Luận án Thạc sĩ Giáo dục học: Tìm hiểu tư tưởng giáo dục của Khổng Tử

43 nhƣ không học. Suy nghĩ mà không học thì nguy hiểm. Tóm tắt Kinh Thi, Khổng tử nói: "Tư vô tà" Suy nghĩ đừng tà vạy. Một cách cụ thể, Khổng tử dạy rằng: Ngƣời quân tử có 9 điều suy nghĩ: - Nhìn thì nghĩ sao nhìn cho sáng; - Nghe thì nghĩ sao nghe cho thông; - Sắc diện ôn hòa; - Dung mạo cung kính; - Lời nói nghĩ sao cho trung thực; - Làm việc gì nghĩ sao cho chín chắn; - Nghi ngờ điều chi thì phải nghĩ cách hỏi cho rõ; - Khi tức giận phải nghĩ đến hậu quả; - Thấy đƣợc lợi phải nghĩ đến đạo nghĩa. Cả 9 điều đều phải dụng công suy nghĩ. Học mà thiếu suy nghĩ thì dẫu có thuộc lòng vẫn không hiểu, dẫu có nhớ nhiều vẫn không phải là tri thức. Ngƣợc lại suy nghĩ mà không học thì chỉ là mơ mộng viển vông, bởi suy nghĩ ấy thiếu mục đích, thiếu cơ sở cụ thể, chẳng những vô ích mà còn có hại, bởi nó là mộng tƣởng hão huyền. Cách thứ ba: Học cái cũ để biết cái mới. Khổng tử nói: "Ôn cố nhi tri tân, khả dĩ vi sư hỉ" (LN. II, 11). Ôn việc cũ để biết việc mới, bấy nhiêu đó cũng đủ làm thầy rồi. Đây không phải là sự hoài cổ hay bảo thủ. Bởi tƣ tƣởng của Khổng tử cũng nhƣ tƣ tƣởng Nho giáo - khởi thủy hoàn toàn xa lạ với sự bảo thủ hay sùng cổ - mù quáng. Chính Khổng tử đã từng ví cuộc sống nhƣ dòng sông, ngày đêm tuôn chảy không ngừng ["Thệ giả như tư phù bất xả trú dạ" (LN. IX, 16)] và Tuổi trẻ đáng kính sợ ["Hậu sanh khả úy" (LN.IX. 22)], với tinh thần "vô khả, vô bất khả" (LN. XVIII, 8). Cho nên ta có thể hiểu ôn cố nhi tri tân ở đây là

44 việc sử dụng quá khứ nhƣ là một cái vốn - việc - làm giúp cho ngƣời học khám phá ra hiện tại và, nhờ đó, xây dựng tƣơng lai. Ngày nay Tâm lý học đã chứng minh vai trò của tri - thức - cũ trong việc tiếp thu tri - thức - mới: "Cái mới" phải đƣợc "móc" với "cái cũ" thông qua cơ chế liên tƣởng. Nhờ đó ngƣời học hiểu cái mới sâu hơn. Trên thực tế giáo dục, học sinh nào có vốn - tri - thức (cũ) phong phú thì học sinh ấy tiếp thu tri thức mới dễ dàng hơn, nhanh chóng hơn. Hơn nữa, nhƣ Michel de Montaige (1533 - 1592) nhà tƣ tƣởng giáo dục lỗi lạc của Pháp thời kỳ Phục hƣng, đã khẳng định "Lịch sử là tấm gương mà ta phải soi vào đó để tự biết mình". Quá khứ gắn liền với hiện tại và "liên kết" với tƣơng lai theo quy luật của nó. Nắm đƣợc quá khứ và vận dụng đƣợc quy luật vận hành ngƣời ta "thấy được" tƣơng lai. Cách thứ tƣ : Học với mọi ngƣời, ở mọi nơi, mọi lúc. Khổng tử từng nói: "Tam nhân đồng hành tất hữu ngã sư yên" (LN. VII, 21). Trong ba ngƣời cùng đi với ta tất có ngƣời là thầy ta. "Ba người cùng đi", nghĩa là không kể ngƣời nào, bất kỳ ai và bất kể ở đâu, lúc nào. Thấy ai hơn mình, bất kể về điểm nào, điều phải học và làm theo. Thậm chí thấy ai có lỗi lầm, mình phải rút kinh nghiệm cho bản thân. Đó là học. Chỗ khác Khổng tử lại nói: "Bất sỉ hạ vấn" (LN. V, 14): Không lấy làm hổ thẹn khi phải học hỏi kẻ dƣới mình, dù đó là ngƣời thấp kém, nhƣng có điểm hơn mình, mình phải nghiêm túc học hỏi ngƣời ấy. Không có gì là xấu hổ cả. Tƣ tƣởng này càng có ý nghĩa giáo dục to lớn khi ông biết dè chừng "bệnh sỉ" vốn cố hữu ở giới trí thức. Và chính bản thân mình, Khổng tử đã làm gƣơng. Ông rất vui mừng khi nhận lời phê bình của ngƣời khác để sửa mình. Gặp ai hát hay ông đều nhờ ngƣời ấy hát lại để ông học hát theo. Và luôn luôn nhìn ra ƣu điểm ở ngƣời đối diện, nhất là ở học trò ông.

45 Suốt đời học tập không biết mỏi mệt và lúc nào cũng săn sàng tâm thế học tập với mọi ngƣời. Đó là đức tính nổi bật ở Khổng tử. Thứ năm : Học bằng cách phát huy nội - lực - tự - thân. Khổng tử luôn khuyến khích ngƣời học phải tận lực suy nghĩ, suy nghĩ thấu đáo một cách độc lập. Đã đành. Ông còn đòi hỏi học trò phải phát huy cho hết năng lực tiềm tàng trong mình để tự thân giải quyết vấn đề trƣớc, rồi ông mới giúp đỡ cho sau. Ông nói: "Bất viết: “như chi hà, như chi hà” giả, ngô mạt như chi hà dã dĩ kĩ" (LN.XV,15): Ngƣời nào không biết tự hỏi: "phải làm sao đây? phải làm sao đây?", thì ta cũng không biết phải dạy cách nào cho ngƣời ấy đƣợc! Lần khác, Khổng tử lại nói: "Bất phẫn, bất khải; bất phỉ, bất phát. Cử nhất ngung bất dĩ tam ngung phản, tắc bất phục dã" (LN. VIII, 8): Ngƣời nào không tức giận vì không hiểu thì ta không giảng cho; không ráng bày tỏ ý kiến thì ta không khai phát cho. Ta vén cho một góc, còn 3 góc không biết tự vén lên, thì ta không dạy cho nữa. Thì ra cách học, theo Khổng tử, chẳng những phải phát huy nội lực để tự thân suy nghĩ tìm ra biện pháp giải quyết vấn đề, mà còn phải suy nghĩ về cách vận dụng biện pháp, cách thực hiện, cách hành động và hành động đúng một cách tự lực, một cách độc lập. Cuối Luận ngữ lại ghi thêm lời Khổng tử: "doãn chấp kỳ trung" (LN. XX, 1). Hãy tín thuận, hãy kiên trung với cái nội ngã tâm linh của mình. Sau này trong thƣ gửi nhân ngày khai trƣờng năm học 1945 - 1946, Bác Hồ cũng nhấn mạnh: "... một nền giáo dục làm phát triển hoàn toàn những năng lực sẵn có của các em". Đồng thời với Khổng tử ở phƣơng Tây, Socrate cũng khuyên hãy quay trở về với chính mình, hãy tự biết mình. Thứ sáu: Học bằng cách hỏi: "Bất sỉ hạ vấn" (LN. V, 14) là một phẩm chất đẹp của ngƣời cầu học : không hổ thẹn khi hỏi kẻ dƣới mình. Phải chăng Khổng tử đã dè chừng "bệnh sỉ"

46 và muốn tránh cho học trò mình căn bệnh cố hữu này ở giới trí thức. Biết học ở học trò mình là một phẩm chất đẹp ở nhân cách của những ngƣời Thầy lớn. Chƣa hết, lần khác Khổng tử dạy: "tựu hữu đạo nhi chính yên" (LN. I, 14) : Tìm đến ngƣời có học để thỉnh ý mà sửa mình cho thêm ngay chính. Chẳng những phải tìm hỏi ngƣời trên, kẻ dƣới, mà, theo Khổng tử, để học tốt còn phải biết đàm đạo, thảo luận với bạn bè, với những ngƣời cùng chí hƣớng. Có vậy mới thấy đƣợc niềm vui trong học tập "Hữu bằng tự viễn phương lai, bất diệc lạc hồ." (LN.I, 1) Và trong thực tế, chính bản thân Khổng tử vẫn luôn học bằng cách hỏi: Vào thái miếu gặp cái gì cũng hỏi ("Tử nhập Thái miếu, mỗi sự vấn" (LN. III, 15). Đến Lạc Dƣơng, gặp Lão tử, hỏi về Lễ... Không hẹn mà gặp, gần thời Khổng tử bên phƣơng Tây, Socrate đề xƣớng phƣơng pháp Đàm thoại. Thứ bảy : Học một cách nhất quán: Khổng tử nói: "Ngô đạo nhất dĩ quán chi" (LN. IV, 15) : Đạo của ta chỉ có một lẽ mà thông suốt tất cả. Chỗ khác ông lại nhắc lại: "dư nhất dĩ quán chi", trong một mẫu đối thoại giữa thầy trò khá cảm động và thú vị: - Khổng tử: "Anh Tứ (Tử cống - học trò của ông) anh cho rằng ta học nhiều mà nhớ hết phải chăng? - Tử Cống : "Vâng, không phải vậy sao " - Khổng tử : "Không phải vậy. Ta tìm một điều căn bản mà khái quát, thông suốt cả "(Phi dã, dƣ nhất dĩ quán chi) (LN. XV, 2). Một bằng cớ cụ thể là Khổng tử đã tổng hợp các Kinh nhƣ sau : - Kinh Thi = Tƣ vô tà ! - Kinh Lễ = Kính - Kinh Nhạc = Thân - Đạo Thánh Hiền = Trung, Thành, - Đạo làm ngƣời = Trung, Thứ

47 - Đạo Chính trị = Chính. Nghĩa là học thì phải có đầu óc tổng hợp, hệ thống hóa và khái quát hóa để tìm ra điều cơ bản quán xuyến chung, tìm ra "sợi chỉ đỏ" xuyên suốt chƣơng trình học, cũng nhƣ xuyên suốt giữa bài học và cuộc sống. Sau này khi Bác Hồ dặn cụ Huỳnh Thúc Kháng rằng "Dĩ bất biến ứng vạn biến" là có ý nhắc cụ túc Nho về tính Nhất quán này vậy. Thứ tám : Học một cách kiên trì - gắng sức: Khổng tử khuyên: "Học như bất cập, do củng thất chi" (LN.VII,17): Học thì phải gắng sức nhƣ sợ không kịp, học đƣợc điều gì rồi thì sợ quên mất. Khổng tử ví việc học nhƣ việc đắp núi "nếu chỉ còn thiếu một sọt nữa mà ngừng, là tại ta bỏ vậy! Ví như tại đất bằng, tuy mới đổ xuống được một sọt, mà tiếp tục đổ nữa là tại ta muốn tiếp tục vậy" (LN. IX, 18), để khuyên ngƣời có chí đi học thì đừng ngại đƣờng xa. Cụ thể hơn, Khổng tử nói: Ngƣời quân tử không đặt nặng vấn đề cái ăn chốn ở mà chú trọng việc làm và lời nói và cầu học để sửa mình: "Quân tử thực vô cầu bão, cư vô cầu an, mẫn ư sự nhi thận ư ngôn, tựu hữu nhi chính yên, khả vị hiếu học dã dĩ" (LN. I, 14) : Làm việc chuyên cần, siêng năng, thận trọng lời nói, tìm ngƣời có học mà thỉnh ý để sửa mình, nhƣ vậy mới gọi là ngƣời ham học. Chính Khổng tử đã làm gƣơng hiếu học, học suốt đời, học không mệt mỏi, học ngay trong lúc dạy (LN. VII, 2, 3). Thứ chín : Học một cách vui thú "lạc học": Ngay trang đầu, dòng đầu sách Luận ngữ đã trang trọng ghi lời Khổng tử : "Học mà mỗi bữa mỗi tập thì không gì vui - thích bằng; có bạn bè cùng chí hướng tìm đến để đàm đạo thì không gì vui - thú bằng" (LN.I,1)

48 Sự học, dù phải khổ công, mà biết học đúng cách thì sẽ dẫn đến niềm say mê, vui thú. Thiếu lòng say mê, vui thú thì sự học ấy chƣa có kết quả cao. Bởi vậy, sau đó Khổng tử nhắc lại: "Tri chi giả bất như hiếu chi giả; Hiếu chi giả bất như lạc chi giả " (LN. VI, 18) Biết học không bằng thích học; Thích học không bằng vui học. Đã trở thành châm ngôn ngàn đời cho ngƣời học xƣa nay. Chính vui học là tiền đề của vui sống, là lạc - thú - trí - tuệ, là hạnh phúc (happiness) sƣ phạm lớn lao của ngƣời học. Vì vậy, Phan bội Châu nói: "Học đạo mà chưa biết vui đạo, ví như người ăn mà chưa biết say mùi, thời e nếm qua mà mau sinh chán, chẳng làm sao đạt được mục đích mình học. Vậy nên đã cầu học, thì tất phải cầu học cho đến vui, đã vui thời say, say thời nghiện ..." [2, 259 - 260] Trong thực tế Khổng tử có nhiều lúc "vui đạo" sung sƣớng đến quên hết mọi buồn rầu (lạc dĩ vong ƣu). Cả tâm trí chỉ say mê vào việc học mà không hay tuổi già đã tới nơi rồi! (bất tri lão chi tƣơng chí) (LN.VII,18) Khi đã tìm đƣợc thú vui trong học tập thì dù có "ăn cơm rau, uống nước lã, co cánh tay làm gối, tuy không ăn uống gì sang nhưng phần ngon vì mùi đạo lý, tuy không vật chất gì thích mà sướng về tinh thần, thời niềm vui ở trong đó rồi" [2, 260] Đã vui học thì tất sẽ vƣợt khó Đã vui học thì học một cách say sƣa, không mệt mỏi và đầy hứng thú. Đó chính là hạnh phúc - học tập. Qua nội dung giáo dục của Khổng tử ta thấy nổi bất mối quan hệ biện chứng giữa xã hội - con ngƣời - giáo dục, trong đó con ngƣời là chủ thể tích cực và gắn liền với cộng đồng xã hội thông qua con đƣờng giáo dục.

49 Tóm lại nội dung giáo dục của Khổng tử rất phong phú. Từ NHÂN - LỄ -NGHĨA - TRÍ - TÍN đến chữ HỌC. Khổng tử không chỉ dạy nội dung kiến thức mà còn dạy cả phƣơng pháp học, dạy cách học, cách suy nghĩ, cách hành động. Nhà nghiên cứu Trung Quốc Vũ Đại Quang đã nhận định "Tóm lại nội dung giáo dục của Khổng tử tƣơng đối toàn diện, mặc dù ông coi thƣờng công việc lao lực cần thiết nhƣ làm ruộng, trồng rau... nhƣng đồng thời với truyền thụ tri thức văn hóa, ông chú ý bồi dƣỡng cho học sinh kỹ năng thực tế." [25, 231] Khổng tử khuyên cái gì cũng phải học, cả những nghề nhỏ cũng đáng xem xét dù không đi sâu vào (LN. XIX, 4). Tử Hạ, học trò Khổng tử đã đúc kết những điều thầy dạy bằng phƣơng châm: "Bác học nhi đốc chí, thiết vấn nhi cận tư, nhân tại kỳ trung hỉ": Học rộng mà vẫn giữ chí hƣớng, hỏi điều thiết thực mà nghĩ đến việc thiết thân. Đạo nhân ở trong đó. Rõ ràng Khổng tử rất chú trọng đến cách học, đến phƣơng pháp giáo dục. Ngày nay, khoa học đã chứng minh phƣơng pháp nắm trong tay nó vận mệnh của công trình. Bác Hồ cũng từng dạy: "Muốn học tốt, bên cạnh thái độ tốt còn cần có phƣơng pháp tốt". Chính đồng chí Phạm Văn Đồng cũng đã từng nhấn mạnh: "Trong nhà trường, điều chủ yếu không phải là nhồi nhét cho học trò một mớ kiến thức hỗn độn, tuy rằng kiến thức là cần thiết. Điều chủ yếu là giáo dục cho học trò phương pháp suy nghĩ, phương pháp suy luận, phương pháp học tập, phương pháp giải quyết vấn đề" (*) . (*) Phạm Văn Đồng - Hãy tiến mạnh trên mặt trận khoa học và kỹ thuật - NXB Sự Thật - Hà Nội 1969.

50 Bên cạnh nội dung giáo dục phong phú, Khổng tử còn chủ ý đến các nguyên tắc giáo dục. CHƢƠNG VI: KHỔNG TỬ VỚI PHƢƠNG PHÁP GIÁO DỤC A. Những tƣ tƣởng mang tính nguyên tắc 1) Muốn nên người, phải học Không phải tự nhiên con ngƣời thành NGƢỜI. NGƢỜI là kết quả của một quá trình học tập lâu dài, gian khó. NGƢỜI là phần thƣởng cho những ai biết kiên trì tự luyện. Mọi ngƣời đều cần học. Ngƣời ham nhân đức, có lòng tốt, mà không ham học thì cũng bị cái u tối che lấp, khó thấy "cái hại" đằng sau lòng tốt. Ngƣời ham trí tuệ mà không ham học thì bị sự che lấp là phóng đãng. Ngƣời ham trung tín mà không ham học thì bị che lấp là sự tổn hại. Ngƣời ham ngay thẳng mà không ham học thì bị sự che lấp là gắt gao, mất lòng ngƣời. Ngƣời ham dũng cảm mà không ham học thì bị sự che lấp là loạn động. Ngƣời ham cƣơng cƣờng mà không ham học thi bị sự che lấp là cuồng bạo. (LN. XVII, 8). Rõ ràng là theo Khổng tử, muốn nên NGƢỜI, chữ ngƣời viết hoa, con ngƣời chân chính, hoàn thiện thì phải học. Không học không thành ngƣời chân chính đƣợc. Muốn ra khỏi nhà phải đi qua cửa. Muốn thành ngƣời hiểu biết, phải học. Ngọc bất trác bất thành khí Nhân bất học bất tri lý. Con ngƣời nhờ có học mà trí óc trở nên sáng suốt, minh mẫn để biết đạo lý, quy luật của cuộc sống, phân biệt phải, trái, và hành động hợp lý, hợp tình. Người quân tử cũng phải học tập rồi mới thấy được đạo" (LN. XIX, 7) 2). Học là một quá trình Sự học diễn ra theo trình tự và đòi hỏi thời gian. "Khổng tử cứ tuần tự khéo d ạ y dỗ người: Lấy văn học làm rộng mở kiến thức của ta, lấy lễ nghĩa mà ước thúc hành vi của ta dù ta có muốn thôi cũng không được." (LN. IX, 10)

51 Khổng tử nói sự học nhƣ đắp núi. Cứ kiên tâm trì chí ngày này qua ngày khác, ắt có ngày núi sẽ cao. Nếu núi đã gần đủ cao, chỉ còn thiếu một sọt đất mà không cố gắng đến, sọt cuối cùng thì chẳng khác nào nửa đƣờng đứt gánh, sẽ không có kết quả. Lại nữa sự học giống nhƣ sự trồng trọt: bên cạnh nƣớc, phân, cần, giống còn cần có thời gian. Không thể nóng lòng muốn sớm có cây cao mà mỗi ngày ra "nhớm gốc" cây một ít ắt có ngày cây sẽ héo. Sự học càng cần có quá trình, ở đấy quy luật "dục tốc bất đạt" (Muốn nhanh thì sẽ không thành) chi phối chặt chẽ hơn bất kỳ nơi nào khác. Vì quá trình học tập là lâu dài "Vì lợi ích trăm năm trồng người" mà, nhƣng cũng không vì năm dài tháng rộng mà chểnh mảng, ngƣợc lại phải gắng sức không ngừng, sợ nhƣ không kịp, học đƣợc rồi lại sợ quên mất. "Học như bất cập, do củng thất chi" (LN. VIII, 17) Ngƣời thực sự ham học sẽ không ngại đƣờng xa. Hơn nữa "hành động hiện tại của chúng ta quyết định tương lai của chúng ta" . 3). Muốn học giỏi phải biết mở rộng thông tin (đa kiến, đa văn): Khổng tử luôn nhắc nhở học trò phải biết nghe nhiều, nhìn rộng (Đa văn, đa kiến) (LN. II, 18) để có nhiều tri thức. Ông nói: "Có những kẻ không biết mà cứ làm càn, ta không như vậy! Nghe nhiều, chọn điều phải mà theo; thấy nhiều mà ghi nhớ, nhờ vậy mà có tri thức rộng" (LN. VII, 27). Chính Khổng tử cũng tự nhận xét mình rằng: "Ta chẳng phải trời sanh ra đã biết, ta thích văn hóa cổ mà siêng năng tìm học" (LN. VII, 19). Và chính ông đã làm gƣơng: Đi đâu cũng xem xét và lắng nghe. Nghe chƣa đủ thì hỏi, gặp gì cũng hỏi (mỗi sự vấn) (LN. III, 15). Thái độ biết lắng nghe và mở rộng tầm mắt để nhìn xa trông rộng cầu thị là thái độ cần có của ngƣời học ở mọi thời đại. Thái độ ấy càng cần biết gấp bội lần trong thời đại bùng nổ thông tin của chúng ta ngày nay.

52 Ngƣời hiếu học là ngƣời: "Mỗi ngày biết thêm điều mình chưa biết; mỗi tháng không quên những điều mình đã biết". (LN. XIX, 5) Điều này càng có ý nghĩa tích cực trong xã hội "dựa vào tri thức" mà chúng ta đang hƣớng tới ngày nay. Xã hội hậu công nghiệp, xã hội thông tin, đang đòi hỏi chúng ta ngày càng mở rộng tầm mắt, ngày càng lắng nghe cặn kẽ, và nghe cả những gì ngƣời khác không thể nói. Thế mới biết thái độ "đa văn, đa kiến" của Khổng tử là cần thiết đến ngần nào.