Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Thơ Trần Nhuận Minh
536
375
129
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
59
Đến bây giờ, còn day dứt lòng nhau
(Đến làng Kôn xtan tinôvô quê hương thi hào Nga Xergây Êxênin)
Và đây là hình tượng nhà văn nước Nga Lep-Tônxtôi hiện lên giữa đối
cực của hai bờ hư – thực. “Bộ óc khổng lồ” sản sinh ra những kiệt tác bất hủ,
mà trong đó kết tụ hình ảnh một trái tim vĩ đại đập cùng nhịp đập với nhân dân
Nga. Đến lúc vĩnh biệt cõi đời, thân xác cũng lại trở về với cát bụi, nấm mộ ông
cô đơn bên cạnh hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm của mình:
Những tác phẩm thiên tài
Vƣợt ra ngoài
Các giới hạn
Đấng Tạo Hóa nằm đây
Nhỏ bé cô đơn
Bên gốc một cây sồi
(Trước mộ Đại văn hào Lep-Tônxtôi)
Cuộc đời con người luôn hữu hạn trước cái vô hạn của dòng chảy thời
gian. Chỉ có thơ ca là tài sản tinh thần có sức lan tỏa, tồn tại vĩnh cửu. Lầu
Hoàng Hạc sẽ chẳng còn gạch nối của một thời vàng son nếu không có bàn tay
Thôi Hiệu đề thơ trên đó. “Người thơ” giờ đã đi xa, nhưng di tích thì còn đó, và
đang bị biến dạng bởi sự can thiệp của bàn tay con người thời hiện đại, và bị
thương mại hóa, đã khiến cho Trần Nhuận Minh cũng cảm thấy se xót, thương
cảm, bàng hoàng:
Sau một ngàn hai trăm bốn mƣơi nhăm năm,
Thôi Hiệu làm sao hình dung đƣợc
Có một nhà thơ từ tận phƣơng Nam,
đến ngắm làn mây bay qua thơ Ông
mà thƣơng cảm bàng hoàng
(Mây trắng)
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
60
Tất cả các văn nghệ sĩ trong thơ Trần Nhuận Minh ở những thời đại
trước, ở mỗi dân tộc đều là những thiên tài. Họ sống trên cõi đời phải đối mặt
với hiện thực tàn nhẫn, những ngổn ngang, oan trái của thế thái nhân tình, thậm
chí có người phải gánh chịu một bi kịch thảm khốc, một nỗi oan khôn nguôi của
thời đại, khiến cho lịch sử không bao giờ lãng quên. Nhưng họ đã trở thành bất
tử khi những kiệt tác của mình vượt thời gian để tồn tại vĩnh hằng. Họ được
phục sinh trong nỗi ám ảnh, sự ngưỡng mộ của hậu thế như một niềm tri ân
thành kính, nhưng cũng để lại bao nhức nhối, bao xót xa trong trái tim của
những người lao động nghệ thuật đích thực này.
Không chỉ thấu hiểu và cảm kích trước các bậc tiền nhân, Trần Nhuận
Minh còn thấu hiểu, còn giành cả tình cảm yêu thương, quý trọng và sự đánh giá
đúng vai trò của người lao động nghệ thuật ngày nay.
Những người lao động nghệ thuật (trong đó có những nhà văn, nhà thơ)
đều là những người đang phải đối mặt với bao vất vả, khó khăn chồng chất. Họ
vừa phải lao động kiếm sống như bao người khác, lại vừa phải ra sức sáng tạo
những tác phẩm văn chương có giá trị đích thực! Vì vậy, họ phải hai lần vất vả,
hai lần đổ mồ hôi, công sức, trí tuệ, tình cảm để hoàn thành nhiệm vụ cao cả của
mình.
Với nhà văn Võ Huy Tâm, anh lấy đời người thợ để tìm cảm hứng sáng
tác cho đời mình. Anh chấp nhận dấn thân vào con đường lao động cật lực mong
có thể vượt ra ngoài khả năng bẩm sinh sáng tác, nhằm đưa những tác phẩm
nghệ thuật của mình đến đỉnh cao hơn, có nhiều sáng tạo hơn:
Không vào rừng thì đói
Nhà văn lại cƣời xòa
Mà văn chƣơng lại phải
Vƣơn lên những tầm xa
(Tinh chất)
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
61
Còn nhà thơ Thanh Tùng, trước khi đến với thơ, anh là một người thợ.
Cho nên, ở anh - một con người đảm nhiệm hai thiên chức, vừa lao động chân
tay: “Bạn làm nghề áp tải/Đƣờng bộ và đƣờng sông”, vừa sáng tạo nghệ thuật:
“Thơ trong đầu nổi loạn/Mà chẳng nên bài nào”. Hai lĩnh vực khác nhau nhưng
lại gắn bó hữu cơ trong một con người để hình thành nên bức chân dung đầy ý
nghĩa: Nhà thơ áp tải:
Đất nƣớc có một thời
Kẻ gian nhiều nhƣ nấm
Không ngờ một nhà thơ
Lại sống bằng… nấm đấm.
(Nhà thơ áp tải)
Những người lao động nghệ thuật luôn có ý thức sâu sắc về nghề nghiệp
của chính mình. Họ muốn để lại cho đời những những tác phẩm nghệ thuật có ý
nghĩa, nên cho dù vất vả, cho dù hiểm nguy, họ vẫn vượt qua hoàn cảnh, vượt
qua chính mình để có thể hoàn thành sứ mệnh thiêng liêng của một nhà thơ
quyết: “áp tải sự thật/đến những bến cuối cùng”
Viết về văn nghệ sĩ cùng thời, Trần Nhuận Minh đã dựng lên bức chân
dung đời thường của họ rất chân thực và vô cùng xúc động. Mặc dù hiện tại,
“cơm áo không đùa với khách thơ”, đất nước còn gặp nhiều khó khăn, thách
thức, xã hội vẫn tồn tại những khiếm khuyết, những bất cập nhất định, nhưng họ
vẫn miệt mài lao động trên lĩnh vực văn học nghệ thuật bằng cái tâm, cái tài,
bằng niềm tin vào cuộc sống, niềm tin vào tương lai tốt đẹp.
2.1.4. Hình tượng người trí thức trước vòng xoáy của cơ chế thị trường
Sau năm 1985, xã hội có nhiều thay đổi mạnh mẽ, không ít người trở
nên hoang mang hoài nghi trước sự phức tạp của đời sống, sự đảo lộn của một
số giá trị và chuẩn mực đạo đức trong xã hội. Điều đó tác động mạnh mẽ đến
quan niệm thẩm mĩ, cảm hứng sáng tạo của người nghệ sĩ.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
62
Tìm hiểu thơ Trần Nhuận Minh, người đọc sẽ thấy xuất hiện hình tượng
người trí thức được phản ánh ở nhiều chiều kích khác nhau. Nhà thơ đã quy tụ
những gương mặt ở mọi góc độ, mọi hoàn cảnh để dựng lên bức chân dung đời
thường, sống động. Họ là tầng lớp trí thức, tầng lớp cấp tiến trong xã hội,
nhưng
chính xã hội của nền kinh tế thị trường như một guồng xoáy đã xô đẩy họ vào
mọi ngả của lối rẽ. Là chứng nhân của thời kì mở cửa, bên cạnh những biến
động tích cực của đất nước, thì vẫn còn những bất ổn, những tiêu cực tồn tại và
nẩy sinh, cho nên, Trần Nhuận Minh luôn nhạy cảm, xót xa, đau đớn trước sự
băng hoại môi trường và nhân cách con người nhất là những người trí thức –
những người có học, có văn hóa nhất trong xã hội.
Hình ảnh một cô Bổng đã từng đứng trên bục giảng, mang dấu ấn một
thời được xã hội vinh danh, được đồng nghiệp tín nhiệm: “Bầu cô đi dự đại hội
trên”, còn khi: “Về hƣu cô dƣợc dân cử/Thắp nhang và quét sân đền”. Cũng vì ý
nghĩa của cuộc sống mà nửa cuộc đời lúc trước, khi còn thời bao cấp, kinh tế
khó khăn, cô Bổng vẫn gắn bó say mê với nghề dạy học. Nay được tự do tín
ngưỡng, cô lao vào “kinh doanh” nghề mê tín dị đoan để thu nhập cá nhân nơi
cửa đền. Trước đây, cũng chiếc cặp này vẫn đựng những trang giáo án, còn “bây
giờ thấy thẻ với bùa”. Đồng hành với nền kinh tế xã hội đi lên là bước thụt lùi
của nét thuần phong mĩ tục. Con người đang có nguy cơ biến dạng lối sống bởi
ngoại cảnh.
Người trí thức nhiều khi cũng không cưỡng nổi trước sức lôi kéo mãnh
liệt của đồng tiền. Đồng tiền trong nền kinh tế thị trường có một ma lực đáng
sợ,
nó thúc đẩy con người phải sống, phải làm việc tận lực, nó cũng đem đến bi kịch
cho con người đang ngùn ngụt khát vọng đổi đời bằng mọi giá và cũng phải trả
giá quá đắt:
Sự đời bác đến thế thì
Đã làm ông giáo còn đi buôn nhà
Sớm mai bác phải ra tòa
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
63
(Bạn chơi từ thuở quàng khăn đỏ)
Khi cảnh báo về sự xuống cấp đạo đức của xã hội, Trần Nhuận Minh
đặc biệt quan tâm và lo lắng cho những người trí thức vốn có bản chất lương
thiện nhưng do hoàn cảnh mà bị tha hóa. Bằng sự từng trải và bằng tất cả khả
năng của mình, ông muốn cảnh báo người trí thức, muốn giữ họ lại bên bờ vực
của sự tha hóa, muốn tránh cho họ những sai lầm đáng tiếc bởi hậu quả khôn
lường của cám dỗ đồng tiền.
Xã hội thời mở cửa có nhiều đảo lộn về chuẩn mực và các thang bậc giá
trị, thì xuất hiện những con người thích nghi nhanh chóng với lối sống mới cũng
là chuyện đương nhiên…Khôn ngoan, thức thời, tìm và tạo cơ hội làm giàu cho
mình không phải hoàn toàn là việc xấu, không hoàn toàn là người xấu - nếu như
đó không phải là lối sống có tác động tiêu cực đến cộng đồng. Một ông chủ tịch
huyện mới lên nắm địa vị, có chức quyền trong tay đã tự vẽ ra cho mình viễn
cảnh trong một buổi tiệc khao chức vụ :
Có gì nhƣ vẻ thơ ngây
Khi anh vẽ những ƣớc mơ xa vời
Ai ai mặt cũng ngời ngời
Hết lòng kính phục hết lời cậy trông
Nhưng họ đâu biết rằng, sông có khúc, người có lúc, cuộc sống cũng như
dòng sông không bao giờ chảy thẳng, cạm bẫy danh vọng luôn dăng mắc mọi
lúc, mọi nơi:
Đây là một khúc con sông
Rồi sau khúc đục khúc trong thế nào.
(Tiệc đêm)
Cơ chế thị trường là luồng sinh khí mới nhưng nó cũng mang theo
không ít độc hại, có thể phá hủy nhân cách con người, biến con người thành nô
lệ của dục vọng. Hình ảnh một ông giám đốc đang trượt dần xuống dốc của lối
sống tha hóa, lúc nào cũng có nhân tình đi theo – thật trớ trêu:
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
64
Đứa thì làm giám đốc ngành
Đi đâu cũng có nhân tình đi theo
(Bạn chơi từ thuở quàng khăn đỏ)
Nhưng có lẽ đối với Trần Nhuận Minh, điều mà nhà thơ quan tâm và đau
đáu hơn cả không phải chỉ là sự thay đổi lối sống buông thả của người trí thức
mà hơn hết là sự thay đổi nhân cách của họ trước sự tác động của môi trường
sống mới. Lối sống thực dụng hiện đại phát triển, những khoảng tối, góc khuất
trong tâm hồn người trí thức có cơ hội lộ diện. Hình ảnh một người bạn xưa
thành đạt, nhưng từng bước đã trở thành lố bịch, đáng trách: “Từng làm chủ tịch
huyện/Từng làm giám đốc ngành” thế mà: “Về già chơi chống bỏi/Tom chát đủ
tam khoanh” (Thăm bạn); hình ảnh Bác Vương Liên – một thời từng là anh bộ
đội cụ Hồ, vào sinh ra tử nơi chiến trường máu lửa; đã từng sống một cuộc sống
cơ cực, nhưng nay khi đã trở lên giầu có thì lại sa ngã, sa đọa:
Nghe đâu bác bây giờ
Đóng tiền vào bao tải
Thuê những hai hầu gái
Giặt quần và đấm lƣng
(Gửi bác Vương Liên)
Cái khúc sông cuộc đời của bác Vương Liên phất lên về hậu vận, nhưng
khúc sông lòng thì lại bắt đầu vẩn đục. Trong thời buổi kinh tế thị trường, mọi
bậc thang giá trị đã thay đổi, bác Vương Liên đã có một cách suy nghĩ khác để
biện minh cho lối sống thực dụng:
Trƣớc cần lí lịch tốt
Giờ cần có lắm tiền
“Phải chăng bác nói đúng” - khi đồng tiền đã từng làm mưa, làm gió trong
Truyện Kiều, thì nay nó lại trở về vị trí thống soái cho mọi hành động tiêu cực
của con người trong thời hiện đại. Tác giả xót xa viết câu thơ đó.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
65
Hình ảnh Tú Lão – một cán bộ lãnh đạo, một Đảng viên, vậy mà trước cơ
chế thị trường đã không xác định được hướng đi, đó là một tấm gương xấu cho
thế hệ sau, khi lão:
Lão bảo Lão vừa xin ra khỏi Đảng
Kệ xác sự đời những biến thiên
Hằng ngày uống rƣợu và cƣời khẩy
Lão chỉ quan tâm mỗi chuyện tiền
(Tú Lão)
Lão thờ ơ với sự đời, dửng dưng trước dư luận xã hội, lãnh đạm với vợ
con, sòng phẳng trong chuyện tình cảm với bồ nhí để hưởng lạc dục vọng mới:
Lão bảo cƣới nhí về làm thiếp
Tính Lão chẳng ƣa việc lòng thòng
Thuê hẳn hai hàng bình bịch
Vừa đi vừa bắn pháo bông
(Tú Lão)
Mặt trái của nền kinh tế thị trường và tác động mạnh mẽ của nó đến đời
sống xã hội ngày càng góp phần đẩy xã hội tới phân cực gay gắt giữa các mặt
đối lập, giữa nhân cách và phi nhân cách, đạo đức và phi đạo đức…, và cũng
đẩy xa hơn rất nhiều khoảng cách giữa người giầu và người nghèo, giữa kẻ có
chức quyền với người lao động:
Lúc họp trung ƣơng họp tỉnh
Hỏi thầy tìm thuốc chán rồi
Chả làm sao mà gầy đƣợc
Em nhƣ xấu quá chị ơi
Nhiều khi những hành động của họ đã tạo lên hình ảnh mặt trái của tấm
huân chương:
Chỉ sợ nhà em bồ bịch
Nào ai biết đƣợc thế nào
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
66
Chị ơi đừng tin các lão
À thôi…em thử ra sao…
(Nghe trộm hai bà trò chuyện)
Những lo lắng đầy trách nhiệm trước sự rạn nứt những giá trị văn hóa,
đạo đức tốt đẹp của dân tộc, những xót xa trắc ẩn trước những cảnh đời éo le
ngang trái, khiến Trần Nhuận Minh đặc biệt quan tâm đến những người trí thức
bị tha hóa bởi hoàn cảnh. Người cháu đi nghiên cứu sinh tại Liên Xô, thay vì
đèn sách, dùi mài kinh sử thì anh ta lại đánh mất lương tâm, đã tự thiêu rụi
tương lai sáng lạn của mình để đi vào con đường trộm cướp xứ người:
Cháu đã lƣu vong làm tƣớng cƣớp
Đoạt của, đánh ngƣời chẳng ghê tay
Cháu là nỗi kinh hoàng trên các sân bay…
(Chú sang Liên Xô có gặp cháu)
Đọc thơ Trần Nhuận Minh, người đọc không thể không khắc khoải suy
nghĩ, lo âu cho những con người cá nhân khi họ đang trượt dài trên con đường
kiếm tìm đồng tiền để làm giàu nhanh nhất, kể cả những việc làm ghê tởm: giết
người, cướp của. Không ai có thể phủ nhận những tác động tích cực của cơ chế
thị trường vì đã giúp thay đổi bộ mặt kinh tế, nâng cao chất lượng cuộc sống của
số đông con người. Nhưng cơ chế thị trường cũng có mặt trái của nó. Trong cơ
chế ấy, con người dễ quen với lối sống hưởng thụ, với quan hệ mua bán lạnh
lùng mà nếu không đủ bản lĩnh để chế ngự dục vọng thấp hèn thì con người dễ
tha hóa, và sẽ đánh mất chính mình.
Khắc họa hình tượng người trí thức trong đời thường, Trần Nhuận Minh
chủ yếu đi vào phê phán những người trí thức bị tha hóa, biến chất bởi cơ chế
thị
trường. Ông đã “không ngại né tránh một sự thật nào, cho dù sự thật đó có đau
đớn kinh hoàng đến đâu”. Thái độ và phương thức chiếm lĩnh hiện thực của
Trần Nhuận Minh luôn đề cao sự thật, nhà thơ dũng cảm “áp tải” nó tới bến bờ
của chân lí. Giữa đời sống kinh tế thị trường điên đảo với những tệ nạn và tham
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
67
vọng, những vần thơ của Trần Nhuận Minh như một hồi chuông cảnh tỉnh mọi
người hãy dừng lại giữa dòng đời hối hả để nhìn lại chính mình và lên tiếng
trước thực trạng xã hội đang làm suy đồi về đạo đức, và băng hoại nhân cách
con người.
2.2. Hình tƣợng ngƣời lính trong thời chiến và thời bình
2.2.1. Người lính trong chiến tranh lấp lánh vẻ đẹp anh hùng
Trong một thời gian dài, cuộc đấu tranh trường kì vĩ đại của dân tộc ta đã
trở thành mối quan tâm hầu hết của các văn nghệ sĩ. Đây là lẽ tự nhiên, bởi
không có một nghệ sĩ chân chính nào có thể đứng ngoài những sự kiện gắn liền
với vận mệnh của tổ quốc. Nói như nhà nghiên cứu văn học nổi tiếng người Nga
Biêlinski: “Nhà thơ trƣớc hết là con ngƣời, sau đấy là công dân của đất nƣớc
mình, là con đẻ của thời đại mình. Tinh thần của nhân dân và của thời đại tác
động vào nhà văn không thể ít hơn ngƣời khác” (Báo Văn nghệ ngày
25/3/1969).
Thuộc thế hệ những nhà thơ trưởng thành trong trong cuộc kháng chiến
chống Mĩ, sống trong bầu không khí hào hùng của những năm tháng cả dân tộc
hành quan ra trận, nên khi viết về người lính trong chiến tranh, giọng thơ Trần
Nhuận Minh mang âm hưởng ngợi ca, đậm chất sử thi của thời đại. Cảm hứng
trong các tác phẩm của ông bắt nguồn từ sự tự hào và ngợi ca sức mạnh tinh
thần của người lính.
Người lính trong thơ Trần Nhuận Minh vốn xuất thân nơi gốc rạ, bờ tre,
con người hiền hậu, chất phác như củ khoai, bông lúa. Truyền thống bất khuất,
anh hùng đã nặn sâu vào từng đường gân, từng mạch huyết quản của biết bao
thế hệ. Họ lên đường ra trận trong “những năm xao xác bờ tre từng hồi trống
giục”. Một hình ảnh rất đẹp và cảm động:
Chi chít những dấu chân trai làng ra trận
Dấu chân con in lên dấu chân cha.
(Cổng làng)
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
68
Những dấu chân của nhiều thế hệ là một cuộc tiếp sức vĩ đại trong cuộc
kháng chiến trường kì của dân tộc, thắp lên ngọn lửa truyền thống của lòng yêu
nước bền bỉ, cháy mãi và tỏa sáng cho đến khi quê hương sạch bóng quân thù.
Những người lính trong thơ Trần Nhuận Minh là những con người say
mê lí tưởng, dám sống và chiến đấu theo lí tưởng mà mình đã lựa chọn, dám
hiến dâng tất cả đời mình cho Tổ quốc, để tên tuổi của họ tấu lên thành giai
điệu
“có một bài ca không bao giờ quên”:
Bạn thấy chăng
Hàng triệu triệu ngƣời
Lần lƣợt lao vào lửa đạn
Cho Tổ Quốc sáng bừng tên tuổi
(Bản Xô nát hoang dã)
Chiến tranh đã gieo rắc bao đau thương cho quê hương, xứ sở: “những
làng xóm thân yêu tím bầm trong vết đạn”. Đất nước đang phải quằn quại, chảy
máu dưới bom đạn kẻ thù. Vì Tổ quốc thân yêu, vì khát vọng hòa bình, người
lính đã xả thân, xông pha nơi hòn tên mũi đạn, lập lên những chiến công vang
dội:
Mảnh máy bay rơi trắng đƣờng Cò Tuất
Tân Hiệp, Giồng Riềng, xác giặc ngổn ngang phơi…
Và lời tuyên thề của người lính sang sảng như tiếng vàng, tiếng thép, như
đinh đóng cột, như rựa chém đá được đáp lại bằng những kì tích phi thường
mang tính sử thi:
Đất nƣớc này quyết không dung giặc Mĩ
Hàng loạt đồn nát vụn dƣới chân anh.
(Gửi Rạch Giá)
Thế nhưng “đánh cho Mĩ cút , đánh cho Ngụy nhào” chưa được bao lâu,
vết thương chiến tranh chưa kịp hàn gắn, chiến tranh biên giới lại nổ ra. Những
người lính chiến trận năm nào, nay lại gánh vác sứ mệnh cao cả, chuẩn bị lao