƣởng những niềm hạnh phúc ngọt ngào
nhƣng đồng thời cũng phải trải qua không ít đắng cay. Khi đắm chìm trong
niềm hạnh phúc của một nguời yêu và đƣợc yêu, ông thấy lòng mình như
khăn mới thêu - đẹp đẽ và mới mẻ:
Mười năm xưa đứng bên bờ dậu
Đường xanh hoa muối bay rì rào
Có người lòng như khăn mới thêu
(Có một dòng sông đã qua đời)
Thế nhƣng, khi ngƣời yêu bỏ đi và đi mãi, ông thấy nhƣ dòng sông kia đã
qua đời, cũng nhƣ trong lòng ông có một điều gì đó đã đổ vỡ. Để rồi muời năm
sau gặp lại, trong lòng chỉ còn một chút gì đó nhạt nhoà, yếu ớt như nắng qua
đèo:
Mười năm sau áo bay đường chiều
Bàn chân trong phố xa lạ nhiều
Có người lòng như nắng qua đèo
(Có một dòng sông đã qua đời)
Với Trịnh Công Sơn, ngƣời tình luôn đƣợc ông trân trọng và ngợi ca.
Khi em là những gì đẹp đẽ, thánh thiện, là tất cả những gì mà tôi mơ ƣớc, em
mang đến cho tôi niềm vui của những cánh diều no gió, niềm hân hoan của
những bông hoa vừa mọc:
Từ khi trăng là nguyệt
Tôi như từng cánh diều vui...
Từ trăng xưa là nguyệt
Lòng tôi có đôi khi
Tựa bông hoa vừa mọc
Hân hoan giây xuống thế (Nguyệt ca)
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
96
Nhƣng khi em đã thay lòng, khi tôi nhận rõ gƣơng mặt “xanh lòng tàn
phai” của em, tôi hoá thân thành giọt nắng ngoài kia, tuy có vẻ hững hờ nhƣng
trăn trở, khổ đau:
Từ trăng thôi là nguyệt
Tôi như giọt nắng ngoài kia (Nguyệt ca)
Sự thay lòng của em đã tạo thành một hố buồn thăm thẳm trong lòng tôi,
khiến tôi thấy mình nhƣ đứa bé dại khờ, nhƣ đƣờng phố kia đã quên tên mình:
- Từ trăng thôi là nguyệt
Tôi như đường phố nhiều tên (Nguyệt ca)
- Rằng em thôi là nguyệt
Tôi như đứa bé dại khờ (Nguyệt ca)
Luôn bị ám ảnh bởi sự phụ rẫy, có lúc Trịnh Công Sơn tự ủi mình:
Hãy cứ vui chơi cuộc đời
Dù ngày mai em như chim bay
Bỏ quên đây một người
Hát bên đời gian dối
Dù ta như con đường dài vắng người
(Hãy cứ vui nhƣ mọi ngày)
Với rất nhiều ngƣời khác, bị phụ tình là một bi kịch tình yêu, nhƣng với
Trịnh Công Sơn, bi kịch ấy lại là sự thăng hoa của một tâm hồn thánh thiện và
nhân
ái:
Yêu em yêu thêm tình phụ
Yêu em lòng chợt từ bi bất ngờ (Ru em)
Cô đơn, lạc loài, bị phụ tình, cuối cùng Trịnh Công Sơn mơ ƣớc trở về
với hồn nhiên, trở về với cội nguồn, với quê nhà nằm sâu trong tiềm thức của
ông:
Tôi con chim thanh bình
Mơ được sống hồn nhiên
Như hoa trên đồng xanh
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
97
Một sớm kia rất hồng (Nhƣ chim ƣu phiền)
Ông muốn trở về với thật thà, với khờ dại, với ngây ngô của một đứa
bé mới lớn lên giữa đời sống kia:
Hôm nay tôi nghe
Tôi cười như đứa bé
Mới lớn lên giữa đời sống kia (Hôm nay tôi nghe)
Trịnh Công Sơn quan niệm: “Sống là sống với ngƣời khác và muốn có
cảm thông chúng ta phải luôn luôn diễn đạt mình”. Và ông thổ lộ: “Trong
những cách diễn đạt bằng tiếng nói, bằng chữ viết, và nhiều phƣơng tiện khác,
tôi thấy tâm hồn mình có khuynh hƣớng nghiêng về phía ca khúc. Trên mảnh
đất nghệ thuật nhỏ nhắn này, tôi tìm thấy tự do và tôi nghĩ rằng ở đây tôi có
thể bày tỏ đƣợc với ngƣời khác về những niềm vui nỗi buồn của cuộc sống”
(Theo [46, tr.477]). Trong ca khúc, qua nhân vật tôi, Trịnh Công Sơn đã “diễn
đạt mình” bằng nhiều phƣơng thức, trong đó có so sánh.
Tôi với những tâm trạng, nỗi niềm, cảm xúc phong phú thƣờng đƣợc
Trịnh Công Sơn thể hiện bằng cấu trúc so sánh vắng yếu tố phƣơng diện.
Trong cấu trúc này, tôi giữ vai trò yếu tố đƣợc so sánh. Yếu tố so sánh là
những sự vật hiện tƣợng thuộc trƣờng nghĩa con ngƣời hoặc ngoài con ngƣời.
Những sự vật hiện tƣợng này thƣờng đƣợc Trịnh Công Sơn nói rõ bằng việc
thêm những chi tết miêu tả. Vì vậy có thể không cần nói ra thuộc tính chung
làm cơ sở so sánh nhƣng chúng ta vẫn có thể hiểu đƣợc những tâm trạng, cảm
xúc, nỗi niềm của tôi. Ví dụ:
Tôi như con chim bệnh
Thiếu hạnh phúc trần gian
Có những tháng mùa đông
Ngồi khóc rất âm thầm (Nhƣ chim ƣu phiền)
Ở đây, yếu tố đƣợc so sánh là tôi, yếu tố đƣợc so sánh là con chim +
những chi tiết miêu tả (bệnh, thiếu hạnh phúc trần gian, có những tháng mùa
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
98
đông ngồi khóc rất âm thầm). Những chi tiết này đã nói lên tình cảnh ốm yếu,
bất hạnh, cô đơn, lạnh lẽo của tôi.
Nhƣ vậy, qua phƣơng thức so sánh (với yếu tố so sánh đƣợc mở rộng),
Trịnh Công Sơn đã “diễn đạt mình” và nhận đƣợc sự cảm thông của rất nhiều
ngƣời yêu nhạc của ông, mến mộ tài năng và trân trọng tấm lòng của ông với
đời.
Để xây dựng hình tƣợng nghệ thuật tôi, nhạc sĩ đã sử dụng phƣơng thức
so sánh với những yếu tố đƣợc so sánh (A) và những yếu tố so sánh (B) đƣợc
trình bày trong bảng sau (Bảng 3.2):
STT
A
tnss
B - (yếu tố mở rộng)
1
tôi
nhƣ
giọt nắng kia - làm hồng chút môi cho
em nhờ
2
tôi
nhƣ
nguời ngây dại giữa đám đông bạn bè
3
tôi
nhƣ
ngƣời xa lạ giữa chốn xƣa quê nhà
4
tôi
nhƣ
đá nặng nề - trong giây phút tình cờ rớt
xuống mịt mù
5
tôi
nhƣ
từng cánh diều vui
6
tôi
nhƣ
giọt nắng ngoài kia
7
tôi
nhƣ
đứa bé dại khờ
8
tôi
nhƣ
đƣờng phố nhiều tên
9
tôi
nhƣ
con chim nhỏ - bay về rất ngẩn ngơ trên
nhân gian chia lìa - lòng đầy những oán thù
10
tôi
nhƣ
chim xa lạ - đứng nhìn những ngày qua
11
tôi
nhƣ
con chim buồn - bay về lúc chiều hôm
12
tôi
nhƣ
con chim bệnh - thiếu hạnh phúc trần
gian - có những tháng mùa đông ngồi
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
99
khóc rất âm thầm
13
tôi
nhƣ
chim ƣu phiền - bay về cuối dòng sông
14
tôi
nhƣ
con chim chiều - mang đầy nắng quạnh
hiu trên đôi vai u sầu - tìm về nơi cuối đèo
15
tôi
nhƣ
mọi ngƣời - mong ngày sẽ tới
16
tôi
nhƣ
trẻ nhỏ - ngồi bên hiên nhà - chờ xem
thế kỉ tàn phai
17
tôi
nhƣ
trẻ nhỏ - tìm nơi nƣơng tựa - mà sao
vẫn cứ lạc loài
18
tôi
nhƣ là
Ngƣời lạc trong đô thị - một hôm đi về
biển khơi
19
tôi
nhƣ là
ngƣời một hôm quay lại vì nghe sa mạc
nối dài
20
tôi
nhƣ là
ngƣời ngồi trong đêm dài - nhìn tôi
đang quá ngậm ngùi
21
tôi
nhƣ
đƣờng về - mở ra đô thị - chờ chân
thiên hạ về vui
22
tôi
nhƣ
nụ cƣời nở trên môi ngƣời - phòng khi
nhân loại biếng lƣời
23
tôi
nhƣ
ngọn đèn - từng đêm vơi cạn - lửa lên
thắp một niềm riêng
24
tôi
nhƣ
nụ hồng - nhiều khi ƣu phiền - chờ tôi
rã cánh một lần
25
tôi
là
chiếc bóng phai mờ
26
tôi
là
chút vết mực nhoè
27
tôi
con chim thanh bình - mơ đƣợc sống
hồn nhiên nhƣ hoa trên đồng xanh một
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
100
sớm kia rất hồng
28
tôi
con chim vô vọng - linh hồn rất mong manh
29
tôi
tên mục đồng
30
tôi
tên tuyệt vọng
31
tôi
cây chƣa già
32
tôi cƣời
nhƣ
đứa bé mới lớn lên giữa đời sống kia
33
tôi mơ có cuộc tình
nhƣ
mơ ƣớc đƣợc gần với những nụ hồng
34
tôi yêu tôi sống
nhƣ
bao ngƣời
35
lòng tôi
tựa
bông hoa vừa mọc - hân hoan giây
xuống thế
36
ta
là
thác đổ
37
ta
là
đêm - nở đoá hoa vô thƣờng
38
ta
nhƣ
con đƣờng dài vắng ngƣời
39
ta
nhƣ
sóng lênh đênh
40
lòng ta
nhƣ
đã nát nhầu đam mê
41
lòng ta
tựa nhƣ
vắng ai
42
mình
là
cơn gió
BẢNG 3.2
(Ghi chú: Dấu ngoặc đơn (...) trong (yếu tố mở rộng) chỉ khả năng "có"
hoặc "không).
3.3. PHƢƠNG THỨC SO SÁNH VỚI NHỮNG CHIÊM NGHIỆM VỀ
TÌNH YÊU
“Sống giữa đời này chỉ có thân phận và tình yêu. Thân phận thì hữu
hạn. Tình yêu thì vô cùng. Chúng ta làm cách nào nuôi dƣỡng tình yêu để tình
yêu có thể cứu chuộc thân phận trên cây thập giá Đời”(Theo [38, tr.145]. Suốt
cuộc đời mình, Trịnh Công Sơn đã “nuôi dƣỡng tình yêu” bằng những lời ca
đƣợc cất lên từ một trái tim khao khát yêu thƣơng.