Luận án Tiễn sĩ Âm nhạc học: Nghệ thuật hợp xướng trong sự phát triển nền âm nhạc Việt Nam

4,667
983
167
116
chọn những tác phẩm hợp xướng Việt Nam phù hợp với năng lực của mình, năng lực của
dàn hợp xướng và thẩm mỹ của công chúng sẽ đạt hiệu quả cao cho buổi biểu diễn. Đây là
công việc khó khăn, nhưng cần thiết, mặc dù nó có thể chưa đủ để tạo nên một cuộc giao
tiếp tiếp xúc với một chương trình biểu diễn hợp xướng thực sự.
Chuẩn bị biểu diễn
Ngày biểu diễn là ngày đặc biệt đòi hỏi người chỉ huy hợp xướng phải chuẩn bị nhiều
công việc, nhất là bảo đảm chất lượng âm thanh của khán phòng biểu diễn, cùng với sự thích
ứng của dàn hợp xướng. Nếu việc bố trí dàn hợp xướng không hợp lý sẽ dẫn đến hiệu quả
âm thanh không như mong muốn, mặc dù quá trình luyện tập đã tốt. Trên thực tế, trong một
vài chương trình biểu diễn hợp xướng tại Nhà hát Lớn Hà Nội, sự bố trí hợp xướng viên
đứng tách biệt hai bên sân khấu chỉ "đẹp đội hình" mà kém hiệu quả âm thanh cộng hưởng
của dàn hợp ớng. Theo cách sắp xếp đội hình biểu diễn kinh điển: phía bên trái là
Soprani đứng trước Tenori đứng sau, phía bên phải bè Alti đứng trước
Barytoni, Bassi đứng sau. Song, trên thế giới còn có nhiều cách sắp xếp khác. Ví dụ, Dàn
hợp ớng Đại học Tổng hợp Bang Frorida - Mỹ sang Nhạc viện Hà Nội biểu diễn năm
1999 đã phân từng bè thành các nhóm nhỏ (3 - 4 người), sắp xếp đứng đan xen, không thành
các khối riêng biệt từng để tạo hiệu ứng sự cộng hưởng của âm thanh đa chiều.
Việc biến hóa đội hình hợp ớng trong biểu diễn sân khấu hiện nay cũngnhững
nét mới như di chuyển đội nh kết hợp với vũ đạo để tăng thêm cảm giác sinh động.
Thường có hai cách kết hợp: Thứ nhất là dùng ngôn ngữ tạo hình của thân thể để đưa vào
các tình tiết diễn xuất mang tính kịch cho đội ngũ diễn viên dàn hợp xướng. Chẳng hạn như
trong Liên hoan hợp xướng Quốc tế J. Brahms tại Đức năm 2013, Dàn hợp xướng Sol Art
đã di chuyển đội hình, kết hợp với động tác hình thể đẹp, nhịp nhàng, giàu tiết tấu và thể
hiện tinh thần âm nhạc trên khuôn mặt, làm cho người xem cảm nhận sự phong phú, sinh
động. Thứ haihợp xướng viên và diễn viên biểu diễn vũ đạo đều xuất hiện trên sân khấu,
nhưng dàn hợp xướng đứng sau tạo "bức phông", chỉ chú ý vào việc hát. Chẳng hạn, trong
biểu diễn hợp xướng Truyện Kiều và hợp xướng Lục Vân Tiên của Vũ Đình Ân, phần lớn
sử dụng những điệu múa dân gian có tính tự sự, thể hiện tình tiết cụ thể trong các đoạn nhạc
116 chọn những tác phẩm hợp xướng Việt Nam phù hợp với năng lực của mình, năng lực của dàn hợp xướng và thẩm mỹ của công chúng sẽ đạt hiệu quả cao cho buổi biểu diễn. Đây là công việc khó khăn, nhưng cần thiết, mặc dù nó có thể chưa đủ để tạo nên một cuộc giao tiếp và tiếp xúc với một chương trình biểu diễn hợp xướng thực sự. Chuẩn bị biểu diễn Ngày biểu diễn là ngày đặc biệt đòi hỏi người chỉ huy hợp xướng phải chuẩn bị nhiều công việc, nhất là bảo đảm chất lượng âm thanh của khán phòng biểu diễn, cùng với sự thích ứng của dàn hợp xướng. Nếu việc bố trí dàn hợp xướng không hợp lý sẽ dẫn đến hiệu quả âm thanh không như mong muốn, mặc dù quá trình luyện tập đã tốt. Trên thực tế, trong một vài chương trình biểu diễn hợp xướng tại Nhà hát Lớn Hà Nội, sự bố trí hợp xướng viên đứng tách biệt hai bên sân khấu chỉ "đẹp đội hình" mà kém hiệu quả âm thanh cộng hưởng của dàn hợp xướng. Theo cách sắp xếp đội hình biểu diễn kinh điển: phía bên trái là bè Soprani đứng trước và bè Tenori đứng sau, phía bên phải là bè Alti đứng trước và bè Barytoni, Bassi đứng sau. Song, trên thế giới còn có nhiều cách sắp xếp khác. Ví dụ, Dàn hợp xướng Đại học Tổng hợp Bang Frorida - Mỹ sang Nhạc viện Hà Nội biểu diễn năm 1999 đã phân từng bè thành các nhóm nhỏ (3 - 4 người), sắp xếp đứng đan xen, không thành các khối riêng biệt từng bè để tạo hiệu ứng và sự cộng hưởng của âm thanh đa chiều. Việc biến hóa đội hình hợp xướng trong biểu diễn sân khấu hiện nay cũng có những nét mới như di chuyển đội hình kết hợp với vũ đạo để tăng thêm cảm giác sinh động. Thường có hai cách kết hợp: Thứ nhất là dùng ngôn ngữ tạo hình của thân thể để đưa vào các tình tiết diễn xuất mang tính kịch cho đội ngũ diễn viên dàn hợp xướng. Chẳng hạn như trong Liên hoan hợp xướng Quốc tế J. Brahms tại Đức năm 2013, Dàn hợp xướng Sol Art đã di chuyển đội hình, kết hợp với động tác hình thể đẹp, nhịp nhàng, giàu tiết tấu và thể hiện tinh thần âm nhạc trên khuôn mặt, làm cho người xem cảm nhận sự phong phú, sinh động. Thứ hai là hợp xướng viên và diễn viên biểu diễn vũ đạo đều xuất hiện trên sân khấu, nhưng dàn hợp xướng đứng sau tạo "bức phông", chỉ chú ý vào việc hát. Chẳng hạn, trong biểu diễn hợp xướng Truyện Kiều và hợp xướng Lục Vân Tiên của Vũ Đình Ân, phần lớn sử dụng những điệu múa dân gian có tính tự sự, thể hiện tình tiết cụ thể trong các đoạn nhạc
117
nhằm bổ trợ cho âm nhạc và tạo không khí cộng hưởng cảm xúc giữa khán giả với biểu
diễn, hợp thành chỉnh thể, làm cho khán giả như đang thưởng thức một vở kịch nhỏ.
Chính sự kết hợp giữa "tĩnh và động" do trang phục, âm nhạc và phong cách biểu
diễn biến hóa sẽ đem lại cho biểu diễn hợp xướng nhiều sắc màu, có tình huống. Hợp
xướng viên không chỉ cầm bản nhạc một cách bất động hát từ đầu đến cuối, mà còn phải
thể hiện thủ pháp xử lý cảnh kịch, hình thành hợp xướng có màn, cảnh. Sự phát triển này
đã được phổ cập, định vị hình thái biểu diễn hợp xướng ở thế kỷ XX, đòi hỏi các nhà hoạt
động âm nhạc hợp xướng tìm tòi phương thức biểu diễn mới để âm nhạc hợp xướng được
khán giả mắt thấy, tai nghe. Dàn hợp xướng của Đức biểu diễn tại Học viện Âm nhạc
Quốc gia Việt Nam năm 2014 với bài Trông chờ dân ca Quan họ Bắc Ninh, chỉ huy hợp
xướng đã hát lĩnh xướng và dàn hợp xướng đệm. Song, sự tìm tòi mới ấy có giữ được sức
hấp dẫn hay không còn phụ thuộc gu thẩm mỹ của công chúng.
Việc diễn tập tại nơi biểu diễn nhiều lần là hết sức cần thiết, toàn bộ chương trình phải
được thực hiện liên tục, không dừng lại. Dàn hợp xướng tựa như một tổ chức xã hội, một
tập thể những con người sống động, không phải là công cụ cơ học ngoan ngoãn mà có tâm
lý riêng, phản xạ riêng. Để buổi biểu diễn thành công thì trước đó cần tạo bầu không khí
bình ổn, tránh sự căng thẳng. Do vậy, người chỉ huy phải có kế hoạch cho dàn hợp xướng
giữ gìn sức khỏe, đồng thời cần dự liệu những điều sẽ xảy ra để có phương án xử lý kịp thời.
Thêm vào đó, việc khởi động, luyện thanh trước khi biểu diễn phải là các bài tập quen
thuộc để giúp hợp xướng viên định hướng lại yêu cầu cần thể hiện từc buổi tập luyện. Sự
chuẩn bị đầy đủ với thái độ tích cực của người chỉ huy là rất quan trọng cho buổi biểu diễn
hợp xướng để có món quà âm nhạc hấp dẫn dành cho khán giả.
Thực hành biểu diễn
Dàn hợp xướng và dàn nhạc giao hưởng thường có tới trên dưới 100 người, việc thể
hiện âm nhạc của họ cần phải được phối hợp nhịp nhàng và hòa thành một khối. Sự hiện
diện của người chỉ huy là rất cần thiết không chỉ khích lệ các ca sĩ và nhạc công, mà còn
đóng vai trò quan trọng trong việc thổi vào những cảm xúc âm nhạc gợi lên trong tâm hồn
của họ. Người chỉ huy có hai phương tiện để truyền đạt với hợp xướng và dàn nhạc - đó là
sự biểu cảm trên khuôn mặt và các động tác dẫn dắt âm nhạc. Nhiều khi ánh mắt của người
117 nhằm bổ trợ cho âm nhạc và tạo không khí cộng hưởng cảm xúc giữa khán giả với biểu diễn, hợp thành chỉnh thể, làm cho khán giả như đang thưởng thức một vở kịch nhỏ. Chính sự kết hợp giữa "tĩnh và động" do trang phục, âm nhạc và phong cách biểu diễn biến hóa sẽ đem lại cho biểu diễn hợp xướng nhiều sắc màu, có tình huống. Hợp xướng viên không chỉ cầm bản nhạc một cách bất động hát từ đầu đến cuối, mà còn phải thể hiện thủ pháp xử lý cảnh kịch, hình thành hợp xướng có màn, cảnh. Sự phát triển này đã được phổ cập, định vị hình thái biểu diễn hợp xướng ở thế kỷ XX, đòi hỏi các nhà hoạt động âm nhạc hợp xướng tìm tòi phương thức biểu diễn mới để âm nhạc hợp xướng được khán giả mắt thấy, tai nghe. Dàn hợp xướng của Đức biểu diễn tại Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam năm 2014 với bài Trông chờ dân ca Quan họ Bắc Ninh, chỉ huy hợp xướng đã hát lĩnh xướng và dàn hợp xướng đệm. Song, sự tìm tòi mới ấy có giữ được sức hấp dẫn hay không còn phụ thuộc gu thẩm mỹ của công chúng. Việc diễn tập tại nơi biểu diễn nhiều lần là hết sức cần thiết, toàn bộ chương trình phải được thực hiện liên tục, không dừng lại. Dàn hợp xướng tựa như một tổ chức xã hội, một tập thể những con người sống động, không phải là công cụ cơ học ngoan ngoãn mà có tâm lý riêng, phản xạ riêng. Để buổi biểu diễn thành công thì trước đó cần tạo bầu không khí bình ổn, tránh sự căng thẳng. Do vậy, người chỉ huy phải có kế hoạch cho dàn hợp xướng giữ gìn sức khỏe, đồng thời cần dự liệu những điều sẽ xảy ra để có phương án xử lý kịp thời. Thêm vào đó, việc khởi động, luyện thanh trước khi biểu diễn phải là các bài tập quen thuộc để giúp hợp xướng viên định hướng lại yêu cầu cần thể hiện từ các buổi tập luyện. Sự chuẩn bị đầy đủ với thái độ tích cực của người chỉ huy là rất quan trọng cho buổi biểu diễn hợp xướng để có món quà âm nhạc hấp dẫn dành cho khán giả. Thực hành biểu diễn Dàn hợp xướng và dàn nhạc giao hưởng thường có tới trên dưới 100 người, việc thể hiện âm nhạc của họ cần phải được phối hợp nhịp nhàng và hòa thành một khối. Sự hiện diện của người chỉ huy là rất cần thiết không chỉ khích lệ các ca sĩ và nhạc công, mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc thổi vào những cảm xúc âm nhạc gợi lên trong tâm hồn của họ. Người chỉ huy có hai phương tiện để truyền đạt với hợp xướng và dàn nhạc - đó là sự biểu cảm trên khuôn mặt và các động tác dẫn dắt âm nhạc. Nhiều khi ánh mắt của người
118
chỉ huy có ý nghĩa truyền đạt cảm xúc âm nhạc nhiều hơn so với chuyển động của chiếc
đũa hoặc vị trí đôi tay. Thậm chí, người chỉ huy còn phải sử dụng các động tác "kịch câm",
nhưng phải hết sức thận trọng nếu không muốn tự biến thành một "anh hề" trên sân khấu.
Không bao giờ cho phép người chỉ huy biểu diễn đoạn nhạc hay tác phẩm hợp xướng có
tính chất âm nhạc vui tươi với nét mặt buồn bã, u sầu hoặc ngược lại.
Biểu diễn trước công chúng, người chỉ huy hợp xướng cần tạo cho mình sức thu hút
bằng tư thế đứng ngay ngắn, vững chắc. Phách lấy đà khởi đầu của chỉ huy cho dàn hợp
xướng vào hát phải rõ ràng, nhất là tốc độ chậm, đặc biệt phải làm rõ từng hơi thở âm nhạc.
Chỉ huy thông qua đôi tay để nói với dàn hợp xướng bằng tâm trạng và cảm xúc âm nhạc.
Theo chúng tôi, việc chỉ huy hợp xướng và dàn nhạc giao hưởng phải dùng đũa chỉ huy để
nối dài cánh tay của người chỉ huy, làm cho động tác chỉ huy trở nên rõ ràng hơn. Chỉ huy
cũng là một nghệ thuật biểu diễn phức tạp và đa dạng, trong đó phương tiện không phải là
lời nói, giọng hát cử chỉ, tư thế, linh cảm, là sức mạnh không thể mô tả của sự tác
động tới hợp xướng và dàn nhạc. Người chỉ huy thực hiện những yêu cầu nghệ thuật không
trực tiếp như người hát, người chơi đàn, mà nhờ vào hệ thống thủ pháp tạo hình, không chỉ
là ra lệnh mà còn là cách thức truyền đạt lệnh (tốc độ, lực độ, sắc thái, nhấn giọng, lấy hơi,
mở đầu, kết câu...) đến dàn hợp xướng và dàn nhạc, cũng như thu hút công chúng. Mức độ
độc lập của đôi tay của người chỉ huy là một thông số để chỉ ra sự biểu cảm mà việc biểu
diễn cần theo. Mỗi người chỉ huy thường xây dựng một hệ thống động tác riêng, không trói
buộc bằng hệ thống động tác cố định. Khi dẫn dắt dàn hợp xướng trình diễn thì những
"ngọn lửa" âm nhạc chủ yếu xuất phát từ người chỉ huy, làm cho những cái được chuẩn bị
kỹ lưỡng qua luyện tập trở nên hoàn thiện. Trong thực tiễn, nhiều chỉ huy có kiến thức rất
uyên bác trong dàn dựng, nhưng khi biểu diễn lại không thu hút được dàn hợp xướng do
thiếu "ngọn lửa" để hâm nóng toàn bộ dàn hợp xướng. Vì vậy, chỉ huy bằng cảm xúc, tâm
trạng, trái tim mới là gốc rễ của âm nhạc.
Nhân tố quan trọng của việc biểu diễn thành công còn phụ thuộc công chúng khán -
thính giả. Sự cảm thụ âm nhạc của công chúng thường thay đổi và nhiều lúc chính công
chúng lại tạo ra bầu không khí thuận lợi để việc biểu diễn tốt hơn. Lịch sử âm nhạc đã ghi
trong buổi trình diễn oratorio "Messiah" của G.F. Handel do chính tác giả chỉ huy, khi bản
118 chỉ huy có ý nghĩa truyền đạt cảm xúc âm nhạc nhiều hơn so với chuyển động của chiếc đũa hoặc vị trí đôi tay. Thậm chí, người chỉ huy còn phải sử dụng các động tác "kịch câm", nhưng phải hết sức thận trọng nếu không muốn tự biến thành một "anh hề" trên sân khấu. Không bao giờ cho phép người chỉ huy biểu diễn đoạn nhạc hay tác phẩm hợp xướng có tính chất âm nhạc vui tươi với nét mặt buồn bã, u sầu hoặc ngược lại. Biểu diễn trước công chúng, người chỉ huy hợp xướng cần tạo cho mình sức thu hút bằng tư thế đứng ngay ngắn, vững chắc. Phách lấy đà khởi đầu của chỉ huy cho dàn hợp xướng vào hát phải rõ ràng, nhất là tốc độ chậm, đặc biệt phải làm rõ từng hơi thở âm nhạc. Chỉ huy thông qua đôi tay để nói với dàn hợp xướng bằng tâm trạng và cảm xúc âm nhạc. Theo chúng tôi, việc chỉ huy hợp xướng và dàn nhạc giao hưởng phải dùng đũa chỉ huy để nối dài cánh tay của người chỉ huy, làm cho động tác chỉ huy trở nên rõ ràng hơn. Chỉ huy cũng là một nghệ thuật biểu diễn phức tạp và đa dạng, trong đó phương tiện không phải là lời nói, giọng hát mà là cử chỉ, tư thế, linh cảm, là sức mạnh không thể mô tả của sự tác động tới hợp xướng và dàn nhạc. Người chỉ huy thực hiện những yêu cầu nghệ thuật không trực tiếp như người hát, người chơi đàn, mà nhờ vào hệ thống thủ pháp tạo hình, không chỉ là ra lệnh mà còn là cách thức truyền đạt lệnh (tốc độ, lực độ, sắc thái, nhấn giọng, lấy hơi, mở đầu, kết câu...) đến dàn hợp xướng và dàn nhạc, cũng như thu hút công chúng. Mức độ độc lập của đôi tay của người chỉ huy là một thông số để chỉ ra sự biểu cảm mà việc biểu diễn cần theo. Mỗi người chỉ huy thường xây dựng một hệ thống động tác riêng, không trói buộc bằng hệ thống động tác cố định. Khi dẫn dắt dàn hợp xướng trình diễn thì những "ngọn lửa" âm nhạc chủ yếu xuất phát từ người chỉ huy, làm cho những cái được chuẩn bị kỹ lưỡng qua luyện tập trở nên hoàn thiện. Trong thực tiễn, nhiều chỉ huy có kiến thức rất uyên bác trong dàn dựng, nhưng khi biểu diễn lại không thu hút được dàn hợp xướng do thiếu "ngọn lửa" để hâm nóng toàn bộ dàn hợp xướng. Vì vậy, chỉ huy bằng cảm xúc, tâm trạng, trái tim mới là gốc rễ của âm nhạc. Nhân tố quan trọng của việc biểu diễn thành công còn phụ thuộc công chúng khán - thính giả. Sự cảm thụ âm nhạc của công chúng thường thay đổi và nhiều lúc chính công chúng lại tạo ra bầu không khí thuận lợi để việc biểu diễn tốt hơn. Lịch sử âm nhạc đã ghi trong buổi trình diễn oratorio "Messiah" của G.F. Handel do chính tác giả chỉ huy, khi bản
119
hợp xướng "Alleuia" vang lên, vua George II quá cảm động đã đột nhiên đứng lên, từ đó
trở thành thông lệ mỗi khi bản hợp xướng này trình diễn, toàn thể khán - thính giả lại trang
nghiêm đứng dậy hát cùng n hợp xướng. Để làm tăng giá trị nghệ thuật của buổi biểu
diễn thì cần phải tính đến sự tác động qua lại của ba yếu tố: tác phẩm hợp xướng, dàn hợp
xướng và công chúng. Có nhiều chương trình hòa nhạc tại Nhà hát Lớn Hà Nội đã đạt điều
đó như chương trình "Điều còn mãi năm 2010", khi biểu diễn tác phẩm Hồi tưởng của
Hoàng Vân do Lê Phi Phi chỉ huy, phần cuối (nhịp 391 đến kết), dàn hợp xướng thiếu nhi
cùng hát "Trời cao trong xanh sương sớm long lanh..." với dàn hợp xướng hỗn hợp "Ta đi
tới trên đường ta bước tiếp...", chính khán giả đã bày tỏ trạng thái cảm xúc của mình vào
biểu diễn cùng dàn hợp xướng bằng tiếng vỗ tay theo tiết tấu dàn nhạc, tạo một "âm sắc
nhạc cụ mới" làm chất xúc tác cho dàn hợp xướng biểu diễn thăng hoa.
Âm nhạc là nghệ thuật thể hiện ý tưởng thông qua sự thấu hiểu tình cảm, song đối với
người chỉ huy thì trong thời gian biểu diễn không thể hình thành thêm ý tưởng mới, bởi
vì, chưa thông qua việc dàn dựng thì dàn hợp xướng không thể hiểu ý đồ của chỉ huy định
biểu đạt hình tượng nghệ thuật như thế nào. Việc quan trọng nhất của người chỉ huy lúc
này là dẫn dắt tình cảm của toàn bộ dàn hợp xướng đạt đến sự thăng hoa tột độ. Đây
chính là sứ mệnh cơ bản của người chỉ huy hợp xướng.
Tiểu kết chương 3
Sau khi hòa bình lập lại ở miền Bắc, Đảng và Nhà nước đã sắp xếp lại các đơn vị ngh
thuật và hình thành các dàn hợp xướng chuyên nghiệp, khiến cho trình độ biểu diễn hợp
xướng có những tiến bộ và phát triển nhảy vọt. Thập niên 60 của thế kỷ XX là giai
đoạn nở rộ về biểu diễn hợp xướng Việt Nam. Trong quá trình phát triển của các dàn
hợp xướng, thế hệ những nhà chỉ huy lão thành đã đóng vai trò những người dẫn
dắt nghệ thuật biểu diễn hợp xướng Việt Nam. Các dàn hợp xướng bán chuyên
nghiệp, nghiệp dư cũng hoạt động rất mạnh mẽ, đóng góp nâng cao khả năng cảm thụ
âm nhạc của quần chúng. n cạnh đó, giao lưu biểu diễn quốc tế đã góp phần tích cực
cho sự phát triển nghệ thuật hợp xướng Việt Nam. Bước sang thập niên 70, việc tổ chức
các dàn hợp xướng trở nên kém hiệu quả so với các đơn vị biểu diễn được biên chế
119 hợp xướng "Alleuia" vang lên, vua George II quá cảm động đã đột nhiên đứng lên, từ đó trở thành thông lệ mỗi khi bản hợp xướng này trình diễn, toàn thể khán - thính giả lại trang nghiêm đứng dậy hát cùng dàn hợp xướng. Để làm tăng giá trị nghệ thuật của buổi biểu diễn thì cần phải tính đến sự tác động qua lại của ba yếu tố: tác phẩm hợp xướng, dàn hợp xướng và công chúng. Có nhiều chương trình hòa nhạc tại Nhà hát Lớn Hà Nội đã đạt điều đó như chương trình "Điều còn mãi năm 2010", khi biểu diễn tác phẩm Hồi tưởng của Hoàng Vân do Lê Phi Phi chỉ huy, phần cuối (nhịp 391 đến kết), dàn hợp xướng thiếu nhi cùng hát "Trời cao trong xanh sương sớm long lanh..." với dàn hợp xướng hỗn hợp "Ta đi tới trên đường ta bước tiếp...", chính khán giả đã bày tỏ trạng thái cảm xúc của mình vào biểu diễn cùng dàn hợp xướng bằng tiếng vỗ tay theo tiết tấu dàn nhạc, tạo một "âm sắc nhạc cụ mới" làm chất xúc tác cho dàn hợp xướng biểu diễn thăng hoa. Âm nhạc là nghệ thuật thể hiện ý tưởng thông qua sự thấu hiểu tình cảm, song đối với người chỉ huy thì trong thời gian biểu diễn không thể hình thành thêm ý tưởng mới, bởi vì, chưa thông qua việc dàn dựng thì dàn hợp xướng không thể hiểu ý đồ của chỉ huy định biểu đạt hình tượng nghệ thuật như thế nào. Việc quan trọng nhất của người chỉ huy lúc này là dẫn dắt tình cảm của toàn bộ dàn hợp xướng đạt đến sự thăng hoa tột độ. Đây chính là sứ mệnh cơ bản của người chỉ huy hợp xướng. Tiểu kết chương 3 Sau khi hòa bình lập lại ở miền Bắc, Đảng và Nhà nước đã sắp xếp lại các đơn vị nghệ thuật và hình thành các dàn hợp xướng chuyên nghiệp, khiến cho trình độ biểu diễn hợp xướng có những tiến bộ và phát triển nhảy vọt. Thập niên 60 của thế kỷ XX là giai đoạn nở rộ về biểu diễn hợp xướng Việt Nam. Trong quá trình phát triển của các dàn hợp xướng, thế hệ những nhà chỉ huy lão thành đã đóng vai trò là những người dẫn dắt nghệ thuật biểu diễn hợp xướng Việt Nam. Các dàn hợp xướng bán chuyên nghiệp, nghiệp dư cũng hoạt động rất mạnh mẽ, đóng góp nâng cao khả năng cảm thụ âm nhạc của quần chúng. Bên cạnh đó, giao lưu biểu diễn quốc tế đã góp phần tích cực cho sự phát triển nghệ thuật hợp xướng Việt Nam. Bước sang thập niên 70, việc tổ chức các dàn hợp xướng trở nên kém hiệu quả so với các đơn vị biểu diễn được biên chế
120
gọn nhẹ. Nhất những năm cuối thập niên 80 và những năm đầu thập niên 90, các
chương trình biểu diễn hợp xướng hầu như “vắng bóng”.
Hiện nay, hoạt động biểu diễn hợp xướng Việt Nam là một bức tranh sinh động của
nhiều mảng màu đa dạng, có cả những nét tinh tế, triển vọng và cả những nét còn sơ giản,
chuệch choạc. Do sự biến động của nền kinh tế, hoạt động của các dàn hợp xướng chuyên
nghiệp chưa thực sự đóng vai trò đầu tàu trong nghệ thuật biểu diễn. Ngược lại, các dàn hợp
xướng bán chuyên nghiệp nghiệp dư hoạt động mạnh mẽ, trình độ diễn xướng được
nâng cao, nhưng kiến thứcbản của diễn viên chưa đồng đều.
Năng lực và trình độ của người chỉ huy hợp ớng ngày càng đóng vai trò chủ đạo
trong việc chuyển tải ý đồ sáng tạo của các tác phẩm hợp xướng Việt Nam. Ngoài các kỹ
năng cần thiết như đọc tổng phổ, dàn dựng tác phẩm, biểu diễn trước công chúng thì điều
cần đặc biệt chú ý là người chỉ huy hợp xướng phải hiểu biết sâu sắc về ngôn ngữ tiếng
Việt, đặc điểm giọng hát cũng như tâm sinh lý... của người Việt Nam. Việc hát hợp xướng
luôn bị chi phối bởi ngôn ngữ của từng dân tộc.
Để việc biểu diễn hợp xướng được hiệu quả, thì việc phối hợp giữa diễn viên với chỉ
huy, giữa các bè giọng với nhau là vấn đề vô cùng quan trọng, song điều đó phụ thuộc lớn
vào trình độ biểu diễn của mỗi dàn hợp xướng. Đối với tác phẩm hợp xướng lời Việt Nam
thì việc vận dụng máy móc lối hát bel canto của phương Tây sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến
sự rõ ràng của lời ca, nhất là ý nghĩa của nó. Một trong những vấn đề mấu chốt khi dàn
dựng hợp xướng là phải am hiểu kỹ thuật hát bel canto kết hợp với kỹ năng xử lý nguyên
âm và phụ âm tiếng Việt thì mới đảm bảo cả chuẩn mực nghệ thuật và tính dân tộc.
Nghệ thuật biểu diễn hợp xướng ở Việt Nam hiện nay không chỉ có sự đa dạng về nội
dung, mà còn hết sức phong phú về hình thức, đặc biệt chú trọng đến sự kết hợp “động” và
“tĩnh” trong âm nhạc, các động tác biểu diễn, sự biến hóa về thiết kế đội hình. Màu sắc
trang phục, của các loại nhạc cụ đệm khác nhau cũng trở thành nhân tố quan trọng không
thể thiếu. Có thể thấy hợp xướng đương đại ở Việt Nam là bộ môn nghệ thuật tổng hợp,
ngày càng thể hiện rõ về quan niệm thẩm mỹ tiến cùng thời đại.
120 gọn nhẹ. Nhất là những năm cuối thập niên 80 và những năm đầu thập niên 90, các chương trình biểu diễn hợp xướng hầu như “vắng bóng”. Hiện nay, hoạt động biểu diễn hợp xướng Việt Nam là một bức tranh sinh động của nhiều mảng màu đa dạng, có cả những nét tinh tế, triển vọng và cả những nét còn sơ giản, chuệch choạc. Do sự biến động của nền kinh tế, hoạt động của các dàn hợp xướng chuyên nghiệp chưa thực sự đóng vai trò đầu tàu trong nghệ thuật biểu diễn. Ngược lại, các dàn hợp xướng bán chuyên nghiệp và nghiệp dư hoạt động mạnh mẽ, trình độ diễn xướng được nâng cao, nhưng kiến thức cơ bản của diễn viên chưa đồng đều. Năng lực và trình độ của người chỉ huy hợp xướng ngày càng đóng vai trò chủ đạo trong việc chuyển tải ý đồ sáng tạo của các tác phẩm hợp xướng Việt Nam. Ngoài các kỹ năng cần thiết như đọc tổng phổ, dàn dựng tác phẩm, biểu diễn trước công chúng thì điều cần đặc biệt chú ý là người chỉ huy hợp xướng phải hiểu biết sâu sắc về ngôn ngữ tiếng Việt, đặc điểm giọng hát cũng như tâm sinh lý... của người Việt Nam. Việc hát hợp xướng luôn bị chi phối bởi ngôn ngữ của từng dân tộc. Để việc biểu diễn hợp xướng được hiệu quả, thì việc phối hợp giữa diễn viên với chỉ huy, giữa các bè giọng với nhau là vấn đề vô cùng quan trọng, song điều đó phụ thuộc lớn vào trình độ biểu diễn của mỗi dàn hợp xướng. Đối với tác phẩm hợp xướng lời Việt Nam thì việc vận dụng máy móc lối hát bel canto của phương Tây sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến sự rõ ràng của lời ca, nhất là ý nghĩa của nó. Một trong những vấn đề mấu chốt khi dàn dựng hợp xướng là phải am hiểu kỹ thuật hát bel canto kết hợp với kỹ năng xử lý nguyên âm và phụ âm tiếng Việt thì mới đảm bảo cả chuẩn mực nghệ thuật và tính dân tộc. Nghệ thuật biểu diễn hợp xướng ở Việt Nam hiện nay không chỉ có sự đa dạng về nội dung, mà còn hết sức phong phú về hình thức, đặc biệt chú trọng đến sự kết hợp “động” và “tĩnh” trong âm nhạc, các động tác biểu diễn, sự biến hóa về thiết kế đội hình. Màu sắc trang phục, của các loại nhạc cụ đệm khác nhau cũng trở thành nhân tố quan trọng không thể thiếu. Có thể thấy hợp xướng đương đại ở Việt Nam là bộ môn nghệ thuật tổng hợp, ngày càng thể hiện rõ về quan niệm thẩm mỹ tiến cùng thời đại.
121
Chương 4
ĐÓNG GÓP CỦA NGHỆ THUẬT HỢP XƯỚNG
ĐỐI VỚI NỀN ÂM NHẠC VIỆT NAM
Có thể thấy nghệ thuật hợp xướng đã đóng góp sự hiện diện của mình ngay từ đầu khi
hình thành và phát triển của nền âm nhạc cách mạng Việt Nam qua những bước thăng
trầm của lịch sử. Những dàn hợp xướng của các đơn vị nghệ thuật: Đoàn Ca nhạc Đài
Tiếng nói Việt Nam, Nhà hát Ca Múa Nhạc Việt Nam, Đoàn Văn công Tổng cục Chính
trị, Dàn nhạc Giao hưởng Hợp xướng Việt Nam, các Đoàn Văn công Quân khu, các
Đoàn Nghệ thuật Tỉnh, Thành phố... đã có những đóng góp lớn cho sự phát triển của nền
âm nhạc Việt Nam. Tuy nhiên, nghệ thuật hợp xướng không thể có những thành công
ngay trong “một sớm một chiều”, mà cần tiến hành từng bước, một cách đồng bộ trên cả
ba yếu tố then chốt: trình độ của các nhà soạn nhạc, trình độ của các nghệ sĩ biểu diễn và
trình độ thưởng thức của quần chúng. Mặt khác, sự đóng góp của nghệ thuật hợp xướng
lại thúc đẩy mạnh mẽ nền âm nhạc Việt Nam trên tất cả các bình diện: đời sống văn hoá
âm nhạc, các lĩnh vực âm nhạc, đào tạo âm nhạc.
4.1. Đóng góp của nghệ thuật hợp xướng đối với đời sống văn hóa âm nhạc
4.1.1. Đối với đáp ứng nhu cầu âm nhạc và nâng cao thị hiếu âm nhạc
Trong đời sống âm nhạc, hợp xướng có đóng góp to lớn trong việc đáp ứng nhu
cầu thưởng thức âm nhạc của công chúng. Đồng thời, chính thông qua phục vụ công
chúng hợp xướng đóng vai trò quan trọng phát triển thị hiếu âm nhạc cho con
người và cộng đồng. Nghệ thuật không hề tồn tại tự thân, mà chỉ có lý do để tồn tại
khi chứng tỏ được sự hữu ích đối với đời sống cộng đồng. Có thể khẳng định rằng, vấn
đề quan trọng bậc nhất của đời sống âm nhạc Việt Nam chính là vấn đề công chúng. Dù
những nhạc sĩ, ca sĩ tài ba đến mấy, Nhạc viện có trình độ học thuật âm nhạc cao siêu đến
mấy, cũng sẽ ít có giá trị cống hiến và kém phát triển nếu công chúng thưởng thức âm nhạc
thờ ơ. Nếu không có người thưởng thức, thì không thể có sự tồn tại của bất kể một loại hình
nghệ thuật nào. Nghệ thuật hợp xướng cũng vậy.
Nửa thế kỷ trước, nghe t hợp xướngniềm vui lớn của mọi người, ai cũng hào
hứng thưởng thức những tiết mục hợp xướng. Nét đẹp đó có được nhờ bắt nguồn từ sự
121 Chương 4 ĐÓNG GÓP CỦA NGHỆ THUẬT HỢP XƯỚNG ĐỐI VỚI NỀN ÂM NHẠC VIỆT NAM Có thể thấy nghệ thuật hợp xướng đã đóng góp sự hiện diện của mình ngay từ đầu khi hình thành và phát triển của nền âm nhạc cách mạng Việt Nam qua những bước thăng trầm của lịch sử. Những dàn hợp xướng của các đơn vị nghệ thuật: Đoàn Ca nhạc Đài Tiếng nói Việt Nam, Nhà hát Ca Múa Nhạc Việt Nam, Đoàn Văn công Tổng cục Chính trị, Dàn nhạc Giao hưởng Hợp xướng Việt Nam, các Đoàn Văn công Quân khu, các Đoàn Nghệ thuật Tỉnh, Thành phố... đã có những đóng góp lớn cho sự phát triển của nền âm nhạc Việt Nam. Tuy nhiên, nghệ thuật hợp xướng không thể có những thành công ngay trong “một sớm một chiều”, mà cần tiến hành từng bước, một cách đồng bộ trên cả ba yếu tố then chốt: trình độ của các nhà soạn nhạc, trình độ của các nghệ sĩ biểu diễn và trình độ thưởng thức của quần chúng. Mặt khác, sự đóng góp của nghệ thuật hợp xướng lại thúc đẩy mạnh mẽ nền âm nhạc Việt Nam trên tất cả các bình diện: đời sống văn hoá âm nhạc, các lĩnh vực âm nhạc, đào tạo âm nhạc. 4.1. Đóng góp của nghệ thuật hợp xướng đối với đời sống văn hóa âm nhạc 4.1.1. Đối với đáp ứng nhu cầu âm nhạc và nâng cao thị hiếu âm nhạc Trong đời sống âm nhạc, hợp xướng có đóng góp to lớn trong việc đáp ứng nhu cầu thưởng thức âm nhạc của công chúng. Đồng thời, chính thông qua phục vụ công chúng mà hợp xướng đóng vai trò quan trọng phát triển thị hiếu âm nhạc cho con người và cộng đồng. Nghệ thuật không hề tồn tại tự thân, mà chỉ có lý do để tồn tại khi chứng tỏ được sự hữu ích đối với đời sống cộng đồng. Có thể khẳng định rằng, vấn đề quan trọng bậc nhất của đời sống âm nhạc Việt Nam chính là vấn đề công chúng. Dù có những nhạc sĩ, ca sĩ tài ba đến mấy, Nhạc viện có trình độ học thuật âm nhạc cao siêu đến mấy, cũng sẽ ít có giá trị cống hiến và kém phát triển nếu công chúng thưởng thức âm nhạc thờ ơ. Nếu không có người thưởng thức, thì không thể có sự tồn tại của bất kể một loại hình nghệ thuật nào. Nghệ thuật hợp xướng cũng vậy. Nửa thế kỷ trước, nghe hát hợp xướng là niềm vui lớn của mọi người, ai cũng hào hứng thưởng thức những tiết mục hợp xướng. Nét đẹp đó có được nhờ bắt nguồn từ sự
122
xuất hiện thường xuyên của thể loại hợp xướng trong đời sống âm nhạc của đất nước.
Trải dài theo thời gian là những dàn hợp xướng gây ấn tượng trên sân khấu ở trong khán
phòng hay ngoài trời với âm lượng lớn làm náo nức lòng người. Các tác phẩm hợp xướng
của các nhạc sĩ thế hệ trước luôn đi cùng với sự phát triển của đất nước, vẫn giữ được giá
trị vẻ đẹp của nó. Nội dung của các tác phẩm này không hề mang tính “thời thượng”,
tưởng chừng “khô khan” nhưng vẫn đầy ắp khán giả trong các khán phòng của các buổi
hòa nhạc. Hòa trong các gương mặt của tuổi trung niên, hay cao niên là một số những
gương mặt trẻ thưởng thức các tác phẩm Du kích sông Thao của Đỗ Nhuận, Ta tự hào đi
lên Ôi! Việt Nam của Chu Minh, Hồi tưởng của Hoàng Vân, Quê hương vang lên tiếng
hát tự hào của Trọng Bằng, Đường chúng ta đi của Huy Du… một cách nhiệt tình và đầy
trân trọng. Nhiều sinh viên thuộc các trường đại học có mặt tại các đêm nhạc hợp xướng,
họ đều cho rằng: những tác phẩm hợp xướng này phải được thường xuyên biểu diễn
không chỉ ở tại các thành phố lớn, trong các ngày lễ và sự kiện lớn của đất nước mà cần
được nhân rộng, có sức lan tỏa hơn nữa để đến được với cuộc sống cộng đồng.
Hiện nay, hoạt động âm nhạc trong đời sống xã hội Việt Nam nhờ sự xuất hiện hợp
xướng mà có thể nói là “trăm hoa đua nở”. Giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và nước
ngoài ngày càng mở rộng, nhất là các cuộc thi hợp xướng quốc tế, luôn tác động thuận
chiều đến nhận thức của cả giới chuyên môn và công chúng yêu nhạc, cả về lĩnh vực sáng
tác, biểu diễn và đào tạo âm nhạc. Trong lịch sử dân tộc, chưa từng có giao lưu văn hóa
âm nhạc giữa Việt Nam với các nước trên thế giới đạt được sự hòa hợp như ngày nay.
Điều này đã tạo thời cơ để các nhạc sĩ sáng tác, chỉ huy hợp xướng, diễn viên hợp xướng
và công chúng tiếp xúc với số lượng lớn các tác phẩm hợp xướng xuất sắc của thế giới,
đồng thời mở rộng tầm nhìn cho mọi người, học hỏi kỹ năng biểu diễn của nhiều dàn hợp
xướng ưu tú thế giới cũng như trình độ uyên bác của các nhà chỉ huy hợp xướng trong
việc điều khiển dàn hợp xướng. Qua đó khiến cho họ có sự đổi mới, trải nghiệm, lĩnh ngộ
sâu sắc hơn về cái đẹp ẩn chứa trong nghệ thuật hợp xướng, đặc biệt là hợp xướng không
lời - đặc trưng độc đáo của tính chất thuần âm nhạc giọng người.
Nhu cầu thưởng thức lối hát nhiều bè của công chúng Việt Nam hiện nay, đặc biệt là
giới trẻ, do sự phát triển chung của thế giới âm nhạc mang tới, là động lực quan trọng cho
122 xuất hiện thường xuyên của thể loại hợp xướng trong đời sống âm nhạc của đất nước. Trải dài theo thời gian là những dàn hợp xướng gây ấn tượng trên sân khấu ở trong khán phòng hay ngoài trời với âm lượng lớn làm náo nức lòng người. Các tác phẩm hợp xướng của các nhạc sĩ thế hệ trước luôn đi cùng với sự phát triển của đất nước, vẫn giữ được giá trị vẻ đẹp của nó. Nội dung của các tác phẩm này không hề mang tính “thời thượng”, tưởng chừng “khô khan” nhưng vẫn đầy ắp khán giả trong các khán phòng của các buổi hòa nhạc. Hòa trong các gương mặt của tuổi trung niên, hay cao niên là một số những gương mặt trẻ thưởng thức các tác phẩm Du kích sông Thao của Đỗ Nhuận, Ta tự hào đi lên Ôi! Việt Nam của Chu Minh, Hồi tưởng của Hoàng Vân, Quê hương vang lên tiếng hát tự hào của Trọng Bằng, Đường chúng ta đi của Huy Du… một cách nhiệt tình và đầy trân trọng. Nhiều sinh viên thuộc các trường đại học có mặt tại các đêm nhạc hợp xướng, họ đều cho rằng: những tác phẩm hợp xướng này phải được thường xuyên biểu diễn không chỉ ở tại các thành phố lớn, trong các ngày lễ và sự kiện lớn của đất nước mà cần được nhân rộng, có sức lan tỏa hơn nữa để đến được với cuộc sống cộng đồng. Hiện nay, hoạt động âm nhạc trong đời sống xã hội Việt Nam nhờ sự xuất hiện hợp xướng mà có thể nói là “trăm hoa đua nở”. Giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và nước ngoài ngày càng mở rộng, nhất là các cuộc thi hợp xướng quốc tế, luôn tác động thuận chiều đến nhận thức của cả giới chuyên môn và công chúng yêu nhạc, cả về lĩnh vực sáng tác, biểu diễn và đào tạo âm nhạc. Trong lịch sử dân tộc, chưa từng có giao lưu văn hóa âm nhạc giữa Việt Nam với các nước trên thế giới đạt được sự hòa hợp như ngày nay. Điều này đã tạo thời cơ để các nhạc sĩ sáng tác, chỉ huy hợp xướng, diễn viên hợp xướng và công chúng tiếp xúc với số lượng lớn các tác phẩm hợp xướng xuất sắc của thế giới, đồng thời mở rộng tầm nhìn cho mọi người, học hỏi kỹ năng biểu diễn của nhiều dàn hợp xướng ưu tú thế giới cũng như trình độ uyên bác của các nhà chỉ huy hợp xướng trong việc điều khiển dàn hợp xướng. Qua đó khiến cho họ có sự đổi mới, trải nghiệm, lĩnh ngộ sâu sắc hơn về cái đẹp ẩn chứa trong nghệ thuật hợp xướng, đặc biệt là hợp xướng không lời - đặc trưng độc đáo của tính chất thuần âm nhạc giọng người. Nhu cầu thưởng thức lối hát nhiều bè của công chúng Việt Nam hiện nay, đặc biệt là giới trẻ, do sự phát triển chung của thế giới âm nhạc mang tới, là động lực quan trọng cho
123
sự phát triển nghệ thuật hợp xướng và đến lượt nó góp phần thúc đẩy sự phát triển mạnh
mẽ nền âm nhạc Việt Nam trong tương lai. Với xu thế hội nhập quốc tế và môi trường
học tập, giới trẻ sẽ ngày càng được đầu tư, giáo dục âm nhạc một cách bài bản. Sự hiểu
biết, thị hiếu yêu thích âm nhạc kinh điển nói chung và hợp xướng nói riêng là chất xúc
tác, tạo tiền đề để họ tự có nhu cầu thưởng thức và tham gia biểu diễn hợp xướng. Khi
trình độ sáng tác, biểu diễn về loại hình âm nhạc nàyViệt Nam đáp ứng được nhu cầu
của họ thì chắc chắn rằng thị hiếu của người thưởng thức sẽ hướng mạnh đến âm nhạc hợp
xướng, theo đó thị hiếu âm nhạc nói chung của công chúng tất yếu có bước nhảy vọt lớn.
4.1.2. Đối với giáo dục âm nhạc cộng đồng
Nghệ thuật hợp xướng không chỉ đóng góp cho sự phát triển nền âm nhạc Việt Nam
bằng những giá trị thẩm mỹ âm nhạc đáp ứng nhu cầu của công chúng, mà còn góp phần
cùng nền âm nhạc Việt Nam thực hiện tốt chức năng giáo dục âm nhạc cho cộng đồng và
giáo dục cộng đồng bằng âm nhạc. Bởi lẽ, biểu đạt hợp xướng là dùng giọng người như
nhạc cụ đẹp nhất làm phương tiện biểu hiện hình tượng nghệ thuật, nhằm phản ánh thế
giới quan, nhân sinh quan trong sự phát triển của cộng đồng xã hội cùng những nét riêng
trong đời sống tinh thần của nhạc sĩ. Chính thông qua thưởng thức hợp xướng mà con
người cùng cộng đồng tự nâng mình lên.
Ngôn ngữ của âm nhạc hợp xướng vốn có thế mạnh trong việc gợi lên hình tượng
nghệ thuật và làm cho hình tượng nghệ thuật "dội" thẳng vào con tim trước khi "vọng"
lên trí óc của người thưởng thức. Người sáng tác tổ chức các âm thanh, lời ca một cách
chặt chẽ theo hệ thống khúc thức lôgíc của âm nhạc đa thanh để phản ánh sự đa dạng,
phong phú của cuộc sống cũng như đời sống nội tâm của con người: niềm vui sướng và
nỗi đau thương, sự say mê lao động và niềm hạnh phúc, cuộc đấu tranh sống còn và tâm
thầm kín, những bức xúc hội và những ước mơ, hoài bão cao đẹp… Hệ thống
ngôn ngữ âm nhạc hợp xướng ấy được sống dậy trong âm điệu và nhịp điệu thông qua
biểu diễn của dàn hợp xướng, phản ánh một cách lành mạnh hiện thực cuộc sống và tâm
tư, tình cảm con người, đồng thời luôn tạo nên sự đồng điệu với vốn văn hoá của người
thưởng thức, hướng họ vào thế giới nội tâm, vào lý tưởng, tình cảm trong sáng, vào
tâm hồn cao thượng để vươn tới tương lai tươi đẹp.
123 sự phát triển nghệ thuật hợp xướng và đến lượt nó góp phần thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ nền âm nhạc Việt Nam trong tương lai. Với xu thế hội nhập quốc tế và môi trường học tập, giới trẻ sẽ ngày càng được đầu tư, giáo dục âm nhạc một cách bài bản. Sự hiểu biết, thị hiếu yêu thích âm nhạc kinh điển nói chung và hợp xướng nói riêng là chất xúc tác, tạo tiền đề để họ tự có nhu cầu thưởng thức và tham gia biểu diễn hợp xướng. Khi trình độ sáng tác, biểu diễn về loại hình âm nhạc này ở Việt Nam đáp ứng được nhu cầu của họ thì chắc chắn rằng thị hiếu của người thưởng thức sẽ hướng mạnh đến âm nhạc hợp xướng, theo đó thị hiếu âm nhạc nói chung của công chúng tất yếu có bước nhảy vọt lớn. 4.1.2. Đối với giáo dục âm nhạc cộng đồng Nghệ thuật hợp xướng không chỉ đóng góp cho sự phát triển nền âm nhạc Việt Nam bằng những giá trị thẩm mỹ âm nhạc đáp ứng nhu cầu của công chúng, mà còn góp phần cùng nền âm nhạc Việt Nam thực hiện tốt chức năng giáo dục âm nhạc cho cộng đồng và giáo dục cộng đồng bằng âm nhạc. Bởi lẽ, biểu đạt hợp xướng là dùng giọng người như nhạc cụ đẹp nhất làm phương tiện biểu hiện hình tượng nghệ thuật, nhằm phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan trong sự phát triển của cộng đồng xã hội cùng những nét riêng trong đời sống tinh thần của nhạc sĩ. Chính thông qua thưởng thức hợp xướng mà con người cùng cộng đồng tự nâng mình lên. Ngôn ngữ của âm nhạc hợp xướng vốn có thế mạnh trong việc gợi lên hình tượng nghệ thuật và làm cho hình tượng nghệ thuật "dội" thẳng vào con tim trước khi "vọng" lên trí óc của người thưởng thức. Người sáng tác tổ chức các âm thanh, lời ca một cách chặt chẽ theo hệ thống khúc thức lôgíc của âm nhạc đa thanh để phản ánh sự đa dạng, phong phú của cuộc sống cũng như đời sống nội tâm của con người: niềm vui sướng và nỗi đau thương, sự say mê lao động và niềm hạnh phúc, cuộc đấu tranh sống còn và tâm tư thầm kín, những bức xúc xã hội và những ước mơ, hoài bão cao đẹp… Hệ thống ngôn ngữ âm nhạc hợp xướng ấy được sống dậy trong âm điệu và nhịp điệu thông qua biểu diễn của dàn hợp xướng, phản ánh một cách lành mạnh hiện thực cuộc sống và tâm tư, tình cảm con người, đồng thời luôn tạo nên sự đồng điệu với vốn văn hoá của người thưởng thức, hướng họ vào thế giới nội tâm, vào lý tưởng, tình cảm trong sáng, vào tâm hồn cao thượng để vươn tới tương lai tươi đẹp.
124
Nghệ thuật hợp xướng không tồn tại tách biệt khỏi các loại hình nghệ thuật khác,
nên để hiểu một cách sâu sắc về hợp xướng cũng như vai trò xã hội của nó đối với con
người và cộng đồng bao giờ cũng phải đặt nó trong mối quan hệ với văn học, thơ ca, vũ
đạo, hội họa, sân khấu... và rộng hơn là các thực thể xã hội phổ biến như ngôn ngữ, bản
sắc dân tộc, tín ngưỡng, tôn giáo, chế độ chính trị… Song, do phản ánh thế giới bằng
ngôn ngữ riêng là đa thanh nhạc cho nên khi thưởng thức hợp xướng cũng chính là khi
chúng ta được hấp dẫn trước hết bởi cái hay, cái đẹp của loại nhạc cụ giọng người - vốn
làm chúng ta xúc động bởi khả năng diễn tả sống động, nhạy cảm, và gần gũi nhất. Có
thể nói, hợp xướng không những hát với con người, mà còn “vẽ” được, "múa” được,
“kể chuyện” được, “hối thúc” được, “khuyên nhủ” được… và đương nhiên “dạy học”
được. Có bao nhiêu nét tinh tế trong đời sống con người thì có bấy nhiêu nét tinh tế
trong ngôn ngữ biểu đạt của âm nhạc hợp xướng. Chính vì vậy, nói đến giáo dục của
âm nhạc hợp xướng là nói đến sự tác động trực tiếp, mạnh mẽ của hệ thống âm thanh và
lời ca đã được nhà soạn nhạc "nhào nặn" vào tâm tư, tình cảm người nghe, qua đó làm
cho người nghe tự điều chỉnh nhân cách của chính mình.
Lịch sử nhân loại nhiều lần đã ghi lại khả năng phi thường của nghệ thuật hợp
xướng. Tác phẩm hợp xướng có giá trị bao giờ cũng hướng vào thể hiện lý tưởng cao
đẹp của thời đại, của nhân dân, của giai cấp, của bản thân người nghệ sĩ. Trong một lễ
hội cộng đồng thì hình thức âm nhạc phù hợp hơn cả phải là hình thức sinh hoạt âm
nhạc mang tính cộng đồng (trong đó hợp xướng) thì mới hấp dẫn và chinh phục
được công chúng. Đối với hợp xướng, ngoài sự rung cảm, nể phục thì người nghe còn
thấy sự ấm cúng, gần gũi, thậm chí dẫn đến trạng thái muốn bày tỏ, muốn hòa mình
vào cùng dàn hợp xướng, muốn trở thành một thành tố của thứ âm nhạc mà mình đang
thưởng thức. Trong sự phát triển nền âm nhạc cách mạng Việt Nam đã có cuộc biểu
diễn chào mừng Đại hội Đảng lần thứ III với sự tham gia của 1200 hợp xướng viên
đến từ những người hoạt động âm nhạc chuyên nghiệp và công chúng yêu nhạc.
Sức sống mãnh liệt cũng như khả năng truyền cảm mạnh mẽ của các tác phẩm
hợp xướng Việt Nam giai đoạn những năm 60 của thế kỷ XX đã tác dụng động
viên, cổ vũ phong trào cách mạng, đóng góp không nhỏ trong đời sống văn hóa âm
124 Nghệ thuật hợp xướng không tồn tại tách biệt khỏi các loại hình nghệ thuật khác, nên để hiểu một cách sâu sắc về hợp xướng cũng như vai trò xã hội của nó đối với con người và cộng đồng bao giờ cũng phải đặt nó trong mối quan hệ với văn học, thơ ca, vũ đạo, hội họa, sân khấu... và rộng hơn là các thực thể xã hội phổ biến như ngôn ngữ, bản sắc dân tộc, tín ngưỡng, tôn giáo, chế độ chính trị… Song, do phản ánh thế giới bằng ngôn ngữ riêng là đa thanh nhạc cho nên khi thưởng thức hợp xướng cũng chính là khi chúng ta được hấp dẫn trước hết bởi cái hay, cái đẹp của loại nhạc cụ giọng người - vốn làm chúng ta xúc động bởi khả năng diễn tả sống động, nhạy cảm, và gần gũi nhất. Có thể nói, hợp xướng không những hát với con người, mà còn “vẽ” được, "múa” được, “kể chuyện” được, “hối thúc” được, “khuyên nhủ” được… và đương nhiên “dạy học” được. Có bao nhiêu nét tinh tế trong đời sống con người thì có bấy nhiêu nét tinh tế trong ngôn ngữ biểu đạt của âm nhạc hợp xướng. Chính vì vậy, nói đến giáo dục của âm nhạc hợp xướng là nói đến sự tác động trực tiếp, mạnh mẽ của hệ thống âm thanh và lời ca đã được nhà soạn nhạc "nhào nặn" vào tâm tư, tình cảm người nghe, qua đó làm cho người nghe tự điều chỉnh nhân cách của chính mình. Lịch sử nhân loại nhiều lần đã ghi lại khả năng phi thường của nghệ thuật hợp xướng. Tác phẩm hợp xướng có giá trị bao giờ cũng hướng vào thể hiện lý tưởng cao đẹp của thời đại, của nhân dân, của giai cấp, của bản thân người nghệ sĩ. Trong một lễ hội cộng đồng thì hình thức âm nhạc phù hợp hơn cả phải là hình thức sinh hoạt âm nhạc mang tính cộng đồng (trong đó có hợp xướng) thì mới hấp dẫn và chinh phục được công chúng. Đối với hợp xướng, ngoài sự rung cảm, nể phục thì người nghe còn thấy sự ấm cúng, gần gũi, thậm chí dẫn đến trạng thái muốn bày tỏ, muốn hòa mình vào cùng dàn hợp xướng, muốn trở thành một thành tố của thứ âm nhạc mà mình đang thưởng thức. Trong sự phát triển nền âm nhạc cách mạng Việt Nam đã có cuộc biểu diễn chào mừng Đại hội Đảng lần thứ III với sự tham gia của 1200 hợp xướng viên đến từ những người hoạt động âm nhạc chuyên nghiệp và công chúng yêu nhạc. Sức sống mãnh liệt cũng như khả năng truyền cảm mạnh mẽ của các tác phẩm hợp xướng Việt Nam giai đoạn những năm 60 của thế kỷ XX đã có tác dụng động viên, cổ vũ phong trào cách mạng, đóng góp không nhỏ trong đời sống văn hóa âm
125
nhạc Việt Nam. Hơn thế, những nét tinh tế của âm nhạc và lời ca trong tác phẩm hợp
xướng Việt Nam thường là cái tinh tế được chọn lọc, điển hình hoá và kết tinh cao độ
truyền thống yêu nước, nhân văn, khí phách hào hùng của cả dân tộc. Một khi những
nét tinh tế ấy được ngấm sâu vào tâm hồn con người thì sẽ trở thành sự tinh tế, mẫu
mực trong tư tưởng, tình cảm, đạo đức, phong thái, ứng xử, hành động… hành trang
hết sức cần thiết để người Việt bắt kịp với hơi thở của cuộc sống đương đại.
4.1.3. Đối với định hình giá trị thẩm mỹ âm nhạc trong đời sống văn hoá
Hợp xướng đóng p đặc biệt quan trọng đối với định hình giá trị thẩm mỹ âm
nhạc trong đời sống văn hoá của con người và cộng đồng. Một tác phẩm hợp xướng
có giá trị luôn đem lại cho nhân loại về sự hoàn thiện của chân - thiện - mỹ, thể hiện
tập trung lý tưởng của con người khi nhận thức thế giới bằng cảm xúc âm nhạc - lời ca
một cách mạnh mẽ, đồng thời đi vào chiều sâu các quy luật tình cảm rất riêng của con
người, nhất là tình cảm thẩm mỹ.
Tác phẩm hợp xướng không chỉ có khả năng biểu hiện về nghệ thuật phong phú
mà con người có thể thông qua đó để mở rộng tri thức về thế giới âm nhạc của chính
mình, cũng như các mối quan hệ của con người với thế giới. Với tính cách loại hình
nghệ thuật được thể hiện bằng giọng hát vô cùng sống động, rất cụ thể và cảm tính,
hợp xướng không chỉ mang lại lợi ích thẩm mỹ mà còn cung cấp kinh nghiệm và vốn
sống. Bằng tài năng phương pháp nhận thức riêng, người nghệ nâng khả năng
nhận thức hợp xướng lên trình độ cao, làm cho nó có khả năng cung cấp tri thức một
cách đúng đắn. Hơn nữa, tính chất nhiều bè, nhiều giọng của hợp xướng tạo ra khả
năng nhận thức nhiều cấp độ, nhiều ý nghĩa, nhìn thấy cả cái bên ngoài lẫn cái bên
trong, cả quá khứ, hiện tại và tương lai cho người thưởng thức.
Về phương diện giá trị đạo đức, hợp xướng bằng cách thức riêng của có thế
mạnh trong “đánh thức tính thiện” để liên kết con người và cộng đồng. Trong giao lưu
văn hóa quốc tế, mọi người dù khác nhau về tiếng nói đều có thể giao tiếp thân thiện
với nhau nhờ đứng chung trong một dàn hợp xướng. Điều này đã được minh chứng
bằng nhiều sự kiện lịch sử diễn ra trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Như chúng tôi đã
đề cập (tiểu mục 1.2.4.), phong trào cách mạng tháng Bảy năm 1830 ở Pháp đã hướng
125 nhạc Việt Nam. Hơn thế, những nét tinh tế của âm nhạc và lời ca trong tác phẩm hợp xướng Việt Nam thường là cái tinh tế được chọn lọc, điển hình hoá và kết tinh cao độ truyền thống yêu nước, nhân văn, khí phách hào hùng của cả dân tộc. Một khi những nét tinh tế ấy được ngấm sâu vào tâm hồn con người thì sẽ trở thành sự tinh tế, mẫu mực trong tư tưởng, tình cảm, đạo đức, phong thái, ứng xử, hành động… hành trang hết sức cần thiết để người Việt bắt kịp với hơi thở của cuộc sống đương đại. 4.1.3. Đối với định hình giá trị thẩm mỹ âm nhạc trong đời sống văn hoá Hợp xướng đóng góp đặc biệt quan trọng đối với định hình giá trị thẩm mỹ âm nhạc trong đời sống văn hoá của con người và cộng đồng. Một tác phẩm hợp xướng có giá trị luôn đem lại cho nhân loại về sự hoàn thiện của chân - thiện - mỹ, thể hiện tập trung lý tưởng của con người khi nhận thức thế giới bằng cảm xúc âm nhạc - lời ca một cách mạnh mẽ, đồng thời đi vào chiều sâu các quy luật tình cảm rất riêng của con người, nhất là tình cảm thẩm mỹ. Tác phẩm hợp xướng không chỉ có khả năng biểu hiện về nghệ thuật phong phú mà con người có thể thông qua đó để mở rộng tri thức về thế giới âm nhạc của chính mình, cũng như các mối quan hệ của con người với thế giới. Với tính cách loại hình nghệ thuật được thể hiện bằng giọng hát vô cùng sống động, rất cụ thể và cảm tính, hợp xướng không chỉ mang lại lợi ích thẩm mỹ mà còn cung cấp kinh nghiệm và vốn sống. Bằng tài năng và phương pháp nhận thức riêng, người nghệ sĩ nâng khả năng nhận thức hợp xướng lên trình độ cao, làm cho nó có khả năng cung cấp tri thức một cách đúng đắn. Hơn nữa, tính chất nhiều bè, nhiều giọng của hợp xướng tạo ra khả năng nhận thức nhiều cấp độ, nhiều ý nghĩa, nhìn thấy cả cái bên ngoài lẫn cái bên trong, cả quá khứ, hiện tại và tương lai cho người thưởng thức. Về phương diện giá trị đạo đức, hợp xướng bằng cách thức riêng của nó có thế mạnh trong “đánh thức tính thiện” để liên kết con người và cộng đồng. Trong giao lưu văn hóa quốc tế, mọi người dù khác nhau về tiếng nói đều có thể giao tiếp thân thiện với nhau nhờ đứng chung trong một dàn hợp xướng. Điều này đã được minh chứng bằng nhiều sự kiện lịch sử diễn ra trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Như chúng tôi đã đề cập (tiểu mục 1.2.4.), phong trào cách mạng tháng Bảy năm 1830 ở Pháp đã hướng