Luận văn: PHƯƠNG THỨC SO SÁNH TRONG CA TỪ CỦA TRỊNH CÔNG SƠN
8,452
97
145
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
81
đều là những sự vật hiện tƣợng trừu tƣợng chiếm một tỉ lệ khá cao. Đây cũng
là một trong những lí do làm nên sự “khó hiểu” của ca từ Trịnh Công Sơn.
d. A thuộc con ngƣời - B thuộc con ngƣời
Đây là tƣơng quan ngữ nghĩa giữa yếu tố đƣợc so sánh và yếu tố so
sánh đều là những nhân vật trữ tình; thế giới nội tâm, tinh thần; những hành
động, phẩm chất và bộ phận của cơ thể của con ngƣời
- Tôi như trẻ nhỏ tìm nơi nƣơng tựa
Mà sao vẫn cứ lạc loài (Tự tình khúc)
- Đừng tuyệt vọng em ơi đừng tuyệt vọng
Em là tôi và tôi cũng là em (Tôi ơi đừng tuyệt vọng)
- Có chén rượu chờ trong quán đêm đêm
Có những bạn bè xanhh như ngƣời bệnh
Có tiếng cười và tiếng khóc mênh mông (Bay đi thầm lặng)
Tƣơng quan ngữ nghĩa giữa yếu tố đƣợc so sánh và yếu tố so sánh đều
thuộc trƣờng nghĩa con ngƣời đƣợc đƣợc sử dụng 37/398 lƣợt, chiếm tỉ lệ
9,3%. Trong đó, thƣờng gặp là tƣơng quan giữa yếu tố đƣợc so sánh và yếu tố
so sánh đều là những nhân vật trữ tình.
Tần số xuất hiện của các tƣơng quan ngữ nghĩa giữa yếu tố đƣợc so
sánh và yếu tố so sánh đƣợc trình bày trong bảng sau (Bảng 2.8)
STT
Mối tƣơng quan
Số lƣợt
Tỉ lệ %
1
A thuộc con ngƣời – B ngoài con ngƣời
209
52,5
2
A ngoài con ngƣời – B ngoài con ngƣời
113
28,4
3
A ngoài con ngƣời – B thuộc con ngƣời
39
9,8
4
A thuộc con ngƣời – B ngoài con ngƣời
37
9,3
Tổng số
398
100
BẢNG 2.8
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
82
Một số nhận xét:
Trịnh Công Sơn thƣờng đem những gì thuộc con ngƣời (các nhân vật
trữ tình; thế giới nội tâm, tinh thần; các bộ phận cơ thể; hành động, phẩm
chất) so sánh với những gì ngoài con ngƣời (thế giới tự nhiên, các sự vật hiện
tƣợng cụ thể hoặc trừu tƣợng). Với cách so sánh này, Trịnh Công Sơn đã chú
ý đặc biệt tới con ngƣời với sự phức tạp của tâm trạng, nỗi niềm, đông thời
mang đến những liên tƣởng, những khám phá và cảm nhận mới mẻ và thú vị
về con ngƣời, khiến cho những ca khúc của ông giống nhƣ những câu chuyện
hấp dẫn về con ngƣời, về những cuộc đời và thân phận. Đó phần lớn là những
chuyện buồn. Đây cũng là lí do tại sao khi lắng nghe ca khúc của Trịnh Công
Sơn, mỗi chúng ta nhƣ tìm thấy chính mình trong đó.
TIỂU KẾT
Trong qua trình sáng tạo ngôn từ nghệ thuật, so sánh có thể đƣợc coi là
phƣơng thức biểu cảm đặc biệt. Phƣơng thức này xuất hiện trong ca từ Trịnh
Công Sơn với nhiều kiểu loại đa dạng, góp phần thể hiện cá tính sáng tạo
riêng của nhạc sĩ về mặt hình thái cấu trúc cũng nhƣ về mặt ngữ nghĩa.
Về mặt hình thái cấu trúc, ta gặp 13 kiểu cấu trúc so sánh, trong đó kiểu
cấu trúc A + tnss + B chiếm số lƣợng nhiều nhất. Sử dụng cấu trúc thiếu cơ sở
so sánh này, Trịnh Công Sơn đã dành cho ngƣời nghe một sự tự do liên tƣởng
để tìm ra những nét giống nhau giữa yếu tố đƣợc so sánh và yếu tố so sánh, từ
đó phát hiện ra đặc điểm của đối tƣợng đƣợc so sánh theo chiều hƣớng liên
tƣởng của mình.
Với 13 kiểu cấu trúc, Trịnh Công Sơn đã tạo ra những biến thể rất độc
đáo bên cạnh những kiểu cấu trúc cơ bản, thể hiện phong cách riêng của ông
trong việc sử dụng ngôn từ để thể hiện phƣơng thức so sánh trong ca từ.
Trịnh Công Sơn sử dụng 8 từ ngữ biểu thị quan hệ so sánh, trong đó
các từ ngữ sử dụng trong kiểu so sánh tƣơng tự (như, tựa, tựa như, như là,
cũng như) xuất hiện với tần số cao nhất, tiếp theo là các từ ngữ sử dụng trong
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
83
kểu so sánh ngang bằng (là, bằng). Tần số xuất hiện của từ ngữ so sánh trong
kiểu so sánh dị biệt hơn chiếm một số lƣợng rất nhỏ.
Yếu tố đƣợc so sánh và yếu tố so sánh đƣợc Trịnh Công Sơn tạo lập
trong cấu trúc so sánh thƣờng là kết cấu danh ngữ và cụm C - V, ít dùng động
ngữ và tính ngữ; từ loại danh từ đƣợc tác giả dùng nhiều hơn tính từ và động
từ.
Về mặt ngữ nghĩa, ở yếu tố đƣợc so sánh và yếu tố so sánh, Trịnh Công
Sơn sử dụng hai trƣờng nghĩa đối lập: thuộc con ngƣời và ngoài con ngƣời.
Trong đó, yếu tố đƣợc so sánh thƣờng thuộc trƣờng nghĩa thuộc con ngƣời,
yếu tố so sánh thƣờng thuộc trƣờng nghĩa ngoài con ngƣời.
Trong mối tƣơng quan ngữ nghĩa giữa yếu tố đƣợc so sánh và yếu tố so
sánh, mối tƣơng quan giữa A thuộc con ngƣời và B ngoài con ngƣời chiếm tỉ
lệ cao nhất, tiếp đó là A ngoài con ngƣời - B ngoài con ngƣời, A ngoài con
ngƣời - B thuộc con ngƣời, A thuộc con ngƣời - B thuộc con ngƣời.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
84
CHƢƠNG 3
PHƢƠNG THỨC SO SÁNH
VỚI HÌNH TƢỢNG NGHỆ THUẬT
TRONG CA KHÚC TRỊNH CÔNG SƠN
3.1. PHƢƠNG THỨC SO SÁNH VỚI HÌNH TƢỢNG EM - NGUỜI TÌNH
... Từng người tình bỏ ta đi
Như những dòng sông nhỏ
Ôi những dòng sông nhỏ
Lời hẹn thề là những cơn mưa (Tình xa)
Đã có không ít những dòng sông nhỏ đi qua cuộc đời Trịnh Công Sơn
và ở lại trong những ca khúc của ông. Chính những dòng sông nhỏ - những
ngƣời tình ấy đã cho ông cảm nhận một cách sâu sắc những mầu nhiệm của
cuộc sống và cũng là nguồn cảm hứng bất tận để ông viết lên những bản tình
ca còn mãi với thời gian.
Trong những ca khúc của Trịnh Công Sơn, chúng ta thƣờng bắt gặp
hình ảnh của những ngƣời phụ nữ. Đó có thể là những ngƣời cụ thể, có tên
tuổi nhƣ Diễm (Diễm xƣa), Nguyệt (Nguyệt ca) hay Quỳnh Hƣơng (Quỳnh
hƣơng)..., và đó cũng có thể là em - một ngƣời con gái nào đó, một ngƣời tình
trong sự mơ mộng... Tất cả đều đƣợc Trịnh Công Sơn nâng niu, trân trọng
trong những ca khúc của mình.
Bức chân dung em đƣợc Trịnh Công Sơn khắc hoạ không phải bằng những
màu sắc, đƣờng nét của hội hoạ mà bằng hàng loạt các câu trúc so sánh:
Tóc em:
- Ôi tóc em dài đêm thần thoại (Gọi tên bốn mùa)
- Tóc em như trời xưa
Đã qua đi ngàn năm (Ru em từng ngón xuân nồng)
Hàng mi em:
Ngủ đi em mi cong cỏ mượt (Em hãy ngủ đi)
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
85
Mắt em:
- Mưa có buồn bằng đôi mắt em (Em hãy ngủ đi)
- Tôi nhặt gió trời mời em giữ lấy
Để mắt em cười tựa lá bay
(Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui)
Màu mắt em:
Màu nắng hay là màu mắt em (Nắng thuỷ tinh)
Giọt nƣớc mắt em:
Có khi mưa ngoài trời
Là giọt nước mắt em
Đã nương theo vào đời
Làm từng nỗi ưu phiền (Ru đời đi nhé)
Môi em:
- Ngoài phố mùa đông
Đôi môi em là đốm lửa hồng (Ru đời đi nhé)
- Nắng có hồng bằng đôi môi em (Nhƣ cánh vạc bay)
- Môi em là đốm lửa
Cuộc đời đâu biết thế (Ru tình)
- Ngủ đi em đôi môi lửa cháy (Em hãy ngủ đi)
Nụ cƣời em:
Nụ cười em như tia nắng trong không gian xanh tươi
(Em đến cùng mùa xuân)
Vai em:
- Bờ vai như giấy mới
Sợ nghiêng hết tình tôi (Thƣơng một ngƣời)
- Ngủ đi em đôi vai lụa mát (Em hãy ngủ đi)
- Vai em gầy guộc nhỏ
Như cánh vạc về chốn xa xôi (Nhƣ cánh vạc bay)
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
86
Tay em:
Ngủ đi em tay xanh ngà ngọc (Em hãy ngủ đi)
Da em:
Ngủ đi em da thơm quả ngọt (Em hãy ngủ đi)
Thân hình em:
Một ngày kia có em buồn buồn
Thân mong manh như lau sậy hiền (Níu tay nghìn trùng)
Bức chân dung của em đƣợc Trịnh Công Sơn vẽ lên bằng vẻ đẹp cao
quý của thiên nhiên. Em nhƣ hoà tan vào nắng gió, vào cỏ cây hoa lá. Trong
những nét khắc hoạ kể trên, Trịnh Công Sơn tập trung miêu tả nhiều hơn vào
môi em và vai em.
Đôi môi em thƣờng đƣợc Trịnh Công Sơn so sánh với lửa, bởi môi em
cũng có màu đỏ của lửa và cũng có sự nóng bỏng của lửa - sự nóng bỏng
đƣợc cảm nhận bằng tâm hồn. Giữa cái lạnh lẽo và cô đơn của mùa đông
ngoài phố, của cuộc đời, đôi môi em là đốm lửa - là hơi ấm, là ánh sáng, là
niềm vui sống, là khát vọng hạnh phúc:
- Ngoài phố mùa đông
Đôi môi em là đốm lửa hồng (Ru đời đi nhé)
- Môi em là đốm lửa
Cuộc đời đâu biết thế (Ru tình)
Ngoài đôi môi lửa cháy, em trong những ca khúc của Trịnh Công Sơn
thƣờng có đôi vai gầy:
Vai em gầy guộc nhỏ
Như cánh vạc về chốn xa xôi (Nhƣ cánh vạc bay)
Vai em đã đƣợc Trịnh Công Sơn so sánh với hình ảnh cánh vạc về chốn
xa xôi, vừa nổi bật nét gầy guộc, bé nhỏ của đôi vai em, vừa gợi lên một điều
gì đó nhƣ xót xa, tội nghiệp của kiếp hồng nhan giữa cuộc đời.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
87
Không chỉ miêu tả hình dáng gầy guộc, bé nhỏ của đôi vai em, Trịnh
Công Sơn còn dành những hình ảnh so sánh để làm nổi bật những thuộc tính
của đôi vai ấy - một đôi vai mát nhƣ lụa (Ngủ đi em đôi vai lụa mát) và trong
trắng, tinh khôi nhƣ trang giấy mới (Bờ vai như giấy mới).
Kế thừa truyền thống của văn chƣơng bác học mang tính công thức và
ƣớc lệ, Trịnh Công Sơn cũng lấy thiên nhiên làm chuẩn mực cho vẻ đẹp của
ngƣời phụ nữ nhƣ: da thơm quả ngọt, mi cong cỏ mượt... Nhƣng bên cạnh đó,
trong ca từ của ông có những cách nói độc đáo đáng chú ý. Trong nhiều ca
khúc của Trịnh Công Sơn, ngƣời phụ nữ đã trở thành chuẩn mực của cái đẹp,
để thiên nhiên lấy làm cái so sánh:
Nắng có hồng bằng đôi môi em
Mưa có buồn bằng đôi mắt em (Nhƣ cánh vạc bay)
Hay: Gió sẽ mừng vì tóc em bay
Cho mây hờn ngủ quên trên vai (Nhƣ cánh vạc bay)
Qua những hình ảnh so sánh độc đáo mới lạ, em đã hiện lên trong
những ca khúc của Trịnh Công Sơn thật đẹp - một vẻ đẹp mong manh, thanh
thoát, hƣ ảo, rất gần mà cũng rất xa. Vẻ đẹp ấy đã khiến cho biết bao chàng
trai si tình (đƣợc gọi chung là tôi) xin làm đá cuội và lăn theo gót hài.
Trong nhạc Trịnh Công Sơn, em luôn đƣợc tôn vinh bằng những hình
ảnh so sánh đẹp đẽ. Em là hoa vàng rực rỡ (Hoa vàng mấy độ), là suối kia rất
ngọt (Hoa xuân ca), là cây non mới đến (Rừng xanh xanh mãi), là một thoáng
hương bay bên trời phố hạ (Hoa vàng mấy độ), là phấn thơm cho rừng chút
hương, là lời hát ca cho trần gian (Cho đời chút ơn), là chim trắng giữa trống
đồng bước ra, là hoa lá giữa thiên nhiên hiền hoà (Em đến từ nghìn xƣa)...
Với Trịnh Công Sơn, em có một ý nghĩa quan trọng trong nhạc và trong
đời. Em đã cho tôi bầu trời, cho tôi yêu thêm loài người, dạy tôi biết xa gần...
nhƣng em không ở lại cùng tôi đến trọn cuộc đời:
Như là cơn gió em còn cứ mãi bay đi (Hoa vàng mấy độ)
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
88
Trong những tình khúc của Trịnh Công Sơn, “chữ em không đi sóng
đôi một cặp ngọt ngào với chữ anh... chỉ em với tôi, em với ta, nhƣ thử hai
ngƣời yêu là hai ngƣời ở trọ gần nhau” [46, tr.311]. Phải chăng vì là hai
ngƣời ở trọ gần nhau nên tôi luôn là ngƣời ở lại còn em luôn là ngƣời ra đi.
Với tôi, em là ngọn gió quạnh hiu, là chút mây phù du, là sƣơng khuya rụng
mát trong bình minh…, là những gì mong manh, dễ tan biến và thoáng qua
trong đời, để một ngày nào đó, tôi đã phải thốt lên:
Em cứ bay trong đời dịu dàng như cơn gió
Em cứ bay nhưng đừng bỏ lại tôi một mình (Hoa xuân ca)
Em trong ca khúc của Trịnh Công Sơn là hình tƣợng nghệ thuật về
những thiếu nữ buồn, xanh xao, với vóc dáng mảnh mai, mong manh, đôi vai
gầy, tóc xoã bay ngang trời... mờ mờ ảo ảo, nhƣ một bức tranh phi thực.
Những ngƣời phụ nữ ấy đã đi qua cuộc đời Trịnh Công Sơn, mang đến cho
ông thật nhiều hạnh phúc nhƣng cũng để lại không ít niềm đau. Nhƣng cho dù
đƣợc hƣởng hạnh phúc hay phải gánh chịu khổ đau, Trịnh Công Sơn vẫn luôn
nâng niu, trân trọng hết thảy những ngƣời phụ nữ mình từng quen biết trong
đời.
Để xây dựng hình tƣợng nghệ thuật em, nhạc sĩ đã sử dụng phƣơng
thức so sánh với những yếu tố đƣợc so sánh (A) và những yếu tố so sánh (B)
đƣợc trình bày trong bảng sau (Bảng 3.1):
STT
A - (phƣơng diện so
sánh)
tnss
B
1
em
mây hoang đƣờng sớm chiều qua
2
em
suối kia rất ngọt
3
em
cây non mới đến
4
em
là
phấn thơm cho rừng chút hƣơng
5
em
là
lời hát ca cho trần gian
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
89
6
em
nhƣ
ngọn gió quạnh hiu
7
em
là
một chút mây phù du đã thoáng qua
đời ta
8
em
là
sƣơng rụng mát trong bình minh
9
em
nhƣ
chim trắng giữa trống đồng bƣớc ra
10
em
nhƣ
hoa lá giữa thiên nhiên hiền hoà
11
em ra đi
nhƣ
thoáng gió thầm
12
em còn cứ mãi bay đi
nhƣ là
cơn gió
13
em đến bên đời
hoa vàng một đóa
một thoáng hƣơng bay bên trời phố hạ
14
em cứ bay trong đời -
dịu dàng
nhƣ
cơn gió
15
em - mƣớt xanh
nhƣ
ngọc
16
tên em
là
vết thƣơng khô
17
tóc em
nhƣ
trời xƣa đã qua đi ngàn năm
18
môi em
là
đốm lửa
19
đôi môi em
là
đốm lửa hồng
20
nụ cƣời em
nhƣ
tia nắng trong không gian xanh tƣơi
21
vai em-gầy guộc nhỏ
nhƣ
cánh vạc về chốn xa xôi
22
giọng cƣời em-vút cao
hơn
bình minh
23
mắt em cƣời
tựa
lá bay
24
đôi môi
lửa cháy
25
đôi vai
lụa mát
26
bờ vai
nhƣ
giấy mới
27
mi - cong
cỏ mƣợt
28
tay - xanh
ngà ngọc
29
da - thơm
quả ngọt
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
90
30
thân - mong manh
nhƣ
lau sậy hiền
31
mƣa ngoài trời
là
giọt nƣớc mắt em
32
nắng - hồng
bằng
đôi môi em
33
mƣa - buồn
bằng
đôi mắt em
34
sen hồng một độ
em hồng một thủa xuân xanh
35
sen buồn một mình
em buồn đền trọn mối tình
BẢNG 3.1
(Ghi chú: Dấu ngoặc đơn (...) trong (phương diện so sánh) chỉ khả năng
"có" hoặc "không").
3.2. PHƢƠNG THỨC SO SÁNH VỚI HÌNH TƢỢNG TÔI - CHỦ THỂ
TRỮ TÌNH
Trịnh Công Sơn là một nhạc sĩ thấm nhuần nền văn hoá lãng mạn Pháp
từ thủa nhỏ. Vì vậy cái tôi, cái bản ngã của ông đƣợc khẳng định và bộc lộ rõ
nét trong nhiều ca khúc.
Trong nhiều ca khúc của Trịnh Công Sơn, tôi (ta, mình) có thể là sự
hiện thân của chính tác giả để tự sự, nói lên những suy tƣ, trăn trở và bộc lộ
những tâm trạng, cảm xúc của mình, ví dụ:
Tôi như là người ngồi trong đêm dài
Nhìn tôi đang quá ngậm ngùi (Tự tình khúc)
Hay: Ta mang cho em một chút buồn
Vì ta như sóng lênh đênh (Quỳnh hƣơng)
Tôi (ta, mình) cũng có thể đại diện cho một thế hệ, một lớp ngƣời của
xã hội trong một hoàn cảnh nhất định, với những số phận và tâm trạng khác
nhau. Ví dụ:
Tôi có người yêu chết trận Chu Prong
Tôi có người yêu bỏ xác trôi sông (Tình ca của ngƣời mất trí)