Luận văn đề tài: Quá trình nhận thức lý luận về văn hóa ở Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến năm 1945

LUẬN VĂN: Quá trình nhận thức lý luận về văn hóa ở Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến năm 1945

Mở đầu 1. Tính cấp thiết của đề tài Chưa bao giờ vấn đề văn hóa lại thu hút sự chú ý của cộng đồng quốc tế như thời gian gần đây. Sự phát triển mạnh mẽ của văn hóa và vai trò ngày càng tăng của nó trong thế giới hiện đại đang đặt ra hàng loạt vấn đề cấp bách cho nghiên cứu khoa học về văn hóa. Mặt khác, việc đẩy mạnh nghiên cứu khoa học về văn hóa đã đem lại những khả năng to lớn cho con người trong việc nhận thức sâu sắc và toàn diện về văn hóa. Một nhà khoa học Mỹ - P. Smith đã từng nói: Khả năng hiểu biết văn hóa trở nên một phần thiết yếu của bổn phận làm một công dân tốt. Và chính lý thuyết văn hóa đã cung cấp cho chúng ta một nguồn quan trọng giúp ta thực hiện được điều này. Lý thuyết văn hóa cung cấp cho chúng ta những mẫu hình cơ bản, các khái niệm có thể áp dụng được trong đời sống cá nhân, đời sống tập thể và trí tuệ chúng ta [52, tr.3]. Đối với nước ta, trong giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay, rất nhiều vấn đề bức xúc trên lĩnh vực văn hóa đang đặt ra đòi hỏi lực lượng nghiên cứu văn hóa phải có trách nhiệm giải đáp. Nghị quyết Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ năm khoá VIII về Xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc đã mở ra một bước mới cho công tác nghiên cứu văn hóa. Đồng thời, nhiệm vụ đặt trên vai đội ngũ nghiên cứu văn hóa càng nặng hơn. Đó là: vừa nghiên cứu lý luận và tổng kết thực tiễn, vừa định hướng phát triển và dự báo tương lai, góp phần thực hiện mục tiêu văn hóa mà Đảng ta đã khẳng định. Nhiệm vụ to lớn đó không chỉ tác động đến tình hình văn hóa của những năm đổi mới mà còn ảnh hưởng của cả tiến trình vận động lâu dài của văn hóa dân tộc trong thời kỳ hội nhập kinh tế quốc tế.

Nghị quyết của Đảng cũng đã chỉ ra những hạn chế trên phương diện nghiên cứu lý luận văn hóa: Công tác nghiên cứu lý luận chưa làm rõ nhiều vấn đề có liên quan đến văn hóa trong quá trình đổi mới, trong việc xác định những giá trị truyền thống cũng như hệ giá trị mới cần xây dựng, trong việc xử lý các mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại, dân tộc và quốc tế, văn hóa và chính trị, văn hóa và kinh tế... [18, tr.23]. Do đó, đẩy mạnh công tác nghiên cứu lý luận văn hóa để đáp ứng được với yêu cầu của sự phát triển đất nước là vấn đề đang đặt ra hiện nay. Bên cạnh việc tiếp thu các thành tựu các lý thuyết văn hóa của thế giới đương đại thì việc khai thác những kết quả nghiên cứu văn hóa trong nước từ trước đến nay rất có ý nghĩa đối với công tác nghiên cứu hiện nay. Những kết quả này gắn liền với thế kỷ XX - thế kỷ đánh dấu những bước chuyển to lớn của văn hóa Việt Nam. Xuất phát từ lý do trên, tôi lựa chọn đề tài “Quá trình nhận thức lý luận về văn hóa ở Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến năm 1945” làm luận văn thạc sĩ chuyên ngành Văn hóa học. 2.Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Nửa thế kỷ nghiên cứu văn hóa với nhiều giai đoạn khác nhau đã tạo nên một khối lượng lớn các công trình nghiên cứu. Cho đến nay, các kết quả này được đề cập đến chủ yếu thông qua những phương diện sau: Thứ nhất là các công trình sưu tập, biên soạn tác phẩm, các bài viết về văn hóa theo những chủ đề nhất định. Có thể kể đến cuốn sách Luận về Quốc học (nghiên cứu và cảo luận) do Trung tâm Quốc học biên soạn, tập hợp những bài viết từ đầu thế kỷ cho đến năm 1945 về văn hóa dân tộc. Trên cơ sở nghiên cứu các bài viết đăng trên tạp chí Nam Phong từ năm 1917 đến năm 1934, tác giả Phạm Thị Ngoạn trong cuốn sách Tìm hiểu về Nam Phong tạp chí dành một chương Nền văn hóa Quốc gia để tổng luận

những vấn đề liên quan đến văn hóa. Mới đây, nhà xuất bản Lao động đã cho ra cuốn sách “Tranh luận văn nghệ thế kỷ XX” gồm 2 tập, tập hợp những bài viết xung quanh các cuộc tranh luận lớn đầu thế kỷ XX về văn hóa nghệ thuật, trong đó có nhiều bài viết trực tiếp đề cập đến văn hóa. Thứ hai là những công trình đề cập đến một xu hướng lý luận văn hóa cụ thể. Đó là các cuốn sách nghiên cứu về “Đề cương văn hóa Việt Nam” như: 50 năm Đề cương văn hóa Việt Nam - Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, 1995 60 năm Đề cương văn hóa với văn hóa và phát triển ở Việt Nam hiện nay- Đỗ Thị Minh Thúy - Nxb Văn hóa thông tin, 2003 Thứ ba là các công trình khái quát những thành tựu nghiên cứu văn hóa ở Việt Nam. Trong “Hành trình vào văn hóa học”, tác giả Bùi Quang Thắng đã tổng quan về tình hình nghiên cứu văn hóa ở Việt Nam. Theo tác giả, những thành tựu trong nghiên cứu văn hóa ở nước ta được thể hiện ở các lĩnh vực sau: - Lý luận và lịch sử văn hóa - Các nghiên cứu Dân tộc chí, Dân tộc học, Nhân học - Các nghiên cứu văn hóa dân gian - Các nghiên cứu tâm lý học - Các nghiên cứu xã hội học Tác giả Nguyễn Chí Bền, trong bài “Nghiên cứu văn hóa Việt Nam, trước thềm thế kỷ XXI, mấy suy nghĩ”, đã điểm lại những dấu mốc quan trọng trong quá trình nghiên cứu văn hóa ở Việt Nam. Đó là sự ra đời công trình nghiên cứu văn hóa đầu tiên của Việt Nam theo hướng văn hóa học - Việt Nam văn hóa sử cương của Đào Duy Anh, Văn minh Việt Nam của Nguyễn Văn Huyên. Theo tác giả, đây là các công trình

đặt nền móng cho việc nghiên cứu văn hóa Việt Nam. Tác giả cũng đã đề cập đến sự ra đời của Đề cương văn hóa Việt Nam như một sự kiện quan trọng mở ra những hướng mới trong công tác nghiên cứu văn hóa các giai đoạn sau này. Như vậy, những công trình trên đây hoặc là tập hợp tư liệu, hoặc là có điểm qua những kết quả nghiên cứu lý luận văn hóa (theo nghĩa rộng) ở nước ta đầu thế kỷ XX một cách khái quát, sơ lược. Mặc dù đã có nhiều tác giả đưa ra những nhận xét về tình hình nghiên cứu lý luận văn hoá ở các giai đoạn khác nhau, nhưng đến nay chưa có công trình nào đi vào tổng kết, hệ thống hoá và đánh giá sự phát triển nhận thức lý luận văn hoá ở nửa đầu thế kỷ XX. Kế thừa những thành tựu này, luận văn sẽ tiếp tục khảo sát, phân tích đánh giá về vấn đề trên cùng với mong muốn cung cấp một cái nhìn toàn cảnh sự phát triển nhận thức này, tạo tiền đề để chúng ta suy nghĩ tiếp về tình hình văn hoá ở thế kỷ XXI. 3. Mục đích, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu của đề tài  Mục đích: Trên cơ sở hệ thống hóa những quan điểm về văn hóa ở Việt Nam đầu thế kỷ XX đến năm 1945, luận văn khẳng định sự vận động, phát triển trong nhận thức về văn hóa ở Việt Nam trong thời kỳ này, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm trong công tác nghiên cứu văn hóa hiện nay.  Nhiệm vụ: - Hệ thống hóa các kết quả nghiên cứu về lý luận văn hóa ở Việt Nam trong nửa đầu thế kỷ XX gắn liền với các xu hướng nghiên cứu lý luận văn hóa. - Chỉ ra tính quy luật của sự vận động trong nhận thức về văn hóa ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX - Bước đầu rút ra ý nghĩa của những kết quả này đối vớí công tác nghiên cứu lý luận văn hóa hiện nay.  Phạm vi nghiên cứu:

Luận văn tìm hiểu những quan điểm về lý luận văn hóa trong các sách, báo, tạp chí của các tác giả Việt Nam và trong các công trình dịch thuật ở Việt Nam từ đầu thế kỷ đến năm 1945. Xuất phát từ mục đích, nhiệm vụ của đề tài, luận văn không khảo cứu các lý thuyết văn hóa trong các công trình dân tộc học, lịch sử văn hóa. 4. Phương pháp nghiên cứu của đề tài Luận văn sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng chủ nghĩa duy vật lịch sử và kết hợp phương pháp lịch sử và lôgic, phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp thống kê tư liệu và so sánh, phương pháp chuyên gia… để thực hiện mục tiêu và nhiệm vụ của luận văn. 5. Đóng góp mới về khoa học Lần đầu tiên, luận văn tập trung hệ thống hóa những quan điểm về văn hóa ở nước ta trong nửa đầu thế kỷ XX, trên cơ sở đó khái quát xu hướng vận động của những quan điểm này, đồng thời rút ra ý nghĩa đối với việc phát triển nghiên cứu lý luận văn hóa ở nước ta hiện nay. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương 8 tiết.

Chương 1 Cơ sở hình thành những nhận thức lý luận về văn hóa ở Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ đến năm 1945 1.1. Lý luận văn hóa - bộ môn chính của khoa học nghiên cứu văn hóa 1.1.1. Văn hóa và các khoa học nghiên cứu văn hóa Trong ngôn ngữ của nhiều dân tộc, văn hóa là một trong những từ phức tạp nhất, có nhiều nghĩa nhất. Thuật ngữ “văn hóa” về mặt từ vựng được dịch từ thuật ngữ “culture” của Anh - Pháp. Thuật ngữ này bắt nguồn từ tiếng La-tinh “colere” sau chuyển thành “cultura” có nghĩa là cày cấy, vun trồng. Về sau từ "cultura" chuyển từ nghĩa trồng trọt cây cối sang thành vun trồng tinh thần, trí tuệ. ở Trung Hoa nghĩa gốc Hán học của từ “văn” là cái đẹp, vẻ đẹp do màu sắc tạo ra, “Văn hóa” là làm cho trở nên đẹp, trở nên sáng. Cùng với thời gian, số lượng các định nghĩa về văn hóa không ngừng tăng. Ngay từ năm 1952, C. Kluckholn và A. Kroeber, hai nhà văn hóa học Mỹ đã thống kê “có 150 định nghĩa khác nhau về văn hóa” [70, tr.10], ngày nay con số đó vượt xa rất nhiều. Thực tế cho thấy, không thể tìm ra được một định nghĩa duy nhất, tuyệt đối chính xác, là chuẩn mực chung cho văn hóa, bởi tính phức tạp của nó. Cho nên, các định nghĩa khác nhau về văn hóa ra đời với tính chất là hệ quả tất yếu của tính phức tạp nói trên. Khi thấy cần phải giải quyết một vấn đề cụ thể nào đó, trong một hoàn cảnh nhận thức mới xuất hiện, các nhà nghiên cứu văn hóa lại đưa ra các quan niệm mới làm cho các định nghĩa ngày càng nhiều thêm. Nhưng cho dù các định nghĩa đó phong phú thế nào đi chăng nữa thì tựu trung lại, văn hóa có thể được hiểu ở các khía cạnh sau: Văn hóa là cái phân biệt giữa con người với động vật, chỉ có văn hóa ở con người mà không có văn hóa ở động vật. Như vậy, văn hóa là phạm trù chỉ thuộc tính của loài người.

Văn hóa là dấu hiệu đặc trưng cho xã hội loài người (dấu hiệu để phân biệt xã hội này với xã hội khác, dân tộc này với dân tộc khác) Văn hóa là cái không thể kế thừa theo con đường sinh học mà phải do học tập mà có. Văn hóa thường gắn với các ý niệm (thế giới tinh thần) Văn hóa được truyền đạt dưới dạng biểu tượng. Trong luận văn này, văn hóa được hiểu là lĩnh vực tinh thần của đời sống xã hội. Thuộc về lĩnh vực tinh thần, văn hóa ra đời từ khi con người xuất hiện trên trái đất này. Tuy nhiên cũng như nhiều hiện tượng khác, mãi đến sau này nó mới trở thành đối tượng nghiên cứu riêng biệt của khoa học, khi có hàng loạt những tiền đề cho sự ra đời của các khoa học văn hóa. Một là, sự biến chuyển sâu sắc của đời sống chính trị - xã hội và tinh thần ở châu Âu thế kỷ XVIII, XIX gắn liền với việc phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa được xác lập và phát triển. Những quan hệ kinh tế tư bản đã quy định những yếu tố cơ bản của văn hóa thời kỳ này. Hàng loạt các vấn đề văn hóa mới nảy sinh, niềm tin, hệ giá trị, đạo đức trong xã hội trung cổ tan rã nhanh chóng bởi quá trình công nghiệp hóa và kinh tế thị trường, làm cho đời sống văn hóa xã hội có những xáo động, bất ổn. Các khoa học văn hóa ra đời để nghiên cứu những biến chuyển trong lĩnh vực văn hóa nhằm phục vụ cho sự ổn định xã hội, giữ gìn truyền thống văn hóa của mỗi dân tộc, tránh sự nghèo nàn về văn hóa của các dân tộc. Hai là, với các phát kiến địa lý vĩ đại, châu Âu đã phát hiện ra nhiều vùng đất mới, “như vừa thức tỉnh từ giấc mơ trung cổ cả một thế giới mới được mở ra chứa đầy sự đa dạng của các hình thức văn hóa và những đặc biệt của lối sống” [7, tr.10]. Sau đó là công cuộc chinh phục các nước thuộc địa được mở rộng từ châu á sang châu Phi đã đem lại kho tư liệu dân tộc học hết sức phong phú. Đồng thời, quá trình đó đã sản

sinh ra nhu cầu nghiên cứu văn hóa của các dân tộc này nhằm đẩy mạnh hơn nữa việc khai thác thuộc địa. Ba là, hàng loạt những thành tựu của khoa học tự nhiên, khoa học lịch sử, khảo cổ, địa lý…ra đời trong giai đoạn này đã tác động mạnh mẽ đến những nhận thức, quan niệm về văn hóa, là cơ sở cho sự ra đời của nhiều lý thuyết văn hóa nổi tiếng. Tiêu biểu là học thuyết tiến hóa của Ch. Đácuyn, học thuyết đã xóa đi ranh giới giữa các giống loài mà coi đó là kết quả sự phát triển liên tục của tự nhiên. Tư tưởng này đã được các nhà nghiên cứu văn hóa xem xét trong quá trình phát triển của văn hóa và xã hội loài người. Đó là cội nguồn cho sự ra đời của các lý thuyết tiến hóa luận về văn hóa với các tên tuổi như L.M.Morgan, E.B.Taylor… Những điều kiện trên đây đã đưa đến kết quả là sau hàng nghìn năm tồn tại của văn hóa, đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, các khoa học về văn hóa mới “phát triển nở rộ”. Văn hóa trở thành đối tượng của nhiều ngành khoa học xã hội và nhân văn như: khảo cổ học, dân tộc học, xã hội học, nhân học, văn hóa học…Dưới đây là những nét khái quát của một số ngành khoa học nghiên cứu văn hóa. Dân tộc học, hiểu theo nghĩa gốc do tiếng ethous - tộc và grapho miêu tả, ghi chép ghép lại, trở thành một khoa học độc lập ở giữa thế kỷ XIX dựa trên những thành tựu của tri thức tự nhiên với sự phát triển của học thuyết Tiến hóa do J. B. Lamac, Ch. Đácuyn sáng lập. Học thuyết này đã đặt cơ sở lý luận cho dân tộc học. Sử dụng các quy tắc của thuyết Tiến hóa, các nhà khoa học đã tiến hành nghiên cứu xã hội nguyên thủy và văn hóa nhân loại, trong số đó phải kể đến vai trò hàng đầu của các nhà sáng lập ra dân tộc học là L.G Moocgan, I. Bacophen, E. Tylor. EB.Tylor gọi ngành khoa học này là tộc người học với đối tượng là văn hóa các dân tộc sơ khai. Trong tác phẩm “Văn hóa nguyên thủy”, ông đã chỉ ra nhiệm vụ của dân tộc học là: Từ những hiện tượng văn hóa ở những xã hội con người khác nhau “nghiên cứu những yếu tố chung làm cơ sở cho chúng, là đối tượng thuận tiện để nghiên cứu các quy luật tư duy và hoạt động của con người” [57, tr.84], trong đó ông đặc biệt chú ý

tới sự so sánh các bộ lạc còn trong trạng thái dã man, lạc hậu với văn hóa của các dân tộc tiên tiến. Nghiên cứu văn hóa các dân tộc phải chia nó thành những bộ phận hợp thành và xếp loại những bộ phận đó nhằm mục đích phân bố chúng về mặt địa lý hay lịch sử và vạch ra những quan hệ của chúng với nhau. Nghiên cứu những nguyên nhân đẻ ra các hiện tượng văn hóa và các quy luật chi phối chúng - trước hết cần phải xây dựng càng có hệ thống càng tốt một sơ đồ phát triển văn hóa theo những hướng khác nhau. Bằng cách so sánh các giai đoạn văn hóa khác nhau ở những xã hội nào đó trong lịch sử, đối chiếu chúng với những tài liệu khảo cổ học nằm trong các di tích văn hóa của những bộ lạc tiền sử. Vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX xuất hiện các trường phái dân tộc học phê phán thuyết tiến hóa, chống lại nguyên lý của phương pháp lịch sử trong dân tộc học, tính quy luật trong sự phát triển của các hiện tượng dân tộc học. Các nhà khoa học thuộc trường phái này thừa nhận khuếch tán như là yếu tố cơ bản trong sự phát triển văn hóa. Văn hóa được coi là một tổng thể các hiện tượng không lặp lại, đơn nhất. Trường phái dân tộc học Xôviết quan niệm dân tộc học là “bộ môn khoa học lịch sử, chủ yếu dùng phương pháp trực tiếp quan sát để nghiên cứu sinh hoạt và phong tục tập quán, sự phân bố và quan hệ văn hóa và lịch sử của các dân tộc trên thế giới” [13, tr.3]. Đối tượng của nó là nghiên cứu nguồn gốc dân tộc, nghiên cứu lịch sử hình thành các đặc điểm văn hóa và sinh hoạt dân tộc, lịch sử phân bố và di cư các dân tộc. Ngày nay, dân tộc học đã có những bước phát triển mới, tuy còn tồn tại nhiều quan niệm khác nhau, nhưng nhiều nhà dân tộc học trên thế giới đã đi đến nhận thức chung về đối tượng của dân tộc học là “tất cả các dân tộc, dù ở thang bậc phát triển thấp hay cao, thiểu số hay đa số, đã tồn tại trong quá khứ hay là đang tồn tại hiện nay” [23, tr.8]. Một trong những nhiệm vụ quan trọng nhất và với các nội dung nghiên cứu phong phú và đa dạng nhất được các nhà dân tộc học đặc biệt quan tâm là nghiên cứu