Luận án: Opera trong sự phát triển nền âm nhạc chuyên nghiệp Việt Nam

91 (Nguyễn Văn Thịnh), Lý Mầm (Nguyễn Văn Mầm) dạy tuồng; nghệ nhân Năm Ngũ, Dịu Hƣơng, Minh Lý dạy Chèo... Sau khi ra đời nền nhạc mới Việt Nam, bên cạnh ca hát cổ truyền, chúng ta có thêm ca hát nhạc mới theo phong cách châu Âu. Lúc đầu đội ngũ những ngƣời hát nhạc mới đƣợc đào tạo trong các trƣờng học của Pháp hoặc là những ca sĩ ca hát trong các quán bar, các phòng trà, tiệm nhảy. GS. Nghệ sĩ nhân dân Mai Khanh và nghệ sĩ nhân dân Thƣơng Huyền là những ngƣời đã từng hát ở quán Thiên Thai, quán Tân Nghệ Sĩ... Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, đội ngũ hát nhạc mới là những ngƣời đã từng ca hát ở trƣớc đó, họ tham gia phục vụ kháng chiến; là những diễn viên của các đoàn nghệ thuật kháng chiến hoặc là những ngƣời nổi lên trong các phong trào nghệ thuật quần chúng. Dần dần, họ có kinh nghiệm trong ca hát, trở thành lực lƣợng nòng cốt của nền thanh nhạc mới Việt Nam. Nhiều ngƣời thành những ca sĩ có tên tuổi nhƣ Thƣơng Huyền, Mai Khanh, Quốc Hƣơng, Khánh Vân... Sau khi hòa bình lập lại ở Miền Bắc, Nhà nƣớc thành lập các trƣờng Âm nhạc thì ca hát nhạc mới đƣợc đào tạo chủ yếu ở các trƣờng lớp chuyên nghiệp từ trung ƣơng tới địa phƣơng nhƣ Trƣờng Âm nhạc Việt Nam, Trƣờng Nghệ thuật Quân đội, các trƣờng Văn hóa nghệ thuật của các tỉnh... Khoa Thanh nhạc trong các trƣờng này đào tạo ca hát nhạc mới theo mô hình của châu Âu, có chƣơng trình, giáo trình, đội ngũ giáo viên là những ca sĩ nổi danh từ những thời kỳ trƣớc cách mạng hoặc là ngƣời đƣợc đào tạo từ trong hoặc ngoài nƣớc. Với chiến lƣợc phát triển đồng bộ nền âm nhạc Việt Nam trên tất cả các mặt đào tạo, sáng tác, biểu diễn, nghiên cứu phê bình trong đó ƣu tiên cho đào tạo đi trƣớc, nền thanh nhạc Việt Nam, đặc biệt là ca hát nhạc mới từ sau khi hòa bình lập lại 1954 đã phát triển nhanh chóng chƣa từng có. Về opera, khi vở “Evgeni Onegin” do các nghệ sĩ Việt Nam biểu diễn với sự giúp đỡ của chuyên gia thanh nhạc Liên Xô tại Nhà hát lớn ngày 15 tháng 5 năm 1961 thì mới có thể coi là chúng ta chính thức có biểu diễn thể loại này. Điều đó còn đƣợc khẳng định chắc chắn hơn qua thành công của vở “Núi rừng lên tiếng” do Nhà hát Giao hƣởng - Hợp xƣớng Nhạc Vũ kịch Việt Nam biểu diễn năm 1964. Đến khi các opera Việt Nam “Cô Sao”, “Người tạc tượng” của Đỗ Nhuận, “Bên bờ Krông Pa” của Nhật

92 Lai... đƣợc dàn dựng và biểu diễn càng cho thấy Việt Nam thực sự có thể có một nền nghệ thuật opera của riêng mình. Cảnh trong vở “Cô Sao” do Nhà hát Giao hưởng - Hợp xướng Nhạc Vũ kịch Việt nam biểu diễn Cảnh trong vở “Người tạc tượng” do Nhà hát Giao hưởng - Hợp xướng Nhạc Vũ kịch Việt nam biểu diễn

93 Từ khoảng sau năm 1980, tuy sáng tác opera đi vào chiều hƣớng trầm lắng nhƣng nghệ thuật biểu diễn opera lại có phần khởi sắc. Nhiều opera của nƣớc ngoài đƣợc Nhà hát Nhạc Vũ kịch Việt Nam dàn dựng và biểu diễn nhƣ “Orféo ed Eurydice” (W.Gluck), “Madame Butterfly” (G.Puccini), “La Boheme” (G. Puccini)... Theo nhạc trƣởng Phạm Hồng Hải - Phó giám đốc Nhà hát Nhạc Vũ kịch Việt Nam, từ thời điểm 1984 (khi tách khỏi Nhà hát Giao hƣởng - Hợp xƣớng Nhạc Vũ kịch Việt Nam), Nhà hát dàn dựng khoảng gần 10 opera, chủ yếu dàn dựng từ năm 2002 đến nay. Năm 2005 vở “Cây sáo thần” do Nhạc viện Hà Nội dàn dựng và biểu diễn gây tiếng vang lớn ở trong nƣớc. Từ năm 2005, khi bắt đầu dự án hợp tác 5 năm (2005 - 2009) với Nhà hát Norrlands Opera của Thụy Điển, Việt Nam tiếp tục dàn dựng “Cosi Fan Tute - Trường học Tình yêu” (W.A.Mozart) công diễn tại Việt Nam vào tháng 9/2006, tại Thụy Điển vào tháng 11 năm 2006 với sự tham gia của ba diễn viên chính là ngƣời Việt Nam (Thăng Long, Vành Khuyên và Phan Đức). Sau đó, vào năm 2007, vở “Flying Dutchman - Người Hà Lan bay” (R.Wagner) đƣợc diễn tại Thụy Điển với sự tham gia của 12 nghệ sĩ Việt Nam vào các vai chính. Có một điều đáng tiếc là trong số những vở opera biểu diễn thời gian gần đây không có vở nào của các nhạc sĩ Việt Nam. Cảnh trong vở opera “Cây sáo thần” do Nhạc viện Hà Nội biểu diễn.

94 Hoạt động biểu diễn opera chỉ tập trung chủ yếu ở các thành phố lớn nhƣ Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh. Khán giả đi xem chủ yếu là những ngƣời hoạt động trong các lĩnh vực nghệ thuật, một số ít là trí thức thuộc các ngành khoa học khác và ngƣời nƣớc ngoài. Điều này cũng thật dễ hiểu bởi opera là nghệ thuật mới mẻ, kén khán giả, đòì hỏi ngƣời thƣởng thức phải có trình độ về âm nhạc. Tuy nhiên, với những thành công trong biểu diễn opera từ năm 1961 đến nay cho thấy các nghệ sĩ Việt Nam có khả năng biểu diễn đƣợc opera và hoạt động biểu diễn opera đang ngày càng đƣợc công chúng Việt Nam đón nhận. Hiện nay, Nhà hát Nhạc - Vũ kịch là đơn vị chuyên đảm nhiệm biểu diễn opera. Số lƣợng diễn viên của Nhà hát là 175 ngƣời (bao gồm diễn viên hát, múa và nhạc công trong dàn nhạc giao hƣởng), chủ yếu họ đƣợc đào tạo tại Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam, Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh hoặc ở nƣớc ngoài nhƣ Liên Xô (cũ)... Do sự cấp bách đòi hỏi số lƣợng diễn viên nên có một số ngƣời đã đƣợc chính Nhà hát đào tạo. Theo Phó giám đốc Nhà hát - NSƢT. Mạnh Chung, từ khi thành lập đến nay, Nhà hát tự đào tạo đƣợc 3 khóa diễn viên opera. Khóa đầu, năm 1961 - 1964 đào tạo 120 ngƣời; các khóa II năm 1978 - 1981 và khóa III năm 1997 - 2000, mỗi khóa đào tạo 45 ngƣời, nhƣng chủ yếu các diễn viên này đƣợc đào tạo để hát hợp xƣớng. Nhà hát đã mời các giảng viên của Nhạc viện Hà Nội đến để giảng dạy cho các khóa học này. Có thể nói, đến nay chúng ta chƣa có trƣờng chuyên đào tạo ca sĩ opera. Các nghệ sĩ tham gia vở “Evgeni Onegin” (là opera đƣợc dàn dựng đầu tiên ở Việt Nam) nhƣ Ngọc Dậu, Quý Dƣơng, Quang Hƣng, Trung Kiên... phần nhiều đƣợc đào tạo tại khoa Thanh nhạc Trƣờng Âm nhạc Việt Nam. Tại khoa Thanh nhạc của Trƣờng Âm nhạc Việt Nam, họ đƣợc đào tạo chung về thanh nhạc, do có khả năng về opera nên đƣợc đầu tƣ nhiều vào mảng này và sau đƣợc tu nghiệp thêm ở nƣớc ngoài hoặc đƣợc học với các chuyên gia nƣớc ngoài. NSƢT Ngọc Dậu đã đóng nhiều vai trong các opera nhƣ “Cô Sao”, “Người tạc tượng”, “Bên bờ K’rông Pa”, “Evgeni Onegin”, “Núi rừng lên tiếng”... nhƣng chị không đƣợc học tập chính quy về opera mà chủ yếu là học ở các khóa bồi dƣỡng với các chuyên gia Trung Quốc, Triều Tiên, Liên Xô.

95 Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam là nơi đào tạo đỉnh cao các nghệ sĩ trong nƣớc, nhƣng theo PGS. NSND Trung Kiên thì đến nay vẫn chƣa có Tổ bộ môn opera trong Khoa Thanh nhạc. Các sinh viên có chất giọng tốt, phù hợp với opera và có sức khỏe tốt đƣợc các giảng viên của Khoa chọn lựa đào tạo riêng cho opera nhƣng không thành lớp riêng. Đó là một thực tế cho thấy, đào tạo opera ở nƣớc ta chƣa chính quy, chƣa thực sự đƣợc chú ý. Đây cũng là điều mà nhiều giảng viên thanh nhạc của Học viện còn trăn trở. Họ mong muốn có một chuyên ngành biểu diễn riêng cho opera, muốn đƣợc sự đầu tƣ thích đáng cho nghệ thuật này bởi những ảnh hƣởng quan trọng của nó tới một nền thanh nhạc chuyên nghiệp mang tính quốc tế. Song, thực tế và mong muốn vẫn còn có những khoảng cách quá xa. Kỹ thuật hát bel canto trong opera Ý cũng đƣợc áp dụng vào giảng dạy thanh nhạc ở Việt Nam không chỉ cho các ca sĩ có khả năng hát opera mà cho cả những ca sĩ hát các bài ca khúc nhạc mới. Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam, Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh, các trƣờng giảng dạy thanh nhạc khác trên toàn quốc đều có sự vận dụng phƣơng pháp dạy hát bel canto. Trong cuốn Phương pháp sư phạm thanh nhạc của PGS.Trung Kiên đƣợc sử dụng cho chƣơng trình đào tạo đại học thanh nhạc của Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam có nhiều nội dung về phƣơng pháp hát opera. Nhiều giảng viên thanh nhạc áp dụng cách hát bel canto trong giảng dạy nhƣ GS.NSND Mai Khanh, NSND Quý Dƣơng, Nhà giáo ƣu tú Thúy Huyền, PGS.NSND Trung Kiên, NSND Quang Thọ... và họ đã đào tạo đƣợc nhiều thế hệ ca sĩ, nghệ sĩ nổi tiếng. Các nghệ sĩ có tên tuổi đóng góp nhiều thành tích trong lĩnh vực biểu diễn của nƣớc ta nhƣ Thanh Huyền, Quý Dƣơng, Trần Hiếu, Trung Kiên, Lê Dung, Quang Thọ... là những ngƣời đã vận dụng cách hát bel canto vào ca khúc Việt Nam, tạo nên sự thành công của mình. NSND Quý Dƣơng nổi tiếng với nhiều bài hát nhƣ Đào công sự (Nguyễn Đức Toàn), Bình ca (Nguyễn Đình Phúc), Khúc hát đảo quê hương (Phạm Đình Sáu)... và ông là nghệ sĩ tham gia biểu diễn nhiều opera nhƣ “Evgeni Onegin”, “Núi rừng lên tiếng”, “Ruồi trâu” (Spadavesky), “Madame Butterfly”, “Cô Sao”, “Người tạc tượng”, “Bên bờ K’rông Pa”. Gần đây, nhiều ca sĩ trẻ vận dụng cách hát bel canto vào ca khúc nhạc mới Việt Nam rất thành công nhƣ Anh Thơ, Bích Thủy, Lan

96 Anh, Trọng Tấn, Đăng Dƣơng, Việt Hoàng... Họ đã thể hiện đƣợc cách hát nhẹ nhàng, âm thanh sáng, đẹp, tròn vành rõ chữ và giọng hát của họ đƣợc sự mến mộ của khán thính giả trong cả nƣớc. Nhìn chung, trong nền thanh nhạc Việt Nam, opera là một thành tố. Cùng với các nghệ thuật sân khấu cổ truyền; các thể loại ca cảnh, ca kịch, thanh xƣớng kịch, opera là một bộ phận làm nên diện mạo hoàn chỉnh cho nền sân khấu Việt Nam. Bên cạnh phong cách hát các thể loại âm nhạc cổ truyền và hát ca khúc nhạc mới, kỹ thuật hát bel canto của opera góp phần tạo nên tính phong phú cho kỹ thuật thanh nhạc của ca hát Việt Nam. Là một thể loại âm nhạc có nhiều hình thức thanh nhạc nhƣ đơn ca, hợp ca, hợp xƣớng đòi hỏi những kỹ thuật thanh nhạc từ đơn giản nhất tới phức tạp nhất, sự có mặt của opera nói lên một tầm vóc phát triển của một nền thanh nhạc chuyên nghiệp. Đối với nhiều nƣớc châu Âu, opera càng phát triển càng chứng tỏ sự đi lên của nền thanh nhạc đất nƣớc họ và họ tự hào vì điều đó. Với Việt Nam, tuy opera không phát triển nhƣ các nƣớc châu Âu nhƣng chúng ta đã có một số tác phẩm opera của mình. Hoạt động biểu diễn opera không đến đƣợc với đông đảo công chúng, nhƣng cho đến nay những gì mà các nghệ sĩ opera Việt Nam làm đƣợc đã góp phần khẳng định trình độ của nền thanh nhạc Việt Nam. 3.2. Opera trong mối quan hệ với một số thể loại âm nhạc chuyên nghiệp khác. Sự phát triển opera có mối quan hệ với một số thể loại âm nhạc khác nhƣ giao hƣởng, hợp xƣớng... Giao hƣởng có cội nguồn từ opera, trong sự nghiệp của các nhạc sĩ ngƣời Ý. Họ viết các khúc mở màn (symphonie) gồm ba phần nhanh - chậm - nhanh cho dàn nhạc. Các khúc mở màn đƣợc tách ra biểu diễn riêng trên sân khấu hòa nhạc, sau đó ba phần nhanh - chậm - nhanh đƣợc xây dựng thành giao hƣởng ba chƣơng. Về sau, chƣơng thứ tƣ đƣợc thêm vào và thể loại giao hƣởng chính thức đƣợc hoàn thiện ở trƣờng phái cổ điển Viên. Lịch sử phát triển opera châu Âu cho thấy, vai trò của khí nhạc giao hƣởng ngày càng đƣợc chú trọng trong opera. Nhƣ vậy, giữa hai thể loại này có mối quan hệ tƣơng hỗ. Giao hƣởng phát triển tốt góp phần đẩy mạnh hoạt động biểu diễn và sáng tác opera. Ngƣợc lại, opera phát triển mạnh thì chỉ riêng trong opera, nghệ thuật giao

97 hƣởng cũng đã có điều kiện để phát triển. Thông qua các cảnh trí sân khấu, các hành động kịch, tình huống kịch mà ngƣời nghe có thêm phƣơng tiện trực quan để hiểu hình tƣợng của khí nhạc trong opera, từ đó họ có thể đến với nhạc không lời dễ dàng hơn. Một trong những điều kiện cần cho sự ra đời opera Việt Nam là phải có một nền khí nhạc giao hƣởng. Đến thời kỳ 1954 - 1975, khi nền âm nhạc Việt Nam đƣợc phát triển đồng bộ trên tất cả các mặt từ sáng tác tới biểu diễn, từ thanh nhạc tới khí nhạc... thì opera có đủ điều kiện để ra đời. Từ những phân tích nhƣ trên cho thấy, việc phát triển opera sẽ tạo thêm điều kiện thuận lợi cho việc phát triển một thể loại âm nhạc chuyên nghiệp là giao hƣởng. Trong opera, hợp xƣớng đƣợc sử dụng là một hình thức thanh nhạc. Hợp xƣớng đƣợc sinh ra và phát triển mạnh ở châu Âu. Từ thời kỳ cổ đại, các nƣớc nhƣ Hy Lạp, La Mã đã dùng hợp xƣớng để mở màn cho các vở bi kịch đồ sộ. Đó cũng là cội nguồn sâu xa của sự ra đời opera. Đến thời kỳ trung cổ, khi nhà thờ có uy lực ở châu Âu thì hợp xƣớng đƣợc sử dụng nhƣ một phƣơng tiện hữu hiệu trong việc truyền bá tƣ tƣởng của đạo Thiên chúa. Với đặc điểm có thể sử dụng nhiều thủ pháp sáng tác âm nhạc từ chủ điệu tới phức điệu, từ một bè tới nhiều bè, hợp xƣớng đƣợc các nhạc sĩ opera rất chú ý khai thác. Trong opera châu Âu, nhiều tiết mục hợp xƣớng là những mẫu mực cho thể loại này nhƣ hợp xƣớng mục đồng trong “Orféo ed Euridice” (C.W. Gluck), các tiết mục hợp xƣớng trong “Carmen” (G. Bizet), “Cây sáo thần” (W.A. Mozart), “William Tell” (G. Rossini)... Hợp xƣớng là thể loại đƣợc phát triển ở nƣớc ta bắt đầu từ sau Cách mạng tháng Tám với tác phẩm đầu tiên là “Đông Nam Á châu” của Lƣu Hữu Phƣớc. Thời kỳ 1945 - 1954 có một số bản hợp xƣớng khác nữa là “Ngọn cờ dân chủ” cũng của Lƣu Hữu Phƣớc và “Trường chinh ca” của Lƣơng Ngọc Trác. Đến thời kỳ 1954 - 1975 thì ca khúc hợp xƣớng phát triển khá rực rỡ, và ở chƣơng 2 chúng tôi đã nêu “tƣ duy đa thanh trong các tác phẩm hợp xƣớng khẳng định bút pháp sáng tác của các nhạc sĩ Việt Nam đã chuyên nghiệp hơn. Và đó là cơ sở để sáng tác các tiết mục hợp xƣớng cho opera” (Tr 37). Sự phát triển của hợp xƣớng ở thời kỳ chống Pháp và thời kỳ chống Mỹ cũng là yếu tố góp phần vào điều kiện đủ để opera Việt Nam ra đời.

98 Trong các opera Việt Nam, có khá nhiều tiết mục hợp xƣớng đặc sắc nhƣ hợp xƣớng fugue số 2 và hợp xƣớng số 5 màn I vở “Bên bờ K’rông Pa”; hợp xƣớng mở màn, hợp xƣớng số 16 màn II vở “Cô Sao”... Nhƣ vậy, cũng nhƣ giao hƣởng, giữa opera và hợp xƣớng có mối quan hệ khá mật thiết. Hợp xƣớng phát triển làm cơ sở nền tảng cho opera. Opera phát triển tạo điều kiện cho hợp xƣớng phát triển. Opera Việt Nam đã có vị trí trong nền âm nhạc Việt Nam. Cùng với các thể loại âm nhạc giao hƣởng, thính phòng, thanh xƣớng kịch, vũ kịch... và nhiều thể loại âm nhạc khác, opera góp phần xây dựng nền nhạc mới chuyên nghiệp Việt Nam. Số lƣợng sáu vở còn là rất ít ỏi, song sự có mặt của opera đã tạo thêm sự toàn diện, sự bề thế cho nền âm nhạc mới mang tính quốc tế. 3.3. Nguyên nhân của sự đi xuống trong sáng tác opera Việt Nam hiện nay. Opera Việt Nam đã ra đời với vở đầu tiên là “Cô Sao” (Đỗ Nhuận) năm 1965, tiếp sau đó là các opera “Bên bờ Krông Pa” (Nhật Lai) năm 1968, “Bông sen” (Hoàng Việt - Lƣu Hữu Phƣớc) năm 1968, “Người tạc tượng” (Đỗ Nhuận) năm 1971, “Nguyễn Trãi ở Đông Quan” (Đỗ Nhuận) năm 1980, “Tình yêu của em” (Nguyễn Đình Tấn) năm 1981. Sau năm 1975, sân khấu nhạc mới Việt Nam chuyển sang xu hƣớng kịch hát mới, một dạng có hình thức thể hiện gọn nhẹ hơn opera. Năm 2005, nhạc sĩ An Thuyên đã sáng tác và cho ra mắt vở “Đất nước đứng lên” do dàn diễn viên của Đại học Văn hóa - Nghệ thuật Quân đội biểu diễn. “Đất nước đứng lên” có sáu màn, nội dung ca ngợi chiến công của anh hùng Núp và ngƣời dân Tây Nguyên trong kháng chiến chống Pháp. “Đất nước đứng lên” có nhiều tiết mục thanh nhạc và một số màn múa đặc sắc, đậm chất Tây Nguyên. Khán giả Hà Nội đã đón nhận vở này với một sự mong chờ và hy vọng opera khởi sắc trở lại sau một thời gian dài không có tác phẩm nào đƣợc sáng tác sau opera “Tình yêu của em”. Tuy nhiên, “Đất nước đứng lên” đã gây không ít tranh cãi, đó có phải là opera hay vẫn chỉ là kịch hát mới? Với các tiết mục aria, ballade, duos, trios và các màn hợp xƣớng; với các phần múa tham gia vào xây dựng nội dung hình tƣợng kịch, “Đất nước đứng lên” có dáng dấp của một vở opera. Song, nhiều ý kiến cho rằng khí nhạc của vở này chƣa phải là khí nhạc giao hƣởng của opera.

99 Phần dàn nhạc chủ yếu là nhạc cụ điện tử, phối khí theo ngôn ngữ nhạc nhẹ. Phần hát cũng dùng hệ thống phóng thanh và vì vậy vở này gần với kịch hát. Nhƣ vậy, thực sự Việt Nam có sáu opera, sau đó sân khấu nhạc mới sang xu hƣớng kịch hát. Và đến nay, sáng tác cho opera hầu nhƣ vắng bóng. Nguyên nhân nào dẫn đến sự trầm lắng nhƣ vậy? Nhƣ chúng tôi đã phân tích, opera đòi hỏi tay nghề cao của nhạc sĩ sáng tác và ngƣời biểu diễn, nhạc sĩ phải thông thạo cả thanh nhạc lẫn khí nhạc giao hƣởng. “Đất nước đứng lên” là một dẫn chứng cho thấy, sở dĩ vở này còn có sự bàn cãi là opera hay kịch hát chỉ vì khí nhạc chƣa ở tầm giao hƣởng. Opera còn rất kén ngƣời thƣởng thức, không phải ai cũng có thể xem và hiểu đƣợc nghệ thuật này. Ở Việt Nam, số lƣợng khán giả xem opera ít hơn nhiều so với các chƣơng trình biểu diễn ca khúc hoặc ca múa nhạc tổng hợp. Đó là một thực tế khiến opera không có nhiều “đất” để biểu diễn. Một nguyên nhân không thể không tính đến là đầu tƣ cho opera rất tốn kém bởi tính đồ sộ của vở diễn (bao gồm cả thanh nhạc và khí nhạc). Nếu so với biểu diễn giao hƣởng thì opera còn cần đầu tƣ về vật chất nhiều hơn. Đó cũng là một trong những trở ngại cho sự phát triển của opera khi mà đất nƣớc ta còn rất nghèo sau khi ra khỏi cuộc kháng chiến chống Mỹ. Đến nay, chiến tranh đã kết thúc 35 năm, đất nƣớc đã nhiều đổi thay, kinh tế đã phát triển hơn trƣớc đây rất nhiều nhƣng Việt Nam vẫn là nƣớc nghèo trên thế giới. Trong một số năm gần đây, biểu diễn opera ở nƣớc ta có sự khởi sắc một phần vì có sự hợp tác hỗ trợ của nƣớc ngoài. Thời kỳ 1954 - 1975, kinh tế đất nƣớc theo cơ chế bao cấp, việc hạch toán lỗ lãi của một đơn vị nghệ thuật không đặt lên hàng đầu mà nhiệm vụ chính trị mới là quan trọng. Cả nhạc sĩ sáng tác lẫn ngƣời biểu diễn làm việc theo tinh thần xã hội chủ nghĩa là chính mà ít nghĩ đến quyền lợi vật chất, đến công sức mà họ bỏ ra. Có phải vì vậy mà các nhạc sĩ đã viết opera và nhiều vở opera của Việt Nam đã đƣợc dàn dựng chăng? Có lẽ không hoàn toàn nhƣ vậy, song đó cũng là một thực tế. Sau năm 1975, đất nƣớc thực sự vào thời kỳ đổi mới nền kinh tế. Khi chế độ bao cấp bị bãi bỏ, các đơn vị nghệ thuật cũng phải hoạt động dựa trên hạch toán kinh doanh. Vì vậy, một nghệ thuật quá tốn kém nhƣ opera sẽ gặp nhiều khó khăn để tồn tại nếu nhƣ không có sự tài trợ và bao cấp. Khi một vở opera đƣợc sáng tác thì nó

100 cần phải đƣợc dàn dựng và biểu diễn. Liệu có phải vì sự tốn kém và vì opera ít khán giả mà thời kỳ sau năm 1975, các nhạc sĩ không quan tâm viết cho opera? Theo chúng tôi, một nguyên nhân cơ bản của sự trầm lắng này là do hoàn cảnh lịch sử xã hội thay đổi dẫn đến thay đổi quan điểm sáng tác. Trong hoàn cảnh cuộc sống mới, nhu cầu và thẩm mỹ của ngƣời dân Việt Nam có sự thay đổi khác các giai đoạn trƣớc, trong âm nhạc xuất hiện thêm các loại nhạc mang tính giải trí nhƣ Rock, Pop, Rap... Có lẽ, sự gọn nhẹ dễ đến với quần chúng đƣợc các nhạc sĩ lựa chọn cho phù hợp với thời đại mới là một trong những nguyên nhân lý giải sự trầm lắng của nghệ thuật opera thời kỳ sau 1975. Kịch hát mới lúc đó tỏ ra phù hợp và dễ đƣợc đón nhận hơn. Sự nở rộ của các tác phẩm kịch hát mới ở thời kỳ này đã chứng tỏ điều đó. Không phải chỉ có âm nhạc sân khấu mà ngay các thể loại âm nhạc khác cũng đi vào xu hƣớng gọn nhẹ. Tâm lý thƣởng thức mới và thẩm mỹ mới phần nào đã dẫn đến sự ra đời nhiều thể loại âm nhạc mang tính giải trí, đơn giản mà nhạc nhẹ là một trong những thí dụ. Ngoài ra, một nguyên nhân nữa cần nêu ở đây là khi đất nƣớc ta trong thời kỳ chiến tranh nhƣng có sự viện trợ của các nƣớc xã hội chủ nghĩa anh em. Nhiều chuyên gia nƣớc ngoài nhƣ Liên Xô, Trung Quốc... đã sang giúp đỡ Việt Nam đào tạo các nghệ sĩ nhạc sĩ, trong đó có các nghệ sĩ opera. Ngay cả đạo diễn opera cũng có sự giúp đỡ của các nƣớc bạn. Sau khi hết chiến tranh, thống nhất hai miền Nam Bắc, chúng ta phải tự lực cánh sinh, những khó khăn về kinh tế và cả về nhân lực dàn dựng opera cũng làm cho sự phát triển của opera không đƣợc nhƣ trƣớc đây. 3.4. Một số đề xuất giải pháp cho sự phát triển opera ở Việt Nam. Đổi mới quan điểm và phát triển opera cần mang tính chiến lược: Việt Nam đã có opera, thời kỳ kháng chiến chống Mỹ đất nƣớc đầy khó khăn gian khổ nhƣng sáng tác opera lại khởi sắc. Đến nay, đất nƣớc đã ra khỏi chiến tranh 35 năm, nghệ thuật có điều kiện thuận lợi để phát triển nhƣng sáng tác và biểu diễn các tác phẩm opera Việt Nam lại trầm lắng. Đó chính là điều mà không ít ngƣời làm công tác âm nhạc chuyên nghiệp quan tâm, suy nghĩ và thậm chí trăn trở. Có nên để cho nghệ thuật opera của Việt Nam lụi tàn?