Luận án Tiến sĩ: Đánh giá hiệu quả giải pháp can thiệp bằng truyền thông giáo dục dinh dưỡng và bổ sung viên sắt trên phụ nữ độ tuổi 20 đến 35 tuổi người dân tộc Tày tại một số xã huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên

69 Hình 3.2. Tình trạng thiếu máu thiếu sắt của đối tượng nghiên cứu Tình trạng thiếu máu ở phụ nữ người dân tộc Tày có liên quan có ý nghĩa thống kê với tình trạng dự trữ sắt trong cơ thể (p<0,0001,χ 2 test) . Những đối tượng nghiên cứu có thiếu máu nguyên nhân do thiếu sắt chiếm 45,6% và ở những đối tượng không có thiếu máu thì tình trạng dự trữ sắt thấp cũng chiếm một tỷ lệ cao 54,4%. Bảng 3.7. Tình trạng thiếu máu ở những đối tượng nghiên cứu thiếu năng lượng trường diễn Thiếu máu CED Thiếu máu Không thiếu máu p, χ 2 test n % n % Thiếu năng lượng trường diễn (n=96) 32 33,3 64 66,7 p>0,05 Không thiếu năng lượng trường diễn (n=489) 117 23,9 372 76,1 Tổng 149 25,5 436 74,5 Tỷ lệ thiếu máu ở những phụ nữ người dân tộc Tày có thiếu năng lượng trường diễn chiếm 33,3% cao hơn ở những đối tượng không thiếu năng lượng trường diễn (23,9%). Tuy nhiên sự khác biệt giữa hai nhóm không có ý nghĩa thống kê với p > 0,05.

70 Bảng 3.8. Phân loại mức độ thiếu máu ở những đối tượng nghiên cứu thiếu năng lượng trường diễn Thiếu máu CED Thiếu máu mức độ nhẹ (100≤ Hb < 120g/l) Thiếu máu mức độ trung bình (70 ≤ Hb <100g/l) Tổng n % n % n % Thiếu năng lượng trường diễn (n=96) 26 27,1 6 6,2 32 33,3 Không thiếu năng lượng trường diễn (n=489) 101 20,7 16 3,2 117 23,9 Mức độ thiếu máu nhẹ, trung bình ở phụ nữ người dân tộc Tày có thiếu năng lượng trường diễn lần lượt là 27,1% và 6,2% cao hơn ở những đối tượng không thiếu năng lượng trường diễn (20,7% và 3,2%). 3.2. Xác định giải pháp truyền thông giáo dục và bổ sung viên sắt phù hợp nhất cho phụ nữ trong độ tuổi 20 – 35 người dân tộc Tày 3.2.1. Kiến thức – thực hành, khẩu phần thực tế của đối tượng trên địa bàn nghiên cứu về thiếu máu và tiếp cận các nguồn thông tin Bảng 3.9. Kiến thức về thiếu máu dinh dưỡng của đối tượng nghiên cứu Biến số n % Biểu hiện của bệnh thiếu máu dinh dưỡng Hoa mắt, chóng mặt 88 91,7 Mệt mỏi 41 42,7 Kém tập trung 8 8,3 Da xanh, niêm mạc nhợt 29 30,2 Không biết 4 4,2 Nguyên nhân của thiếu máu dinh Thiếu sắt trong khẩu phần 40 41,7 Nhiễm giun 11 11,5

71 dưỡng Thiếu vitamin và chất khoáng 39 40,6 Mắc các bệnh mạn tính 15 15,6 Không biết 30 31,3 Hậu quả của thiếu máu dinh dưỡng Giảm khả năng lao động 67 67,8 Giảm khả năng học tập 25 26,0 Sảy thai, đẻ non 10 10,4 Không biết 28 29,2 Đối tượng có nguy cơ cao thiếu máu dinh dưỡng Phụ nữ tuổi sinh đẻ 70 72,9 Phụ nữ có thai 62 64,6 Phụ nữ cho con bú 29 30,2 Trẻ em dưới 5 tuổi 27 28,1 Không biết 10 10,4 Trong các biểu hiện của thiếu máu, số phụ nữ biết dấu hiệu hoa mắt, chóng mặt chiếm tỷ lệ cao nhất (91,7%), tiếp đến là biểu hiện mệt mỏi chiếm 42,7% và thấp nhất là kém tập trung 8,3%. Nguyên nhân của thiếu máu được đối tượng nghiên cứu biết đến ít nhất là nhiễm giun và mắc các bệnh mạn tính 11,5% và 15,6%. Số phụ nữ không biết về các nguyên nhân gây thiếu máu chiếm một tỷ lệ khá cao 31,3%. Về hậu quả của thiếu máu, tỷ lệ phụ nữ biết hậu quả của thiếu máu có thể dẫn tới sảy thai đẻ non trong quá trình mang thai chiếm tỷ lệ thấp nhất 10,4% và số người không biết về các hậu quả của thiếu máu cũng chiếm một tỷ lệ tương đối cao (29,2%). Kiến thức của phụ nữ người dân tộc Tày về các đối tượng có nguy cơ cao thiếu máu dinh dưỡng như phụ nữ cho con bú và trẻ em dưới 5 tuổi chiếm tỷ lệ thấp nhất lần lượt là 30,2% và 28,1%; vẫn còn 10,4% số phụ nữ không biết về các đối tượng có nguy cơ cao trên.

72 Bảng 3.10. Kiến thức về những loại thực phẩm giàu sắt, thực phẩm tăng cường và ức chế hấp thu sắt của đối tượng nghiên cứu Biến số n % Những loại thực phẩm giàu sắt Thịt 64 66,7 Cá 48 50,0 Tim 13 13,5 Gan 24 25,0 Tiết 5 5,2 Rau, củ 40 41,7 Không biết 24 25,0 Những loại thực phẩm có tác dụng tăng cường hấp thu sắt Thịt 35 36,5 Cá 26 27,1 Trứng 18 18,8 Rau rền 14 14,6 Rau mùng tơi 6 6,3 Rau đay 8 8,3 Ổi 10 10,4 Bưởi 15 15,6 Không biết 50 52,1 Những loại thực phẩm làm giảm hấp thu sắt Chè 42 43,8 Cà phê 36 37,5 Sữa và các chế phẩm của sữa 1 1,0 Các loại đậu 0 0,0 Không biết 50 52,1

73 Số đối tượng nghiên cứu biết về các loại thực phẩm giàu sắt giúp phòng ngừa thiếu máu thiếu sắt chiếm tỷ lệ thấp nhất là tiết (5,2%), tiếp đến là tim và gan (13,5% và 25,0%), thịt cá được đối tượng biết đến nhiều nhất (66,7% và 50,0%) và vẫn còn 25,0% số phụ nữ không biết về các loại thực phẩm có chứa nhiều chất sắt kể trên. Tỷ lệ đối tượng nghiên cứu biết về những loại thực phẩm có tác dụng giúp tăng cường hấp thu sắt tương đối thấp như thịt chiếm 36,5%; cá 27,1%; rau mùng tơi chỉ chiếm 6,3%. Bên cạnh đó, số phụ nữ người dân tộc Tày không biết về những loại thực phẩm trên có tác dụng tăng cường hấp thu sắt chiếm tỷ lệ cao 52,1%. Về những loại thực phẩm có tác dụng ức chế hấp thu sắt, số đối tượng nghiên cứu biết sữa và các chế phẩm của sữa chiếm tỷ lệ rất thấp 1,0%, không có đối tượng nào biết các loại đậu làm giảm hấp thu sắt. Số đối tượng nghiên cứu không biết đến tất cả các loại thực phẩm trên ức chế hấp thu sắt chiếm tỷ lệ cao 52,1%. Bảng 3.11. Kiến thức về các biện pháp dự phòng thiếu máu dinh của đối tượng nghiên cứu Biện pháp dự phòng thiếu máu dinh dƣỡng n % Uống viên sắt 53 55,2 Vệ sinh cá nhân và vệ sinh ăn uống 6 6,3 Tẩy giun 7 7,3 Ăn nhiều rau, quả chín 48 50,0 Không biết 19 19,8 Số đối tượng biết vệ sinh cá nhân vệ sinh ăn uống và tẩy giun có thể phòng được thiếu máu chiếm tỷ lệ thấp nhất (6,3% và 7,3%). Tỷ lệ đối tượng nghiên cứu biết thiếu máu dinh dưỡng có thể dự phòng được bằng giải pháp uống bổ sung viên sắt là cao nhất 55,2%. và số phụ nữ không biết về các biện pháp dự phòng trên vẫn còn chiếm một tỷ lệ tương đối cao 19,8%.

74 Bảng 3.12. Thực hành các biện pháp dự phòng thiếu máu dinh dưỡng của đối tượng nghiên cứu Biến số n % Sử dụng phân tươi để trồng rau Có 18 18,8 Không 78 81,2 Thời điểm rửa tay Trước khi ăn 74 77,1 Sau khi ăn 18 18,8 Trước khi chế biến thức ăn 37 38,5 Sau khi chế biến thức ăn 13 13,5 Sau khi đi vệ sinh 83 86,5 Sau khi đi làm về 16 16,8 Rửa tay với xà phòng Có 84 87,5 Không 12 12,5 Tẩy giun định kì Có 57 59,4 Không 39 40,6 Thời điểm uống nước chè Ngay sau bữa ăn 12 12,5 Xa bữa ăn 3 3,1 Không uống 81 84,4 Hành vi thực hành phòng chống thiếu máu dinh dưỡng của phụ nữ tuổi sinh đẻ nơi đây khá tốt. Tuy nhiên, một số hành vi thực hành chưa được các đối tượng nghiên cứu làm tốt như dùng phân tươi trồng rau 18,8%; không rửa tay với xà phòng 12,5%; không tẩy giun định kì 40,6%; uống nước chè ngay sau bữa ăn 12,5%.

75 Bảng 3.13. Giá trị dinh dưỡng trung bình khẩu phần của đối tượng nghiên cứu ở nhóm can thiệp Biến số X ± SD Nhu cầu khuyến nghị Mức đáp ứng nhu cầu khuyến nghị (%) Năng lượng (kcal) 1653 ± 431 2300 71,7 Giá trị Protein của khẩu phần Protein tổng số (g) 70,8 ± 19,7 12 – 14% 88,0 Protein động vật (g) 37,7 ± 17,3 30 – 35% 133,7 Giá trị Lipid của khẩu phần Lipid tổng số (g) 38,6 ± 22,8 15 – 20% 75,5 Lipid thực vật (g) 10,2 ± 8,0 30% 66,7 Giá trị Glucid của khẩu phần Glucid (g) 256,7 ± 66,8 66% 67,6 Giá trị vitamin và chất khoáng của khẩu phần Sắt (mg) 11,3 ± 4,3 26,1 43,3 Vitamin C (mg) 95,6 ± 59,1 60 159,3 Kết quả về giá trị dinh dưỡng khẩu phần cho thấy năng lượng bình quân của khẩu phần đạt 1653 ± 431kcal/người/ngày đáp ứng được 71,7% nhu cầu khuyến nghị, trong đó: Protein đạt 70,8 ± 19,7g/người/ngày, đáp ứng được 88,0% nhu cầu khuyến nghị. Lipid tổng số đạt 38,6 ± 22,8g/người/ngày, đáp ứng được 75,5% nhu cầu khuyến nghị. Glucid đạt 256,7 ± 66,8g/người/ngày, đáp ứng được 67,6% nhu cầu khuyến nghị. Hàm lượng sắt trong khẩu phần thấp chỉ đạt 11,3 ± 4,3mg/người/ngày. Hàm lượng vitamin C đạt 95,6 ± 59,1mg/người/ngày. Đáp ứng nhu cầu khuyến nghị 60mg/người/ngày.

76 Bảng 3.14. Đặc điểm cân đối khẩu phần của đối tượng nghiên cứu ở nhóm can thiệp Đặc điểm cân đối Kết quả Nhu cầu khuyến nghị Tỷ lệ % năng lượng do: Protein 17,3 12 – 14% Lipid 20,5 15 – 20% Glucid 62,2 65 – 70% Tỷ lệ % P động vật / P tổng số 53,2 35% Tỷ lệ % L thực vật / L tổng số 26,4 30% Kết quả ở bảng 3.14 cho thấy năng lượng khẩu phần do Protein cung cấp vượt quá nhu cầu khuyến nghị (17,3%), năng lượng do Lipid cung cấp đạt so với nhu cầu khuyến nghị (20,5%) và năng lượng do Glucid cung cấp thấp hơn với nhu cầu khuyến nghị (62,2%). Tỷ lệ phần trăm năng lượng do Protein động vật/Protein tổng số vượt quá nhu cầu khuyến nghị 53,2%, trong khi đó tỷ lệ phần trăm năng lượng từ Lipid thực vật/Lipid tổng số thấp hơn nhu cầu khuyến nghị. Cơ cấu tỷ lệ giữa ba chất sinh năng lượng P: L: G = 17,3: 20,5: 62,2. Hình 3.3. Tỷ lệ đối tượng nghiên cứu đã được truyền thông về thiếu máu dinh dưỡng Phụ nữ người dân tộc Tày tham gia nghiên cứu chưa được truyền thông về thiếu máu dinh dưỡng chiếm tỷ lệ cao 62,5%.

77 Bảng 3.15. Đặc điểm nguồn truyền thông các thông tin về y tế đến đối tượng nghiên cứu Nguồn thông tin n % Tivi 21 21,9 Đài phát thanh 4 4,2 Sách 5 5,2 Báo chí 2 2,1 Tờ rơi, áp phích 2 2,1 Cán bộ y tế 86 89,6 Gia đình, bạn bè 1 1,0 Phần lớn đối tượng nghiên được nghe hoặc đi tìm hiểu thông tin về chăm sóc sức khoẻ và thiếu máu dinh dưỡng thông qua cán bộ y tế địa phương chiếm 89,6%. Ít có đối tượng nào tìm hiểu thông tin trên sách báo, ti vi còn truyền thanh địa phương thì không phải khu vực nào cũng tiếp cận được và nội dung chủ yếu để thông báo các hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội của xã. Các buổi họp của đoàn thể xóm chủ yếu chỉ để kỉ niệm những ngày lễ lớn hoặc họp về các hoạt động chung mà không kết hợp với những chủ đề chăm sóc dinh dưỡng và sức khoẻ cho phụ nữ. 3.2.2. Giải pháp can thiệp truyền thông giáo dục dinh dưỡng và bổ sung viên sắt/acid folic phù hợp cho đối tượng nghiên cứu 3.2.2.1. Phỏng vấn sâu trạm trưởng trạm y tế, thảo luận nhóm cùng các ban ngành đoàn thể địa phương và đối tượng nghiên cứu - Tại địa phương đã có những hoạt động, chính sách chung cho công tác chăm sóc sức khỏe cho người dân. Tuy nhiên, chính sách riêng cho công tác dự phòng thiếu máu cho phụ nữ tuổi sinh đẻ chưa được chú trọng. “Tuyên tuyền cho phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ về chế độ ăn uống, sinh hoạt, tuyên truyền về vệ sinh môi trường, tuyên truyền cho nhân dân khám kiểm tra định kỳ, nhất là đối tượng phụ nữ khi mang thai….”

78 PVS trạm trưởng trạm y tế xã Hợp Thành “Trong những năm gân đây trạm thực hiện các chương trình theo chương trình mục tiêu quốc gia về y tế, không có quỹ hỗ trợ từ các tổ chức khác hỗ trợ. Môi trường được hỗ trợ các bể chứa rác theo chương trình xây dựng nông thôn mới. Trạm y tế tham mưu với lãnh đạo địa phương, hàng năm kiện toàn ban chỉ đạo chăm sóc sức khỏe ban đầu cho nhân dân.” PVS trạm trưởng trạm y tế xã Hợp Thành “Hàng năm các ban ngành, cấp trên có chỉ đạo trong công tác phòng chống thiếu máu thiếu sắt cho phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ và cấp thuốc tẩy giun cho phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ (15 – 45 tuổi). Chỉ đạo các ngành phối hợp với Trạm y tế trong công tác tuyên truyền giáo dục sức khỏe, vệ sinh môi trường và các hoạt động phòng chống dịch bệnh trong đó có công tác phòng chống thiếu máu thiếu sắt.” PVS trạm trưởng trạm y tế xã Hợp Thành - Chế độ ăn uống, sinh hoạt của người dân trong đó có PNTSĐ còn tiềm ẩn nhiều yếu tố nguy cơ có thể dẫn tới tình trạng thiếu máu dinh dưỡng. “Tại địa phương các yếu tố nguy cơ như, chế độ ăn uống, sinh hoạt chưa phù hợp, ăn những thực phẩm có hàm lượng sắt ít (người dân ít khi ăn thịt bò vì giá thành đắt và phải ra chợ huyện cách 7km mới mua được), khi chế biến không đúng với quy trình để lượng sắt tiêu hao nhiều, yếu tố vệ sinh môi trường không đảm bảo, nguy cơ nhiễm các bệnh giun sán cao.” PVS trạm trưởng trạm y tế xã Hợp Thành - Nguồn cung cấp thực phẩm, những thói quen, phong tục tập quán của người dân tộc Tày liên quan đến thiếu máu ở phụ nữ trong độ tuổi 20 – 35. “Rau cỏ nhà trồng được. Trứng gà, vịt, cá thì nhà nuôi được, thỉnh thoảng ra chợ mua thịt lợn. Một tuần thì ăn 3 đến 4 bữa thịt lợn. Thịt bò thỉnh thoảng mới ăn (Khoảng 1 tháng ăn 1 lần vì giá đắt và phải đi ra chợ huyện cách nhà 9km mới mua được trong chợ xã không bán).”